Βιβλιοκριτική της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού για το βιβλίο του Μίμη Κούρτη «Γι’ αυτούς που χάσανε νωρίς»

Μίμης Κούρτης, Γι’ αυτούς που χάσανε νωρίς, εκδ. Αρισταρέτη, Αθήνα 2016.

79
Η ποίηση είναι ανάγνωση του εαυτού μας, /Λεύκιε. Κάθε ποίημα σταλάζει μέσα μας/μια γλυκειά μουσική αναμνήσεων, κυρίως/για επιθυμίες που δεν έγιναν πράξεις/κι έμειναν έτσι μακρινά φθινόπωρα/θλίψεως…

136
Τα πουλιά της ποιήσεως, Λεύκιε, φωλιάζουν/στα λυπημένα δέντρα των στίχων./Τραγουδούν τις μελαγχολικές μας σκέψεις/τόσο πειστικά, που τις νομίζουμε αληθείς/ και τις πιστεύουμε. Τα πουλιά της ποιήσεως/ορίζουν πόση θλίψη μπορούμε ν’αντέξουμε.

Αυτές οι αποφθεγματικές ρήσεις του Τάσου Ρούσσου (Προς Λεύκιον, βιβλίον δεύτερον, Άγρα, Αθήνα 2011, σ.38 και 60), είναι ως να υπομνηματίζουν τα ποιήματα του Μίμη Κούρτη, της συλλογής του που φέρει τον τίτλο: Γι’αυτούς που χάσανε νωρίς.

Διαβάζοντας την πρώτη αυτή ποιητική συλλογή του Μίμη Κούρτη, και χωρίς να έχω υπόψη μου καμιά πραγματολογικής φύσεως πληροφορία για τους χρόνους σύνθεσης των επιμέρους ποιημάτων, τους τόπους έμπνευσης και δημιουργίας και ό,τι άλλο σχετίζεται με το φορτίο του βιωματικού του υλικού, αυθόρμητα, δημιουργείται στη σκέψη μου η εικόνα του εξαστισμένου κατοίκου των χωριών της πατρίδας μας, ο οποίος σε κάποιο, προσδιορισμένο χρόνο, αναγκάζεται σε μια δημογραφική μετακίνηση στη μεγάλη πόλη, στα πλαίσια γενικότερων συνθηκών του τόπου μας.

Η σύγκρουση ανάμεσα στο χωριό και στη μεγάλη πόλη και η ατομική της βίωση, δεν είναι απλώς θέμα αντικειμενικών συνθηκών. Είναι περισσότερο ίσως θέμα μιας ψυχικής και συναισθηματικής προσαρμογής στο ξένο και το αλλότριο, στο αντιποιητικό και το ρεαλιστικό, στο άψυχο και το χρηστικό. Είναι γεγονός ότι η εμπειρία ζωής στην ύπαιθρο είναι μια εμπειρία ποιητικής βίωσης της ζωής: ο άνθρωπος ζώντας μέσα στην ποίηση και το μυστήριο της φύσης, ανακατασκευάζει το βίωμα συνομιλίας μαζί της με τα δικά του προϊόντα της λαϊκής λογοτεχνίας: που δεν είναι μόνον ό,τι αρχικά ανήκει στη λαϊκή λογοτεχνία ως προφορική παράδοση, αλλά και ό,τι κειμενικό συνδέεται με άλλες πρακτικές λειτουργίες της καθημερινής ζωής (λαϊκή ιατρική, αυτοβιογραφίες, χρονικά κ.λ.π.) (Μ.Γ. Μερακλής, Έντεχνος λαϊκός λόγος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993, σ. 11-12). Τα παραπάνω έχουν μιαν ακατανίκητη δύναμη επιβίωσης και μεταδίδονται διαγενεακά περνώντας από το φυσικό περιβάλλον και τις αυθεντικές πηγές γένεσής τους σε άλλα περιβάλλοντα-αστικά-, όπου συγχωνεύονται και συναιρούνται με άλλες εντυπώσεις και εικόνες ζωής και μεταμορφώνονται σε καινούριες συνθέσεις.

Πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Άγγλος ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας, Τόμας Στερν Έλιοτ, αισθανόμενος-όπως και κάθε μεγάλος ποιητής-, τη γνησιότητα της φωνής του λαού, που κρύβεται πίσω από τη λόγια λογοτεχνική έκφραση: «Ο λαός που παύει να ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνική του κληρονομιά γίνεται βάρβαρος. Ο λαός που παύει να δημιουργεί λογοτεχνία παύει να εξελίσσεται στη σκέψη και στην αισθαντικότητα. Η ποίηση ενός λαού ζωοποιείται από τη λαλιά του και με τη σειρά του ζωοποιεί το λαό. Αντιπροσωπεύει δε, το μέγιστο βαθμό συνειδητοποίησης του λαού, τη μεγαλύτερη δύναμη και την πιο εξευγενισμένη αισθαντικότητά του» (Τ.Σ. Έλιοτ, Δοκίμια για την ποίηση και την κριτική, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα 1983, σ.194).

Και πράγματι, η ποίηση, ως εξομολογητική διαδικασία-κοινό κτήμα του δημιουργού αλλά και του κοινού ανθρώπου- επισκέπτεται με διαφορετικό εξοπλισμό και σε διαφορετικούς χρόνους τον καθένα, για να συγχωνεύσει τον αντίλαλο διαφορετικών αισθήσεων, διαφορετικών εντάσεων και συγκινήσεων παροχετεύοντας το προσωπικό σε ομαδική συνοδοιπορία ανθρώπινων καταστάσεων, συμβάντων, κραδασμών της ψυχής. «Πίστευα πως η γλώσσα ήταν ένας τρόπος να λέει κανείς πράγματα… Όταν όμως άκουσα τους στίχους, κατάλαβα ότι η γλώσσα μπορούσε να είναι και μουσική και πάθος. Κι έτσι μου αποκαλύφθηκε η ποίηση…» (Τ.Σ.Έλιοτ, ό.π., σ. 197).

Κάπως έτσι, σαν μουσική και σαν πάθος, μου ήχησαν στο πρώτο άκουσμα τα ποιήματα του Μίμη Κούρτη. Αυτά προπάντων που ακολουθούν τους παραδοσιακούς κανόνες της στιχουργικής: μέτρο, ομοιοκαταληξία, ρυθμός κ.λ.π.

Ο Μίμης Κούρτης, καταγόμενος από το χωριό Εγκλουβή Λευκάδας, μετά την εφηβεία, κι αφού έχει εσωτερικεύσει την τοπική παράδοση του λαϊκού πολιτισμού της Λευκάδας, σε όλες τις εκφάνσεις και τις εκδηλώσεις της, έρχεται στην Αθήνα, όπου και θα εγκατασταθεί συγκροτώντας τη νέα, ενήλικη πια, ζωή του. Το χωριό του, είναι περιοχή με μεγάλο υψόμετρο 730 μέτρα, στην ορεινή ενδοχώρα του νησιού της Λευκάδας, με έντονη και ακόμα ζώσα, την παράδοση του προφορικού πολιτισμού. Επώνυμοι λαϊκοί ποιητές, δημοτικό τραγούδι, στην τριμερή του σύσταση: λόγος, μουσική, χορός. Ικανοί οργανοπαίχτες που συχνά μελοποιούν δικά τους τραγούδια (Σ. Βρεττός, Οι λαϊκοί ποιητές της Λευκάδας 1900-1985 ως κοινωνικό φαινόμενο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1990, σ. 51-52). Και μεταπολεμικά, μετά την εισβολή και διάδοση της τεχνολογίας των μέσων ψυχαγωγίας (ραδιόφωνο, κι αργότερα τηλεόραση), το λαϊκό τραγούδι των πόλεων, εξέλιξη του δημοτικού με όλα τα χαρακτηριστικά της ελληνικής κουλτούρας, αλλά και τις επιδράσεις του ρεμπέτικου, κι αργότερα του ινδικού τραγουδιού, γίνονται κτήμα των κατοίκων της υπαίθρου καθώς αφομοιώνουν πια και το νέο που έρχεται να διεισδύσει στην παράδοσή τους και να τους εγκλιματίσει σε άλλα ακούσματα, συγχωνεύοντας το παρελθόν με τις συνέχειες και τους εκσυγχρονισμούς του.

Ο Μίμης Κούρτης, ανήκει στη γενιά που θα μοιράσει τις πολιτισμικές της εμπειρίες ανάμεσα στον παρατεταμένο επίλογο του προφορικού πολιτισμού της υπαίθρου και στην άνθιση των νέων αστικών πολιτισμικών εμπειριών, που τους παρέχεται στην πόλη της Λευκάδας αρχικά, στην Αθήνα μετά τη γυμνασιακή φοίτηση. Οι γυμνασιακές σπουδές θα επηρεάσουν οπωσδήποτε τον πνευματικό και μορφωτικό τους ορίζοντα, και θα τους επιτρέψουν τη μέθεξη με μορφές αστικής δημιουργίας. Αυτό το στοιχείο, μεταιχμιακής μετάβασης από το αγροτικό στον αστικό περιβάλλον, περνάει τόσο ως μορφή, όσο και ως περιεχόμενο στα ποιήματά του. Πολλά απ’αυτά είναι περισσότερο τραγούδια-στίχοι πλασμένοι με τους καημούς και τα πάθη της ψυχής του δημιουργού τους-τόσο κοινά με των πολλών ανθρώπων-, που δεν θα βρουν πραγματική διέξοδο παρά με τη μελοποίησή τους και το έρρυθμο μοίρασμα.

Δύο βασικοί άξονες κυριαρχούν στα έμμετρα ποιήματα του Μίμη Κούρτη: ο έρωτας και ο θάνατος, βιολογικός και συν-αισθηματικός. Στον δεύτερο ανήκει ο θάνατος αγαπημένων προσώπων (του πατέρα, της μάνας, του μικρού αδελφού που δεν γνώρισε-λυρικό μοιρολόγι υψηλής ευαισθησίας το αφιερωμένο σ’αυτόν εισαγωγικό ποίημα) αλλά και ο πόνος από την εγκατάλειψη, τη δημογραφική αποψίλωση των χωριών, το θάνατο της βουβής πια γειτονιάς. Δηλώνεται με αντιθέσεις ηχηρές, το πριν, το τώρα-η μοναξιά του παρόντος και η ιδανικευτική, τουλάχιστον ρομαντική, εικόνα του παρελθόντος. Φαίνεται να υποτάσσεται ευχαρίστως στη μελαγχολική μαγεία του παρελθόντος, να ζει αυτό που δεν είναι απλώς το παρόν αλλά «η παρούσα στιγμή του παρελθόντος», έχοντας ταυτόχρονα συνείδηση του παρόντος.

Τα ερωτικά ποιήματα, όπου υπάρχει και εδώ ένα είδος τέλους, «θανάτου», παραπέμπουν στο τραγούδι, στο λαϊκό τραγούδι και στους εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους αυτό, εναρμονισμένο στο ύφος της αστικής λαϊκής μουσικής, μάς πρόσφερε την τραυματική εμπειρία του έρωτα (προδομένου, πολύπαθου, ανεκπλήρωτου, χωρίς ανταπόκριση). Το ερωτικό στοιχείο, διάχυτο με τη γενικότερη, ακόμα και την αρχαιοελληνική σημασία του, και τη «μεταφυσική», οργανώνει και αναπτύσσει τον παλμό της αισθαντικότητας του δημιουργού, μετατρέποντας την εμπειρία σε συναίσθημα και το συναίσθημα σε «συμβάν». Γεμάτα με τέτοιου είδους «συμβάντα» είναι τα ποιήματα του Μίμη Κούρτη, πίσω από τα οποία ζουν υπάρξεις και ένζωες οντότητες του παρελθόντος και του παρόντος του- στα πιο πρόσφατα ποιήματά του-. Και περιβάλλονται από τη συγκινησιακή υπερβολή των μεταπλάσεων της σκέψης και της φαντασίας του, σε διαλόγους με τον εαυτό τους, με τα πράγματα. Πρόσωπα-δημιουργοί, ο παρών χρόνος εμπειριών και προσώπων, θαυμαστικοί τόνοι για το έργο που δημιουργούν, μια υποκειμενική βίωσή του, κράμα μυθοποιημένης πρόσληψης και μνήμης, και πάλι εκτροπές στα ειδύλλια του παρελθόντος-τόσο ανάκατα στην κατάταξη όσο και στη σκέψη του, λυρικά αφιερώματα. Συχνά, στα πιο πρόσφατα ποιήματα, εγκαταλείπει την έμμετρη μορφή και παραθέτει σκέψεις οργανωμένες πεζολογικά γύρω από το θέμα του, αναβαθμοί μιας εξέλιξης, την οποία παρατηρούμε συχνά και στων λαϊκών ποιητών την ποίηση. Αν και εδώ έχουμε κυκλική πορεία, από τον έμμετρο στίχο στον απελευθερωμένο και επιστροφή ακανόνιστη στον έμμετρο ξανά.

Ευδιάκριτα είναι τα λαϊκότροπα μοτίβα και οι νατουραλιστικές εικόνες, όπου η φύση δεν είναι απλώς το περιέχον αλλά μια ζωντανή οντότητα που συμμετέχει, συμπάσχει στο ανθρώπινο πάθος, όπως η παράδοση του δημοτικού τραγουδιού έχει διαμορφώσει τη συγκίνηση και την αισθαντικότητα των κατοίκων των χωριών μας. Υφαίνεται έτσι, ένα μυθικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εναποτίθενται σε ταυτίσεις και παραλληλίες, εποχές, δέντρα, λουλούδια, με συναισθήματα ηχηρά, τραύματα και πληγές της ευαίσθητης ψυχής, πιο τονισμένα στο αστικό λαϊκό τραγούδι. (Στίχους του αναμιμνήσκεται και επικαλείται στα ποιήματά του ο Μίμης Κούρτης). Και απηχούν μια λαϊκή στις απαρχές της βιοθεωρία, που θα συνθέτει τη λύπη με την ομορφιά της, τη μοναξιά με τη δημιουργία, το θάνατο με την εγκαρτέρηση, τον έρωτα με τις διαψεύσεις του, τη ζωή με τον ακατάβλητο αγώνα της. Κι όλα μαζί υφαίνουν τον ιστό διαφορετικών εμπειριών ζωής και σκέψεων που υποτάσσονται σε μια κοινή εμπειρία συγκίνησης. Του ίδιου του δημιουργού και των αποδεκτών του. Γιατί έργο του ποιητή δεν είναι να ανακαλύψει νέες συγκινήσεις. Έργο του ποιητή είναι να ανακαλύψει και να πορευτεί στην αλήθεια των δικών του συγκινήσεων και συναισθημάτων. Και τότε είναι βέβαιο ότι θα συναντήσει στο δρόμο του πολλούς συνοδοιπόρους ν’ακολουθήσουν τον ρυθμό της ψυχής του. Θα το πετύχει ο Μίμης Κούρτης στην ωραία πορεία της έμπνευσής του.

Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού
Διδάκτωρ Φιλολογίας- Συγγραφέας
Πρόεδρος Συνδέσμου Φιλολόγων Λευκάδας