Η τέχνη στο δημόσιο χώρο – Της Πάττυς Καλού

Στις 8 Αυγούστου έγινε η παρουσίαση της έκθεσης της Καίτης Χόρτη, “Λευκάδα, η πόλη του ποδήλατου” που έγινε στην ξέρα του ιβαριού της Λευκάδας από τις 18 Ιουλίου έως τις 28 Αυγούστου. Μία από τις ομιλήτριες ήταν η Πάττυ Καλού, αρχιτέκτονας μηχανικός, η οποία μίλησε για την τέχνη στους δημόσιους χώρους. Η ομιλία της ήταν ιδιαίτερα μεστή και αποτύπωσε ακριβώς το νόημα που έχει η παρουσία γλυπτών σε έναν ανοικτό δημόσιο χώρο, όπου τα έργα γίνονται κτήμα όλων. Πολλοί από τους περαστικούς διερωτήθηκαν τι είναι αυτά τα έργα και προβληματίστηκαν γύρω από τη θέση τους. Άλλοι είπαν πως θα ήθελαν να είναι πιο κοντά ώστε να τα βλέπουν καλύτερα, άλλοι είπαν πως η μακρινή θέση τα συνδέει με το φυσικό περιβάλλον και δημιουργείται μια παραίσθηση γύρω από το αν είναι έργα ή μέρος του τοπίου (πουλιά που κάθισαν για λίγο στην ξέρα). Όλοι πάντως (είτε είχαν κάποια γνώση είτε όχι) εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για το θέαμα!

Παρατίθεται η ομιλία της Πάττυς Καλού, η οποία έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το θέμα του ιβαριού της Λευκάδας αφού είχε συμμετάσχει μαζί με την Ειρήνη Τραχανά στην 8η Διεθνή Μπιενάλε Εξωτερικού Χώρου, Βαρκελώνη 2014, με θέμα “Ένας εξωτερικός χώρος για σένα”.

“Είναι μεγάλη η χαρά και η τιμή να βρίσκομαι στην παρουσίαση του ευρηματικού έργου της Καίτης Χόρτη και να μιλήσω για τις εικαστικές παρεμβάσεις στο δημόσιο χώρο, τη δημόσια τέχνη. Eίμαι λάτρης του ποδήλατου και σε μια βόλτα μου στην παραλία είδα τα έργα και πρότεινα αμέσως στους δικούς μου, με ενθουσιασμό, να έρθουν να δουν τα έργα αυτά τα οποία πιστεύω ότι σηματοδοτούν την απαρχή για νέες σκέψεις και προβληματισμούς πάνω στις εικαστικές παρεμβάσεις στο δικό μας τόπο, στη Λευκάδα, στους δημόσιους χώρους.

Τι είναι αυτοί οι χώροι, λοιπόν. Σύμφωνα με το γάλλο φιλόσοφο και κοινωνιολόγο, Ανρί Λεφέβρ, ο χώρος δεν αποτελεί μια έννοια αόριστη η οποία ανταποκρίνεται σε όλες ανεξαιρέτως τις περιστάσεις, αλλά απεναντίας διαποτίζεται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Αποτελεί ένα συνδετικό κρίκο διάδρασης του δημοσίου τόπου και του ατόμου. Ενεργοποιεί το κοινό προτείνοντας μια νέα μορφή επικοινωνίας και συμμετοχής, δηλαδή μια αυξημένη συλλογικότητα. Η δημόσια τέχνη δρα ενάντια στην εξατομίκευση, την περιχαράκωση, τον κοινωνικό αποκλεισμό. Μας δίνει ηχηρά ερεθίσματα για να ανακαλύψουμε ξανά και να φανταστούμε τον τόπο μας, άρα και τη ζωή μας.

Πότε χρονολογείται; Την εικοσαετία 1960-80 όταν έγινε πλέον συνείδηση στον καλλιτεχνικό κόσμο ότι το έργο τέχνης πέρα από τα μουσεία και τις ιδιωτικές συλλογές εντάσσεται και αποτελεί σοβαρό τμήμα της καθημερινότητας του ανθρώπου στο δημόσιο χώρο. Κυρίως με τη διαμεσολάβηση των αρχιτεκτόνων και των δημοσίων προγραμμάτων που ενίσχυσαν τέτοιες δράσεις οι καλλιτέχνες αναζήτησαν ιδέες για έργα που να ανταποκρίνονται στις φυσικές συνθήκες μιας συγκεκριμένης τοποθεσίας στις κοινωνικές, πολιτισμικές και ιστορικές ιδιαιτερότητες του χώρου. Στις μορφές τέχνης στο δημόσιο χώρο περιλαμβάνονται τόσο εικαστικές τέχνες, όπως η γλυπτική εν προκειμένω, όσο και η αρχιτεκτονική. Δηλαδή και οι δύο αυτές μορφές τέχνης καταλαμβάνουν το χώρο. Η πρώτη κυρίως ως έκφραση και η δεύτερη κυρίως ως λειτουργικότητα.

Η γλυπτική σε ανοιχτούς χώρους έχει πετύχει μια καινούργια αρχιτεκτονική αναλογία που έχει τις ρίζες της στην Αμερική και στους θιασώτες του κονστρικτουβισμού εκεί. Το γλυπτό σχεδιάζεται για ένα συγκεκριμένο χώρο και προσαρμόζεται στις προϋποθέσεις του χώρου αυτού. Επιπλέον το έργο τέχνης μπορεί να είναι μια εγκατάσταση, installation όπως συνηθίζουμε να την αποκαλούμε. Τα έργα τέχνης διακρίνονται ανάλογα με τη διάρκεια που θα έχουν στο χώρο. Δηλαδή αν θα είναι προσωρινής μορφής ή μόνιμης, ενώ πραγματοποιούνται στα πλαίσια θεσμοθετημένων εκθέσεων δημόσιοι διαγωνισμοί, μεγάλες καλλιτεχνικές διοργανώσεις ή εναλλακτικών μη θεσμοθετημένων project παρεμβατικού χαρακτήρα. Έτσι η τέχνη στο δημόσιο χώρο τον μετατρέπει σε δημόσια γκαλερί με ενεργά εικαστικά έργα, απεγκλωβίζει την τέχνη από τις αποστειρωμένες, θα λέγαμε, αίθουσες των μουσείων και απελευθερώνει τη σκέψη μας. Τέχνη και δημόσιος χώρος έχουν δύο ισχυρούς κοινούς παρονομαστές: τα άτομα και τα δημοκρατικά ιδεώδη.

Μια σύντομη αναφορά στις μεγαλουπόλεις και στην ανάγκη να βγει η τέχνη στους δρόμους αυθωρεί και παραχρήμα θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε το πόσο έντονα μπορεί να αλληλεπιδράσει με την καθημερινότητά μας. Στις μεγαλουπόλεις λοιπόν το κοινωνικό περιβάλλον υποφέρει κυρίως μέσα από την έλλειψη συμμετοχής και δημιουργικότητας. Μέσα στην πόλη είμαστε περαστικοί, θεατές, επιβάτες, θαμώνες, καταναλωτές όμως δεν είμαστε ενεργοί πολίτες. Τα άτομα κυριαρχούνται από το αίσθημα του φόβου και της ανασφάλειας εξαιτίας της πολυεπίπεδης κρίσης και έτσι υποχωρούν και κλείνονται στα κτίρια. Η ένθεση εικαστικών έργων, ζωγραφικών συνθέσεων, φωτογραφιών, γκράφιτι, γλυπτών, εγκαταστάσεων ή άλλων μορφών τέχνης, μικρής ή μεγάλης κλίμακας, στο δημόσιο χώρο μπορεί να εισχωρήσει στη δημόσια ζωή, να συνδιαλεχθεί με τους κατοίκους της πόλης και σε ένα βαθμό να τους απελευθερώσει από συναισθήματα και σκέψεις που ενδεχομένως τους πνίγουν.

Η τέχνη που είναι δημόσια προϋποθέτει συμμετοχή, προβολή και παρουσίαση θεατή, ενώ ταυτόχρονα έχει την ιδιότητα να αφαιρεί το στοιχείο του εκφοβισμού από τον ίδιο. Έτσι αναπτύσσεται ο δημόσιος διάλογος ως νέα μορφή επικοινωνίας μεταξύ του έργου που βρίσκεται σε δημόσιο χώρο και του θεατή – περιηγητή. Σαν κίνηση αποτελεί μια γεννήτρια σκέψεων και συναισθημάτων για το κοινό ενεργοποιώντας τη σύνθεση, την ανάλυση ή και τη διάλυση μέσω της ματιάς και του τρόπου δράσης κάθε καλλιτέχνη που εφευρίσκει μέσα από την επέμβασή του στο δημόσιο χώρο και την παρεμβατική παρουσία του έργου του τέχνης μες στο περιβάλλον μια ευκαιρία να σπάσει τη δημόσια σιωπή και να προκαλέσει δημόσιο διάλογο, διαφωνίες και συζήτηση. Οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις σε χώρους με δημόσιο χαρακτήρα, πλατείες, πάρκα, πεζοδρόμια, κενές όψεις κτιρίων, έχουν σκοπό να οικειοποιηθούν το θεσμοθετημένο δημόσιο χώρο, να τον ανακτήσουν μέσα από μια συζήτηση με τον πολίτη, να τον κατοικήσουν, είτε αυθαίρετα είτε με κοινή συναίνεση ως δικό τους χώρο, ως χώρο των πολιτών, ως χώρο του εμείς και να εγγράψουν μορφές επικοινωνίας, δημιουργικότητας ή στην καλύτερη περίπτωση τέχνης στη βιωμένη καθημερινή εμπειρία.

Η τέχνη ως μέσο έκφρασης και εξωτερίκευσης συναισθημάτων και σκέψεων μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο στην αναβάθμιση των δημοσίων χώρων, να προδώσει ταυτότητα και χαρακτήρα χωρίς μεγάλες οικονομικές απαιτήσεις. Μεγαλύτερη είναι η απαίτηση για διάθεση, όρεξη, ενθουσιασμό και αγάπη. Ο αρχιτέκτονας και ο καλλιτέχνης σπάει τη δημόσια σιωπή προκαλώντας δημόσιο διάλογο, διαφωνίες και συζήτηση. Μέσα από τα έργα του ζωντανεύει πολλές φορές νεκρούς χώρους παραδομένους στη λήθη με το θέατρο, τη μουσική, το χορό, την ποίηση, τα εικαστικά, τα installations, τα γκράφιτι, τις τοιχογραφίες, τα γλυπτά να βγαίνουν έξω, να γεμίζουν με χρώμα και ζωντάνια οι δρόμοι, οι πλατείες, τα πάρκα, τα πεζοδρόμια, οι κενές όψεις κτιρίων σε απόσταση αναπνοής και χειραψίας από τους θεατές. Μεταφέρεται έτσι ένα μήνυμα αντίδοτο στην πεζή καθημερινότητά μας. Να είσαι παθιασμένος, αφυπνισμένος, χαρούμενος, έντονος, παρών και προπαντός ζωντανός”.