Η «Καινούργια Χώρα» – Μερος Β΄

Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ

Διαβάστε το Μέρος Α΄ [ΕΔΩ]

Β. Η εικόνα της «Καινούργιας Χώρας» μετά τις παρεμβάσεις επί της δημαρχίας Ευσταθίου Βερροιώτη περί το 1900

Κατά τον Ροντογιάννη πάντα, το 1900 περίπου, επί δημαρχίας Ευσταθίου Βεροιώτη, στον χώρο, που σήμερα καταλαμβάνουν Δημοτικά Σχολεία και Νηπιαγωγεία, κατασκευάστηκε ο «Ανθώνας» (εικόνα 4), που η επίσημη ονομασία του ήταν «Πλατεία Εθνικού Ποιητού Αριστοτέλους Βαλαωρίτου». Τότε, τα ισόγεια λίθινα οικήματα της νότιας πλευράς της σημερινής οδού Θεοδώρου Στράτου κατεδαφίστηκαν και αντ’ αυτών οικοδομήθηκαν νέα στην ανατολική και δυτική πλευρά του Ανθώνα, δηλαδή στην πλευρά προς την πλατεία Μητροπόλεως και τη σημερινή οδό Αριστ. Βαλαωρίτου αντίστοιχα και «δεν ήταν διπλοκατοικίες». Τα σπίτια αυτά, κατά τον Ροντογιάννη, διασώζονταν όλα (πιθανολογεί αλλά δεν είναι σίγουρος ότι ήσαν 8 εν συνόλω) μέχρι το 1950.

Επί του προκειμένου όμως ο Δήμος Μαλακάσης μας δίνει διαφορετική εικόνα. Πρώτον, δεν αναφέρει καν ότι αυτά τα ισόγεια λιθινα σπίτια χτίστηκαν στην αρχή του αιώνα, για να αντικαταστήσουν όμοια υπάρχοντα προηγούμενα, που κατεδαφίστηκαν για να γίνει ο Ανθώνας, και από το κείμενό του συνάγεται αβίαστα ότι ο συγγραφέας θεωρεί ότι αυτά ήταν τα αρχικά σπίτια, που χτίστηκαν από τους Άγγλους μετά τον σεισμό του 1825. Δεύτερον, κατ’ αυτόν, τα σπίτια ήταν είκοσι τέσσερα τον αριθμό: δώδεκα που είχαν πρόσοψη στη σημερινή οδό Αριστ. Βαλαωρίτου και δώδεκα που είχαν πρόσοψη στη σημερινή πλατεία Μητροπόλεως. Και ήταν διπλοκατοικίες, όχι μονοκατοικίες. Κατά τον Μαλακάση, κάθε σειρά είχε έξι διπλές κατοικίες, που χωρίζονταν μεταξύ τους με κοινόχρηστο σοκάκι που ξεκινούσε από την πρόσοψη (δηλαδή από τη σημερινή οδό Αριστ. Βαλαωρίτου και τη σημερινή πλατεία Μητροπόλεως αντίστοιχα) και «έκλεινε» (δηλαδή, γινόταν αδιέξοδο) προς την πλευρά του Ανθώνα.

Το μεγαλύτερο μέρος του κοινόχρηστου αυτού χώρου κατελάμβανε η πυραμιδωτή καμινάδα. Οι τοίχος του σπιτιού είχε πλάτος ενός μέτρου και ήταν κτισμένος με χοντρές τετράγωνες πέτρες με συνδετικό υλικό ασβέστη, «πορτσολάνα» και άμμο της Γύρας. Λίθινο ήταν και το μεσοχώρισμα κάθε διπλοκατοικίας. Οι προσόψεις είχαν μια θύρα και δύο μικρά παράθυρα, ένα δεξιά και ένα αριστερά. Η οροφή ήταν ξύλινη.Το κάθε σπίτι, επιφάνειας 25 περίπου τετραγωνικών μέτρων, ήταν αβέρτο χωρίς κανένα εσωτερικό χωρισμό. Το δάπεδο ήταν λίθινο και μόνο έπειτα από χρόνια οι ένοικοι τοποθετούσαν ξύλινα πατώματα. Όλα τα ισόγεια λίθινα είχαν και τζάκι σε αντίθεση με τα υπερυψωμένα απέναντι από τον Ανθώνα, τα οποία δεν είχαν (εικόνα 8)

Βλέπουμε από τα ανωτέρω ότι υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στον Ροντογιάννη και τον Μαλακάση για τα λίθινα ισόγεια της νότιας πλευράς, τα ευρισκόμενα απέναντι από τα υπερυψωμένα. Ο Ροντογιάννης διακρίνει δυο φάσεις: Μία μέχρι την διαμόρφωση του Ανθώνα, το 1900 (εικόνα 10), και την δεύτερη μετά την κατασκευή του Ανθώνα, οπότε κατεδαφίστηκαν τα λίθινα ισόγεια και χτίστηκαν οι δύο σειρές, τις οποίες γνωρίσαμε και οι νεότεροι (εικόνα 11). Από το κείμενό του Μαλακάση όμως προκύπτει ότι δεν υπάρχει η πρώτη φάση και πως τα σπιτάκια αυτά χτίστηκαν μετά τον σεισμό του 1825 και διατηρήθηκαν έως τη δεκαετία του ᾿60, οπότε κατεδαφίστηκαν. Εδώ οφείλουμε να πούμε ότι η ιστορική αρματωσιά (και η εξ αυτής πηγάζουσα αξιοπιστία) του Ροντογιάννη υπερέχει σαφώς της αντίστοιχης του Μαλακάση. Και υπάρχουν επί πλέον οι μεταξύ τους διαφορές ως προς τον αριθμό των σπιτιών: 8 περίπου γράφει ο Ροντογιάννης, 24 ο Μαλακάσης. Επ’ αυτού να παρατηρήσουμε ότι το σχέδιο πόλης του 1948 συμφωνεί με τα γραφόμενα του Ροντογιάννη: αποτυπώνει 4 διπλοκατοικίες (8 σπίτια) επί της οδού Μητροπόλεως και άλλες 4 (8 σπίτια) επί της οδού Αριστ. Βαλαωρίτου – άρα δικαιώνεται ο Ροντογιάννης. Όσον αφορά το αν ήταν διπλοκακατοικίες (όπως γράφει ο Μαλακάσης) ή δεν ήταν (όπως γράφει ο Ροντογιάννης) η αντίθεση, νομίζω, οφείλεται στην ασάφεια της διατύπωσης: τα ισόγεια λίθινα, όπως αποτυπώνεται καθαρά και στο σχέδιο του 1948, ήταν διπλοκατοικίες, δηλαδή δύο σπίτια με μεσοχώρισμα, αλλά τα δυο σπίτια της κάθε διπλοκατοικίας ήταν αυτόνομα και στο καθένα κατοικούσε διαφορετικό νοικοκυριό.

Συμπερασματικά, από τις περιγραφές του Ροντογιάννη και του Μαλακάση προκύπτει σε αδρές γραμμές η οικιστική μορφή της Καινούργιας Χώρας, όπως τη συνέλαβαν οι ίδιοι. Βέβαια μεταξύ τους υπάρχει η μεγάλη διαφορά, που ήδη επισημάναμε: Αν τα ισόγεια λίθινα ανατολικά και δυτικά του Ανθώνα, που γνωρίσαμε μεταπολεμικά, ήταν αυτά που εξαρχής κατασκεύασαν οι Άγγλοι (κάτι που δεν το πραγματεύεται καν ο Μαλακάσης) ή αν αυτά κατασκευάστηκαν μετά τη διαμόρφωση του Ανθώνα, αρχομένου του 20ού αιώνα, και την κατεδάφιση των ισόγειων λίθινων, τα οποία είχαν χτιστεί στη νότια πλευρά της σημερινής οδού Θεοδώρου Στράτου, στην πρόσοψη του Ανθώνα, απέναντι ακριβώς από τα υπερυψωμένα ισόγεια της Καινούργιας Χώρας (όπως ρητά αναφέρει ο Ροντογιάννης). Οι άλλες διαφορές είναι μικρές και δεν επηρεάζουν τη συνολική εικόνα, αυτή που βλέπουμε αποτυπωμένη στο σχέδιο του Νίκου Βαγενά και η οποία αφορά την εικόνα της συνοικίας όπως ήταν διαμορφωμένη την δεκαετία του ᾿50 (εικόνα 11).

Γ. Η αρχική εικόνα της «Καινούργιας Χώρας» επί Αγγλοκρατίας, όπως προκύπτει από τα σχέδια του 1825 και του 1842

Μια προσεκτική μελέτη όμως του ρυμοτικού σχεδίου του 1825 (Tawn of Santa Maura) δείχνει ότι η πολεοδομική πρόταση των Άγγλων ήταν πολύ διαφορετική από αυτή, που μας δίνει ο Ροντογιάννης. Συγκεκριμένα:

Το σχέδιο του 1825 προβλέπει να κατασκευαστούν κάποια σπίτια, για τη στέγαση 72 οικογενειών ψαράδων, εκατέρωθεν ενός δρόμου, που συμπίπτει με το τμήμα της σημερινής οδού Θεοδώρου Στράτου από την πλατεία Ζαμπελίου έως στο σημείο που η οδός αυτή συναντά τη σημερινή οδό Μητροπόλεως. Μόνο που ο δρόμος αυτός δεν τελείωνε, όπως σήμερα, στην πλατεία Ζαμπελίου (η οποία δεν υπήρχε τότε) αλλά συνέχιζε ανατολικά και έφτανε μέχρι το ύψος του ναού των Αγίων Αναργύρων. Στο σχέδιο σημειώνονται έξι μεγάλα ορθογώνια παραλληλεπίπεδα σε κάθε πλευρά του δρόμου αυτού, τα οποία σημειώνονται στο υπόμνημα (REFERENCE) του σχεδίου με τα στοιχεία ΕΕΕ και τα οποία προφανώς είναι τα γεωτεμάχια, μέσα στα οποία θα κτίζονταν οι προτεινόμενες κατοικίες. Δηλαδή, οι κατοικίες αυτές της νότιας πλευράς του δρόμου θα άρχιζαν από εκεί που βρίσκονται σήμερα τα σπίτια μπροστά (βόρεια και δυτικά) του ναού τον Αγίων Αναργύρων, θα συνέχιζαν κάπου στη νότια πλευρά της σημερινής πλατείας Ζαμπελίου και στη θέση (απέναντι από τον ΟΤΕ), που είναι σήμερα τα δίδυμα κτίρια των «Δικαστηρίων» και του Γυμνασίου Λευκάδας και θα κατέληγαν επί της βόρειας πλευράς της σημερινής πλατείας Μητροπόλεως.

Απέναντι ακριβώς και παράλληλα θα χτίζονταν ισάριθμες κατοικίες, ένα μέρος των οποίων, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, θα χτίζονταν εκεί που είναι σήμερα το κτίριο του ΟΤΕ και η αλάνα, ιδιοκτησίας της οικογένειας Σκιαδαρέση (Εικόνα 12). Προτείνεται επίσης η διάνοιξη του δρόμου από το σημείο που θα τελείωναν τα υπό ανέγερση σπίτια (δηλαδή από τη βόρεια πλευρά της σημερινής πλατείας Μητροπόλεως) έως τη σημερινή οδό Αριστ. Βαλαωρίτου, δηλαδή ενός δρόμου που συμπίπτει με το αντίστοιχο τμήμα της σημερινής οδού Θεοδώρου Στράτου.

Στο σχέδιο αυτό δεν προτείνεται θέση για κατασκευή των δύο μεγάλων κτηρίων των Δικαστηρίων και του Διοικητηρίου στην Καινούργια Χώρα. Η θέση, που προτείνεται για την κατασκευή των κτηρίων αυτών, βρίσκεται στην ανατολική παραλία της πόλης, σημειωμένη στο υπόμνημα με το στοιχείο d. Η θέση αυτή, με δεδομένο ότι η μορφολογία του εδάφους ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή και η θάλασσα έφτανε μέχρι σχεδόν την Κάτω Βρύση, κατά προσέγγιση πρέπει να ήταν λίγο δυτικότερα του σημερινού ξενοδοχείου ΛΕΥΚΑΣ. Προτείνεται και η διάνοιξη ενός εντελώς ευθύγραμου δρόμου, που θα ξεκινούσε από την κεντρική πλατεία και θα κατέληγε στον χώρο ανάμεσα στα δύο υπό κατασκευή κτίρια και ο οποίος δεν κατασκευάστηκε ποτέ.

Από όσα ήδη αναφέραμε αλλά και από όσα αμέσως θα παραθέσουμε, γίνεται φανερό ότι το σχέδιο αυτό υπέστη κατά την εφαρμογή του καίριες μεταβολές. Τα δύο «δίδυμα κτίρια» (Εικόνες 2 και 3) κατασκευάστηκαν, όπως τα βλέπουμε ως σήμερα, απέναντι από τον σημερινό ΟΤΕ και όχι στην προβλεπόμενη στο σχέδιο θέση της παραλίας και τα υπόλοιπα σπίτια κατασκευάστηκαν δυτικότερα, εκεί που περιγράφει ο Ροντογιάννης στις «Πρωτεύουσες της Λευκάδος», όπως αναλυτικά εκθέσαμε ανωτέρω και όπως μας το διέσωσε η συλλογική μνήμη και μας το επιβεβαιώνουν τα δύο σπίτια που σώζονται ακόμα.

Δεν γνωρίζουμε τους λόγους των αλλαγών αλλά είμαστε απολύτως βέβαιοι γι’ αυτές: Διαθέτουμε μια αρχειακή μαρτυρία του 1842, που αποτυπώνει την εικόνα της περιοχής, όπως έχει διαμορφωθεί κατά το έτος αυτό. Είναι ένας χάρτης της 11 Οκτωβρίου 1842, που απόκειται στα ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Λευκάδας με αριθμό χάρτη 8 και φέρει τίτλο: Piano regolare attuale della così detta nuova Città, e fondi appartenenti alla medesima di publica ragione co suoi confinanti, compillato dal sottoscritto per ordine della nobile Commissione sui beni del Governo giu… il suo officio 17 ottobre 1842 [=Τρέχον ρυθμιστικό σχέδιο της ονομαζόμενης νέας Πόλης και των οικοπέδων, τα οποία ανήκουν στο Δημόσιο, και των με αυτά συνορευόντων, το οποίο συντάχθηκε από τον υπογεγραμμένο για λογαριασμό της ευγενούς Επιτροπής επί της περιουσίας της Κυβερνήσεως, 17 Οκτωβρίου 1842]. (Εικόνα 13). Στον χάρτη αυτό παρατηρούμε τα εξής:

Έχει διανοιχτεί ο δρόμος που συμπίπτει με τη σημερινή οδό Θεοδώρου Στράτου και ονομάζεται strada maestra (=κύρια οδός). Επί της νότιας πλευράς του έχουν χαραχτεί δέκα έξι (16) ορθογώνια παραλληλεπίπεδα, που προφανώς σημειώνουν τα σπίτια που έχουν χτιστεί. Το πρώτο, το κτήριο των Δικαστηρίων, σημειώνεται στο σχέδιο ως Τribunale, το δεύτερο, το Διοικητήριο, σημειώνεται ως Palazzo Resistenza, το τρίτο και το τέταρτο βρίσκονται στο τμήμα του προαυλίου του Palazzo, που αρχίζει από τον δυτικό τοίχο του κτηρίου και σταματάει στην ανατολική πλευρά της σημερινής πλατείας Μητροπόλεως, το πέμπτο και το έκτο επί της βόρειας πλευράς της σημερινής πλατείας Μητροπόλεως και το έβδομο μέχρι και το δέκατο έκτο στο τμήμα, που αντιστοιχεί στο κομμάτι της σημερινής οδού Θεοδώρου Στράτου από τον Α΄ Παιδικό Σταθμό έως τη σημερινή οδό Αριστ. Βαλαωρίτου. Τα ορθογώνια παραλληλεπίπεδα 1 (Tribunale) και 2 (Palazzo Resistenza) δεν φέρουν αρίθμηση, τα υπόλοιπα δέκα τέσσερα αριθμούνται με «νεότερο χέρι» από 3-16 και δεν φέρουν καμία άλλη ένδειξη.

Στη βόρεια πλευρά της strada maestra έχουν χαραχτεί έξι (6) ορθογώνια παραλληλεπίπεδα, που σημειώνουν τα σπίτια που έχουν χτιστεί στην πλευρά αυτή και τα οποία ήταν διπλοκατοικίες, όπως μας βεβαιώνει ο Ροντογιάννης και ο Μαλακάσης αλλά και η μνήμη των σύγχρονων λευκαδίων. Η (και τότε ονομαζόμενη) οδός Αγίου Αντωνίου (strada San Antonio στο σχέδιο), όπως φαίνεται και στο σχέδιο του 1948 (εικόνα 7), τα χωρίζει σε δύο συστοιχίες, στην ανατολική με δύο σπίτια και στη δυτική με τέσσερα. Ακόμα και σήμερα φαίνεται διά γυμνού οφθαλμού ότι το μήκος της δυτικά της οδού Αγίου Αντωνίου συστοιχίας είναι διπλάσιο του μήκους της αντίστοιχης ανατολικής.

Το σχέδιο όμως αποτυπώνει, και στις θέσεις περίπου που σήμερα βρίσκονται οι οδοί Μητροπόλεως, Βάρζελη (είναι η σημερινή οδός στη βόρεια πλευρά του Νοσοκομείου) και Αριστ. Βαλαωρίτου από πέντε (5) ορθογώνια παραλληλεπίπεδα στην κάθε μία, που σημαίνει, μέχρι αποδείξεως του εναντίου, ότι είχαν κατασκευαστεί σπίτια και στα σημεία αυτά.

Από τα ανωτέρω φαίνεται ότι η η αρχική μορφή της Καινούργιας Χώρας και η εξέλιξή της διαφοροποιείται από αυτή, που μας έχει περιγράψει ο Ροντογιάννης σε τρία βασικά σημεία:

Πρώτον, ο Ροντογιάννης δεν περιγράφει σωστά την πρόταση του ρυμοτικού σχέδιου του 1825, όπως ήδη αναλυτικά εξηγήσαμε. Δεύτερον, όπως δείχνει το Piano regolare του 1842, σπίτια δεν κατασκευάστηκαν μόνο στις δύο πλευρές της strada maestra αλλά γύρω από όλο το τετράγωνο, δηλαδή και επί των σημερινών οδών Μητροπόλεως, Βάρζελη και Αριστ. Βαλαωρίτου. Από εδώ προκύπτει το τρίτο σημείο, δηλαδή τα ερωτηματικά για την ακρίβεια της άποψης του Ροντογιάννη ότι επί δημαρχίας Ευσταθίου Βερροιώτη κατασκευάστηκαν τα ισόγεια λίθινα της Καινούργιας Χώρας (εικόνα 9) επί των οδών Μητροπόλεως και Αριστ. Βαλαωρίτου, για να αντικαταστήσουν τα σπίτια της νότιας πλευράς της strada maestra, τα οποία γκρεμίστηκαν από τη δημαρχιακή αρχή περί το 1900, για να δημιουργηθεί ο Ανθώνας. Πώς να κατασκευαστούν αν ήδη υπήρχαν;

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη και τις ιστορικές παραπομπές εδώ