HomeΕΛΙΞΗΡΙΑ ΜΝΗΜΗΣΑλυκές Λευκάδας: Μια ιστορία που πρέπει να διαφυλαχτεί

Αλυκές Λευκάδας: Μια ιστορία που πρέπει να διαφυλαχτεί

Εν αρχή ήν το άλας
Και ο άνθρωπος συνέλλεξε το άλας, και είδε ό,τι καλόν. Και έσκαψε τους βράχους για να το προμηθεύεται ανελλιπώς, και διάνοιξε εκτάσεις για να αυξήσει την ποσότητα του. Και έτσι εγένετο αλυκή.(1)

αλυκες 1χαρτης

Οργανωτές της συστηματικής παραγωγής αλατιού στη Λευκάδα ήσαν οι Φράγκοι ηγεμόνες της Κάρολος Α΄ Τόκκος και η σύζυγός του Φραγκiσκα Ατζαγιόλι, οι οποίοι σκέφτηκαν να αυξήσουν το ήδη ανθηρό εμπόριο της επικράτειάς τους με το αλάτι, που αποτελούσε ένα από τα πιο προσοδοφόρα εμπορεύματα της εποχής.
Για πρώτη φορά αναφέρεται φόρτωση αλατιού από το λιμάνι της Λευκάδας σε πλοία της Ραγκούσας το 1415. Λίγο πριν από τη χρονολογία αυτή, υπολογίζεται και η κατασκευή των πρώτων αλυκών της Λευκάδας.

DSCN2713jpg χεδια παλιων αλυκων

Σχέδια παλιών Αλυκών ή Αλυκών της πόλης

σχεδια νεων αλυκωνσχεδια νεων αλυκων 2

Σχέδια νέων Αλυκών (Αλεξάνδρου)

Οι αλυκές των Τόκκων βρίσκονταν στη λιμνοθάλασσα που εκτείνεται μεταξύ του φρουρίου Αγίας Μαύρας, στα βόρεια, και του Porto Dreρano, στα νότια. Η εγκατάσταση υπαλλήλων, εργατών κ.λ.π. κοντά στον τόπο παραγωγής προκάλεσε την ανάπτυξη του προαστίου Amaxiki, αρχικού πυρήνα της σημερινής πρωτεύουσας του νησιού. Με την κατάληψη της Λευκάδας από τους Ενετούς το 1684 έγινε μεγαλύτερη και επιστημονικότερη εκμετάλλευση των δυνατοτήτων παραγωγής πρώτων υλών των κατακτημένων περιοχών, προς όφελος της Βενετίας.

'Αποψη παλιών Αλυκών
‘Αποψη παλιών Αλυκών

Πρώτο μέλημα των νέων κατακτητών ήταν η αύξηση της παραγωγής αλατιού. Για τον σκοπό αυτόν οργανώθηκαν νέες αλυκές (αλυκές Αλεξάνδρου ή της Torretta), νοτιότερα των παλαιών και κοντά στο λιμάνι Δρέπανο. Παράλληλα οι παλιές φράγκικες αλυκές επεκτάθηκαν. Οι δύο αλυκές βρίσκονταν σε θέσεις, οι οποίες εξασφάλιζαν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την παραγωγή καλής ποιότητας και μεγάλης ποσότητας αλατιού.

DSCN2703

Ήταν δηλαδή παράκτιες θέσεις προφυλαμένες από τα μεγάλα κύματα, προστατευμένες από τους υγρούς νότιους ανέμους, απαλλαγμένες από σκιές μεγάλων ορεινών όγκων, εξασφαλισμένες από εχθρικούς αιφνιδιασμούς και σε περιοχές ξηρές κατά το θέρος. Το αργιλώδες έδαφος, σχηματισμένο από τις προσχώσεις των χειμάρρων που εκβάλλουν εδώ, εμπόδιζε την απορρόφηση του νερού από τον πυθμένα των τηγανιών, που φιλοξενούσαν το αλατόνερο στα τελευταία στάδια παραγωγής.

DSCN2710

Ο διαχωρισμός μεταξύ των τηγανιών γινόταν με κασόνια ή καλάθια γεμάτα χώμα και πέτρες, βυθισμένα στον αβαθή πυθμένα της λιμνοθάλασσας και στερεωμένα με πασσάλους από σκίνα και πουρνάρια. Τα τηγάνια επικοινωνούσαν μεταξύ τους και με τη λιμνοθάλασσα με θυρίδες ελεγχόμενης ροής. Το θαλασσινό νερό, περιεκτικότητας 3% σε αλάτι, έμπαινε από τις θυρίδες στις δεξαμενές νερού. Από αυτές διοχετευόταν το νερό στις προθερμάστρες.

Με την εξάτμιση η περιεκτικότητα σε αλάτι αυξανόταν σταδιακά, φθάνοντας το 25%. Από τις θερμάστρες, με χρήση ειδικών φτυαριών, το αλατόνερο συγκεντρωνόταν στα αλοπήγια και παρέμενε εκεί ως την πλήρη εξάτμιση του νερού. Σε κάθε 10 θερμάστρες αντιστοιχούσε ένα αλοπήγιο, εκτάσεως 1 στρέμματος περίπου. Το στρώμα του αλατιού που έμενε στον πυθμένα των αλοπηγίων έφτανε τα 5-6 εκατοστά.

Αλυκές Αλεξάνδρου Λευκάδας. Ζυγιστήριο μετά προβλήτας στη ΝΑ πλευρά των αλυκών 1999. ( Φωτογραφικό αρχείο Δ.Βλάχου)
Αλυκές Αλεξάνδρου Λευκάδας. Ζυγιστήριο μετά προβλήτας στη ΝΑ πλευρά των αλυκών 1999. ( Φωτογραφικό αρχείο Δ.Βλάχου)

Με ειδικές τζουγκράνες το αλάτι μαζευόταν σε σωρούς. Με ξύλινα καρότσια και με ζεμπίλια το αλάτι συγκεντρωνόταν στη συνέχεια στο σταθερό έδαφος των αλυκών και κεραμωνόταν, δηλαδή ο σωρός αποκτούσε σχήμα πρίσματος όμοιου με τετράριχτη στέγη. Για την προστασία από τη βροχή τοποθετούσαν επίστρωση από κεραμίδια. Η τεχνική αυτή παραγωγής αλατιού εφαρμοζόταν μέχρι και μετά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο.

Αλυκές Αλεξάνδρου Λευκάδας. Βάσεις βαγονέτων και τροχαίο υλικό στο ΝΑ μέρος των αλυκών 1999. ( Φωτογραφικό αρχείο Δ .Βλάχου)
Αλυκές Αλεξάνδρου Λευκάδας. Βάσεις βαγονέτων και τροχαίο υλικό στο ΝΑ μέρος των αλυκών 1999. ( Φωτογραφικό αρχείο Δ .Βλάχου)

Για τη μεταφορά του προϊόντος στα πλοία, που στάθμευαν στο λιμάνι Δρέπανο, νότια της διώρυγας, χρησιμοποιούσαν το τα μονόξυλα, μικρές βάρκες χωρίς καρίνα, με πανιά ή μόνο με κουπιά.Η κατασκευή του απαραίτητου αριθμού μονόξυλων για τη μεταφορά του αλατιού ήταν μέσα στις υποχρεώσεις του μισθωτή (του ενοικιαστή) των αλυκών. Εντυπωσιακή ήταν η μεγάλη δυνατότητα μεταφοράς που είχαν τα σκάφη αυτά σε σχέση με τις μικρές διαστάσεις τους.

Από το αλάτι που παραγόταν στη Λευκάδα, το μεγαλύτερο ποσοστό μεταφερόταν στις αποθήκες μονοπωλίου της Βενετίας ή της Κέρκυρας, ενώ ένα μέρος παρέμενε στις αποθήκες των αλυκών για να πουληθεί γιο τις ανάγκες των κατοίκων της Λευκάδας, Πρέβεζας, Βόνιτσας και Κεφαλλονιάς.

DSCN2694DSCN2716

Οι αλυκές εκμισθώνονταν σε πρόσωπα φερέγγυα και προσκείμενα στην Ενετική κυβέρνηση. Η διάρκεια της μίσθωσης ήταν αρχικά 9 χρόνια και αργότερα 15 χρόνια. Ο μισθωτής ήταν υποχρεωμένος να διατηρεί σταθερή ποιότητα και ποσότητα παραγωγής.

«Η προσωπικότητα που εμπλέκεται την εποχή αυτή και κυριαρχει στην εκμετάλλευση των αλυκών του νησιού είναι ο Αθηναίος Βερνάρδος Μάκολας. Κατέχει το μισό ποσοστό των παλαιών αλυκών, ενώ το υπόλοιπο μισό έχουν οι ντόπιοι Απόστολος Ψωμάς και Μαρίνος Φραντζής».(2)

Η φόρτωση κάθε πλοίου έπρεπε να γίνεται μέσα σε 6 μέρες από την άφιξή του στο λιμάνι. Η παραγωγή των δύο αλυκών έφτανε τους 3-4 τόνους το χρόνο. Για να μπορεί η Ενετική κυβέρνηση να υπολογίζει την παραγωγή και να ελέγχει τη φερεγγυότητα του μισθωτή, τον υποχρέωνε να υποβάλλει αναλυτικά σχέδια των εγκαταστάσεων των αλυκών. Αρκετά από αυτά τα σχέδια διατηρούνται στο αρχεία της Βενετίας, σχεδιασμένα από τον εκάστοτε διορισμένο κρατικό υπάλληλο-τοπογράφο (agrisimentor bublico).

μπαλαφας 15

Στα σχέδια της εποχής αυτής είναι αποτυπωμένες με λεπτομερή ακρίβεια οι διαστάσεις και ο προορισμός κάθε χώρου των παλιών και των νέων αλυκών, οι αποθήκες, τα σπίτια των υπαλλήλων και τα καταλύματα των εργατών, η εκκλησία των αλυκών, ο πύργος προστασίας του χώρου, οι αποβάθρες και οι χώροι συγκέντρωσης του αλατιού.

Στην άκρη των νέων αλυκών, στη νότια άκρη του περάσματος του στενού της Λευκάδας, στο σημείο όπου οι αλυκές πλησιάζουν πολύ την απέναντι ακτή της Ακαρνανίας, υπήρχε το ενετικό οχύρωμα Torretta (σχέδια του οποίου βρίσκονται στα αρχεία Βενετίας και Λονδίνου). Η Torretta αποτελούσε παραμεθόριο οχυρό και ταυτόχρονα εξασφάλιζε τις αλυκές και το λιμάνι Δρέπανο από εχθρικές επιδρομές.

Η διάνοιξη της διώρυγας της Λευκάδας, στις αρχές του 2Οού αιώνα, έκοψε ένα Τμήμα των νέων αλυκών. Η Torretta βρίσκεται σήμερα σε νησίδα μεταξύ Ακαρνανίας και διώρυγας της Λευκάδας.

Το 1948 σταμάτησε η λειτουργία των παλιών αλυκών. Τα κτήρια εγκαταλείφθηκαν και ερήμωσαν και τα τηγάνια γέμισαν προσχώσεις. Το 1990 ο χώρος των παλιών αλυκών μπαζώθηκε και προσφέρθηκε για την επέκταση της πόλης της Λευκάδας.

Η λειτουργία των νέων αλυκών διακόπηκε το 1990.(3)

μπαλαφας 1963

«Μέσα στο μυαλό μου ξυπνάνε εικόνες αρκετά μακρινές που μου θυμίζουν την εποχή που ο χώρος ήταν γεμάτος ζωή και παντού έπνεε ο άνεμος της παραγωγής και της δημιουργίας. Θυμάμαι ήταν περίπου η ίδια εποχή, αρχές Σεπτέμβρη, οι αλυκές ήταν ένα εργοτάξιο που παρουσίαζε έντονη κινητικότητα, με εργάτες κάθε φύλου και ηλικίας. Παντού επικρατούσε οργασμός δουλειάς και δημιουργίας. Άλλοι έσκαβαν με τρίχαλο το αλάτι στα αλοπήγεια, άλλοι με φτυάρια το έκαναν μικρούς σωρούς, άλλοι το κουβαλούσαν έξω. Παντού κυριαρχούσε το απέραντο άσπρο του αλατιού…» (4)

«Στη διάρκεια του πολέμου διεκόπη η λειτουργία των αλυκών (της πόλης) και λεηλατήθηκαν από τους σωρούς του αλατιού ως και τα κτίρια. Με την οριστική παύση της λειτουργίας τους (1948) λεηλατήθηκαν ξανά. Λειτούργησε η ψυχολογία του όχλου ή της ανέχειας και «σε μια ώρα δεν έμεινε ούτε τούβλο» από διόροφα κτίσματα που υπήρχαν στο χώρο των αλυκών.

Όταν έπαψε η λειτουργία των κάτω αλυκών, τα παιδιά βρήκαν ένα φυσικό παιδότοπο. Διέσχιζαν τα περιβόλια, περνούσαν ανάμεσα απ’ τις βουρλιές που είχαν φυτρώσει στα εγκαταλειμμένα τηγάνια, με τους βόλους του αλατιού να τρίζουν κάτω από τα ξυπόλητα πόδια τους και πήγαιναν για μπάνιο στο κανάλι.»(5)

DSCN2936

Αλυκές Αλεξάνδρου Παρόν και Μέλλον

Μια πινακίδα «Αλυκές Αλεξάνδρου, Προστατευόμενο Βιομηχανικό Μουσείο και τόπος του Δικτύου Natura 2000» θα συναντήσει σήμερα όποιος κάνει περίπατο στο χώρο των Αλυκών Αλεξάνδρου. Η ολοκληρωτική καταστροφή και η εγκατάλειψη είναι παντού ορατή. Τα κτίρια είναι σχεδόν ερειπωμένα παρά την ιστορική σημασία που έχουν. Τα σκουπίδια ως συνήθως αφθονούν.

DSCN3086

DSCN3088

DSCN3094

DSCN3095

Το 2011 και με τη διαδικασία του επείγοντας ψηφίστηκε από το Δημοτικό συμβούλιο Λευκάδας μελέτη με τίτλο: «Αποκατάσταση κτιρίων στις Αλυκές Αλεξάνδρου». Το ποσό οριζόταν σε 115.000,00 και ήταν να θα καλυφθεί από πιστώσεις LEADER. Το έργο συνδέθηκε όπως ήταν φυσικό με ολόκληρο το πρόγραμμα LEADER και ως εκ τούτου είναι στον αέρα.

Οι αλυκές της Λευκάδας «οι παλιές» στο πέρασμα του χρόνου έσβησαν από το χάρτη. Στη θέση τους υπάρχει σήμερα η Μαρίνα και η χωματερή σκουπιδιών. Αυτές του Αλεξάνδρου -έκλεισαν μόλις το 1988- εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους.

Χρησιμοποιήθηκαν κείμενα:
(1) Θεοδώρα Πετανίδου: Παραδοσιακές Ελληνικές αλυκές του μέλλοντος. (Διεπιστημονικό συνέδριο Λευκάδα 30/9 – 3/10/1999)με θέμα: Ανάπλαση και αξιοποίηση των ανενεργών αλυκών Επτανήσου
(2) Παναγιώτης Μιχαηλάρης: Αλυκές Λευκάδας (18ος αι): Ανάπτυξη μέσα από συνθήκες παρακμής. (Διεπιστημονικό συνέδριο Λευκάδα 30/9 -3/10/1999)με θέμα: Ανάπλαση και αξιοποίηση των ανενεργών αλυκών Επτανήσου
(3) Μαρία Λαμπρινού: «Οι Αλυκές της Λευκάδας» που έχει δημοσιευτεί στο περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ» (Τεύχος 49, Δεκέμβριος 1993). Από την ίδια εργασία είναι επίσης ο χάρτης των και τα σχεδιαγράμματα των αλυκών.
(4): Σπύρος Σκιαδάς: «Οι Αλυκές Αλεξάνδρου μέσα από τα μάτια ενός μικρού παιδιού».(Διεπιστημονικό συνέδριο Λευκάδα 30/9 – 3/10/1999)με θέμα: Ανάπλαση και αξιοποίηση των ανενεργών αλυκών Επτανήσου
(5): Μαρία Ρούσου: «Αλυκές Λευκάδας: Σημειολογία μιας καθημερινότητας».(Διεπιστημονικό συνέδριο Λευκάδα 30/9 – 3/10/1999)με θέμα: Ανάπλαση και αξιοποίηση των ανενεργών αλυκών Επτανήσου

Προηγουμενο αρθρο
Φωτιά εκδηλώθηκε απόψε στο Κλειστό Γυμναστήριο Λευκάδας (ανανέωση)
Επομενο αρθρο
Αταξίες στο λιμάνι της Λευκάδας

Δεν υπάρχουν σχόλια

Γράψτε το σχόλιό σας

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.