Λευκαδίτικος κεφαλόδεσμος

Η συνήθεια να σκεπάζει η γυναίκα το κεφάλι της αποτελεί απαράβατο κανόνα για όλες τις ελληνικές παραδοσιακές φορεσιές. Πολλά είναι τα είδη των κεφαλόδεσμων στην Ελλάδα- ακόμη και στην ίδια τοποθεσία- γιατί εκτός από πρακτικούς λόγους (προστασία από καιρικές συνθήκες) τα κεφαλομάντηλα είχαν και ηθικές διαστάσεις (σύμβολο αγνότητας, σοβαρότητας, ένδειξη πόνου – πένθους κ.ά) αλλά ήταν και μέρος σε εθιμικές και τελετουργικές πράξεις έχοντας επίσης διάφορους συμβολισμούς (π.χ. γάμο- αγνότητα).

«Τα μαλλιά στη λαϊκή αντίληψη θεωρούνται πηγή δύναμης και ζωής, έδρα της ψυχής του ανθρώπου, συνδέονται με την ιδέα της ανανέωσης […] Από αυτή την αρχή απορρέουν πλήθος από πράξεις ποικιλόμορφες που συνδέονται άμεσα και έμμεσα με την εμφάνιση των μαλλιών, των καλυμμάτων που τα σκεπάζουν στο σύνολο ή τμηματικά, ακόμη των στολιδιών που συχνά αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των». (1)

Στη Λευκάδα ο κεφαλόδεσμος είναι τετράγωνος (εξαιρετικά σπάνια στρογγυλός ή παραλληλόγραμος) και χωρίζεται σε:

1) Νυφιάτικος και αποτελείται από το “δέμα”, το “κεφαλοπάνι” και το “φέσι”.

Συμπληρώνεται από το «κεφαλοδέτι», δηλαδή τη στεφανωτή πλεξίδα («στεφάνη»(2) από μαλλιά που κάνει η φκιάστρα στη νύφη και την κρύβει κάτω από το κεφαλομάντηλο. Σε άλλες περιοχές είναι από μέταλλο ή ύφασμα και το συναντάμε στον Όμηρο. Καθώς και τις δύο μπούκλες, τσουρούφλια, που έπεφταν στα μάγουλα και είναι χαρακτηριστικός τρόπος χτενίσματος από την αρχαιότητα.(3)

2) γιορτινός (δέμα, κεφαλομάντηλο, γεμένι, αγκωνέϊκο, γριϊστικο, μεταξότσιπα, σκούφια)

3) Τα καθημερινά κεφαλομάντηλα (δέμα, τσίπα, τσεμπέρια, κεφαλόμπολες)

Το δέμα είναι ένα λεπτό φτηνό, εσωτερικό μαντήλι που φοριέται κάτω από οποιοδήποτε κεφαλομάντηλο.

1) Νυφιάτικος κεφαλόδεσμος αποτελείται από:

• «το νυφικό κεφαλοπάνι» το οποίο είναι συνήθως λευκό. Είναι μεγάλο, αραχνοϋφαντο από βαμβακερό, λινό ή μεταξωτό ύφασμα διακοσμημένο με μέρλα (=δαντέλα). Οι άκρες πέφτουν στους ώμους και καταλήγουν συμμετρικά ως τη μέση. Τα κεφαλοπάνια «τα έφτιαχναν οι ράφτρες ή μόνες τους οι γυναίκες από ύφασμα που το αγόραζαν στη Χώρα ή τα ύφαιναν στον αργαλειό. Τα κεφαλοπάνια αργαλειού διακρίνονται από μια κάθετη ραφή που έχουν στη μέση».(4)

Συνήθως αποτελεί γαμήλιο δώρο στη μέλλουσα νύφη από τον πεθερό. «Στη Λευκάδα εκτός από τη βέρα ο πεθερός φέρνει στη νύφη μπόκολες, ποντάλι, σταυρομάντηλο, μαντήλι του κεφαλιού, δέμα, [..] δυο πήχες γαϊτάνι και δύο πλεξάδια (ταινίες- κοσμήματα μαλλιών)(5)

• Το φέσι «είναι σαν αναποδογυρισμένο πιατάκι», όπως αναφέρεται συνήθως, που το φοράνε οι νύφες στραβά για να μη τις πιάνει το μάτι. Πάντα στα αριστερά με τρόπο ώστε να καλύπτει κομμάτι της χωρίστρας και να καλύπτει λίγο το μέτωπο. Είναι βελούδινο, κεντημένο με χρυσοκλωστή διακοσμημένο με άνθη , φύλλα και γεωμετρικά σχέδια. Το στολίζει το τρέμουλο. Πρόκειται για χρυσό , ασημένιο ή από κοινό μέταλλο μίσχο (=το κοτζί) με ανθάκι και φυλλαράκια φτιαγμένο από μαργαριτάρια ή πολύτιμες πέτρες (καμιά φορά διαμαντένιες!) που προεξέχει από το κεφαλοπάνι και τρέμει πάνω από το φέσι. Τα στολίδια αυτά φαίνεται να έχουν φυλακτικό – αποτρεπτικό» χαρακτήρα.(6)

2) Στα γιορτινά κεφαλομάντηλα η ποιότητα εξαρτάται από την οικονομική κατάσταση της γυναίκας, την ηλικία και την χρονική περίοδο που τα χρησιμοποιούσε. Τα είδη είναι:

• Τα κεφαλοπάνια σε λευκό ή καφέ χρώμα από λινό ή μεταξωτό ύφασμα με μέρλα. (ίδια με τα νυφικά).
• Το γιορτινά «γεμένια» (φερμένα από την Υεμένη του Βοσπόρου) συνήθως ακολουθούν το χρώμα του φουστανιού, μεταξωτά , διάφανα με ωραία σταμπωτά σχέδια ή με κεντήματα από ασημοκλωστή και χρυσοκλωστή και διακοσμημένα με κρόσσια .

 Επίσης υπήρχαν και άλλα γιορτινά μαντήλια:

• Τα «αγκωνέϊκα» χοντρομάντηλα, πλατιά και ζεστά με κρόσσια σε σκούρο γαλάζιο χρώμα με μαύρα γραμμικά σχέδια. Τα έφερναν από την Ανκόνα της Ιταλίας γι΄αυτό και τα έλεγαν Αγκωνεϊκα. Ήταν από καλής ποιότητας χνουδωτό ύφασμα και το φορούσαν οι παντρεμένες.
• Τα «γριϊστικα» ,τα φορούσαν οι ηλικιωμένες ήταν και αυτά σκούρα γαλάζια. Τα έφερναν και αυτά από Ιταλία.
• Η «Μεταξότσιπα» από ψιλό φίνο γυαλιστερό ύφασμα το φορούσαν οι ανύπαντρες και τον χειμώνα .
Επίσης υπήρχε
• Η«σκούφια». Πρόκειται για έναν πλούσιο μπερέ που στο κέντρο είχε μια μικρή φουντίτσα. Φορέθηκε στην πόλη και στα χωριά αλλά δεν ήταν πολύ διαδεδομένη. Ήταν κεντημένη με ασημοκλωστή ή χρυσοκλωστή ή σκέτη. Τη συναντάμε σε διάφορα χρώματα από λινό, βελούδινο ή μεταξωτό ύφασμα με σχέδια συνήθως φυτικά .

3)Τα καθημερινά μαντήλια ήταν:

• η «τσίπα»η οποία είναι βαμβακερό, διάφανο μαντήλι, αχώριστος σύντροφος της λευκαδίτισσας αν δεν ήθελε να γίνει αντικείμενο σχολιασμού. Παραλλαγές είναι οι μαντιλότσιπες από πυκνό, χοντρό ύφασμα και η μεταξότσιπες (βλ. παραπάνω) από μεταξωτό ύφασμα. Συνήθως τις τσίπες τις χρησιμοποιούσαν τους καλοκαιρινούς μήνες.
• «Η μπέρτα»η οποία είναι από μάλλινο χοντρό ύφασμα με κρόσσια σε όλα τα χρώματα εκτός από άσπρο.
• «Η σαμιώτισσα» η οποία είναι βαμβακερή με σχέδια στη περιφέρεια και κρόσσια στα ίδια χρώματα με τη μπέρτα.

• «Το τσεμπέρι» το οποίο είναι από άσπρο (σπάνια καφέ) ψιλό σχεδόν διαφανές βαμβακερό ύφασμα. Τα τσεμπέρια τα φορούσαν οι νέες κοπέλες συνήθως στη δουλειά το καλοκαίρι (π.χ. στο αλώνισμα) αλλά δεν αποκλείεται να τα φορούσαν για πρακτικούς λόγους ( προστασία από τον ήλιο) και οι μεγαλύτερες γυναίκες αρκεί να μην είχαν χάσει συγγενικό τους πρόσωπο.
• Το «δέμα» το οποίο το φορούσαν οι γυναίκες όταν είχαν πολλή δουλειά και δεν είχαν χρόνο για καθημερινό χτένισμα και πλέξιμο των μαλλιών. Σκέπαζε την κορυφή του κεφαλιού και δενόταν πίσω με κόμπο. Τα χρώματα ήταν καφέ, πράσινο, μαύρο. Φυσικά δεν έβγαιναν ποτέ μόνο με το δέμα έξω από το σπίτι. Το είχαν σε ντροπή! Στο σπίτι όμως και στην αυλή φορούσαν το δέμα. Τα δέματα αν και ήταν φτηνά τα έδιναν για προίκα όπως προκύπτει από τα προικοσύμφωνα
• Η «κεφαλόμπολια» φτηνό βαμβακερό κάλυμμα, μάλλον παραλληλόγραμμο (όπως στην υπόλοιπη Ελλάδα). Αναφέρεται σε προικοσύμφωνα.

Στη Λευκάδα σύμφωνα με τον Κοντομίχη εάν ήθελε κάποιος να προσβάλει ή να εκδικηθεί μια κοπέλα της έστηνε καρτέρι και της άρπαζε το μαντήλι. Και αυτό ήταν αφορμή φονικού!

Επιπλέον το μαντήλι έδινε και ηθικές διαστάσεις στη γυναίκα που το φορούσε και πρόδιδε στοιχεία για τη ζωή της.

Χωρίς μαντήλι, «ξετσίπωτη» (= τσίπα, είδος μαντηλιού) δεν έβγαινε καμιά ηθική γυναίκα από το σπίτι. Οι νέες γυναίκες φρόντιζαν να τραβούν το μαντήλι προς τα πίσω για να φαίνεται το μέτωπο και ο φρεζές (= η χωρίστρα) των μαλλιών τους…

Το δεμένο μαντήλι στο λαιμό, εάν δεν έκανε κρύο, ήταν ένδειξη σοβαρότητας ή καημών (ορφάνεια, χηρεία, ασθένειας) ή συμπαράστασης σε λύπη. Οι χήρες σκέπαζαν και το μέτωπο.

1.Κορρέ Κ, Νεοελληνικός κεφαλόδεσμος, 1978 :9
2.ό.π. : 44
3. ό.π.:50
4, .Κοντομίχης Π, Η Λευκαδίτικη λαϊκή φορεσιά 1989: 64
5. Κορρέ Κ, Νεοελληνικός κεφαλόδεσμος, 1978 :34
6. ό.π. : 138

Βιβλιογραφία
• Κοντομίχης Π., Η Λευκαδίτική Λαϊκή φορεσιά – από τον 17ο αιώνα ως τα μέσα του 20ου , ΕΟΜΜΕΧ 1989
• Κορρέ Κ, Νεοελληνικός κεφαλόδεσμος, 1978
• Κοντομίχη Πανταζή, Λεξικό Λευκαδίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος- ιδιωματικό, ερμηνευτικό, λαογραφικό, 2001

Πηγή