Οι «πέντε βρύσες» στο παζάρι της Λευκάδας

Οι «πέντε βρύσες» στο παζάρι της Λευκάδας: από την εποχή της Τουρκοκρατίας έως τη σύγχρονη εποχή

Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ

H πόλη της Αγίας Μαύρας, που ως το τέλος της οθωμανικής κατοχής της Λευκάδας (1479-1684) βρισκόταν μέσα στο Κάστρο, υδρευόταν από ένα υδραγωγείο, το οποίο κατασκευάστηκε το 1564 επί Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Αυτό το οθωμανικό υδραγωγείο ξεκινούσε από τη Μεγάλη Βρύση, ελάχιστα νοτιότερα από τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής, που βρίσκεται ένα χιλιόμετρο περίπου νότια της σημερινής πόλης και ακριβώς δίπλα από την επαρχιακή οδό Λευκάδας-Βασιλικής. Η απόσταση από τη Μεγάλη Βρύση ως την Αγία Μαύρα ήταν περίπου τρία χιλιόμετρα, εκ των οποίων τα δύο πρώτα χιλιόμετρα περίπου ήταν η απόσταση από τη Μεγάλη βρύση ως την πρώτη καμάρα του υδραγωγείου (κοντά στην Κάτω βρύση) και το τρίτο χιλιόμετρο το μήκος του εντός της λιμνοθάλασσας υδραγωγείου. Το νερό έφθανε πρώτα στο δυτικό πόλισμα της Αγίας Μαύρας, στο «μπόργο» της Αγίας Μαύρας, τη λεγόμενη Χώρα, που βρισκόταν στη θέση που βρίσκεται «το σπίτι του Καλκάνη» και από εκεί στο Κάστρο.

Η πορεία του υδραγωγού δεν πρέπει να απείχε και πολύ από τον σημερινό επαρχιακό δρόμο Λευκάδας-Βασιλικής, αν κρίνει κανείς από το γεγονός ότι τμήμα του υδραγωγού αυτού αποκαλύφθηκε στο οικόπεδο του Γιάννη Κουνιάκη (Σκουλήκη), που βρίσκεται δίπλα στον δρόμο αυτό, κατά τη διενέργεια σωστικών ανασκαφών το έτος 1992, αλλά και παλαιότερα κατά το χρονικό διάστημα 1965-66, όταν είχε ανακαινισθεί το δημοτικό δίκτυο ύδρευσης. Παρόμοια κατάλοιπα του υδραγωγού βρέθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ᾿80, όταν γίνονταν εκσκαφές για την κατασκευή του δικτύου αποχέτευσης της πόλης, στην περιοχή του Αγίου Μηνά, και συγκεκριμένα στο σημείο που η οδός Ηρώων Πολυτεχνείου συναντάται με την οδό Ιωάννου Μελά (την κεντρική οδό της πόλης, το «παζάρι») και την προς δυσμάς συνέχειά της οδό Ευσταθίου Ζάκκα, μεταξύ δηλαδή του σημερινού (2017) ζαχαροπλαστείου του Σταύρακα και του περιπτέρου, που βρίσκεται απέναντι από τον Άγιο Μηνά, ακριβώς στην αρχή της νότιας πλευράς της οδού Ιωάννου Μελά. Όταν ο υδραγωγός έφθανε στην Αμαξική, περνούσε από τον ομώνυμο οικισμό, δηλαδή μέσα από τη θέση της σημερινής πόλης, κατά μήκος του κεντρικού της δρόμου, εκεί δηλαδή που περνάει η σημερινή οδός Ιωάννου Μελά και η συνέχειά της, από την πλατεία και κάτω, οδός Δαίρπφελδ.

Κατά μήκος αυτού του δρόμου της Αμαξικής οι Τούρκοι κατασκεύασαν πέντε βρύσες για τις ανάγκες των κατοίκων, τελευταία των οποίων ήταν η Κάτω βρύση, η οποία σώζεται ακόμα – όχι βέβαια στην αρχική της μορφή (εικόνα 1).

Ο Ροντογιάννης, προς επίρρωση της γνώμης του ότι οι 5 βρύσες είχαν κατασκευαστεί επί της Τουρκοκρατίας, επικαλείται το πρακτικό του Επαρχιακού Συμβουλίου Λευκάδας της 10ης Ιανουαρίου του 1856, στο οποίο ο Πρόεδρος του Συμβουλίου Μάρκος Τσαρλαμπάς, που ήταν μορφωμένος άνθρωπος, αναφέρει ότι οι πέντε βρύσες είχαν κατασκευαστεί την εποχή της Τουρκοκρατίας όλες πάνω στον κεντρικό δρόμο. Γι’ αυτό εισηγείται να διανεμηθούν σε περισσότερα μέρη της πόλης, γιατί οι βρύσες της κεντρικής οδού δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τον αυξημένο πλέον πληθυσμό της πόλης(1).
Οι θέσεις, στις οποίες κατασκευάστηκαν οι πέντε βρύσες επί της Τουρκοκρατίας (εικόνα 2), δεν πρέπει να ήταν μακριά από τις θέσεις που βρίσκονταν οι πέντε βρύσες ως το 1950 περίπου (εικόνα 3).

Αυτό προκύπτει καθαρά και από το ρυμοτομικό σχέδιο των Άγγλων του 1825 (εικόνα 4), που απόκειται στα Αρχεία Νομού Λευκάδας (Town of Santa Maura, Φεβρουάριος 1825, ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Λευκάδας, αριθ. χάρτη 35), στο οποίο στηριζόμενος ο Ροντογιάννης τις χωροθετεί ως εξής: Η πρώτη ήταν η Απάνω βρύση, απέναντι σχεδόν και λίγο παρακάτω (δηλαδή: προς την κατεύθυνση της κεντρικής πλατείας) από το καμπαναριό του Αγίου Μηνά. Η δεύτερη ήταν η Βρύση του Συρόπουλου, απέναντι σχεδόν και λίγο δυτικότερα από τη διασταύρωση της σημερινής οδού Ιωάννου Μελά με τη σημερινή οδό Μητροπόλεως – πήρε το όνομά της από τον ιδιοκτήτη του σπιτιού που βρισκόταν πίσω από τη βρύση. Η τρίτη λεγόταν Βρύση του Αγγέλη ή Βρύση του Αγγέλου, 30 μέτρα πριν από τη διασταύρωση της οδού Ιωάννου Μελά με τη σημερινή οδό Ζαμπελίων (τον δρόμο που περνάει μπροστά από τη τη δυτική πόρτα του ναού του Αγίου Νικολάου και, ακολουθώντας μια τεθλασμένη πορεία, καταλήγει στον μόλο της Αγίας Κάρας) – ονομάστηκε έτσι γιατί σχεδόν απέναντί της βρισκόταν το σπίτι του παλιού Αγγελή Σουμίλα(2), το τριώροφο δηλαδή σπίτι του ποιητή και πολιτικού Αναστάσιου («Τασάκη») Σκιαδαρέση (1877-1941), που σήμερα είναι γνωστό ως «Σκιαδαρεσέϊκο» και βρίσκεται στον αριθμό 80 της οδού Ιωάννου Μελά. Η τέταρτη ήταν η «Βρύση του Αρέθα» 40 μέτρα περίπου πριν φθάσουμε στην κεντρική πλατεία, κινούμενοι από τον Άγιο Μηνά – ονομάστηκε έτσι γιατί στη θέση αυτή βρισκόταν το μεγάλο κατάστημα των αδελφών Αρέθα(3) από τα τέλη του 19ου αι. ως τα 1922. Η πέμπτη, η σημερινή Κάτω Βρύση (εικόνα 1), ονομαζόταν Βρύση του Αλέσιου από το όνομα του ιδιοκτήτη ενός γειτονικού σπιτιού.

Τη μορφή, που είχαν οι βρύσες τη δεκαετία του 1950 και 1960, αποτύπωσε ο Νίκος Βαγενάς(4) (εικόνες 5α+5β). Ως προς τις ονομασίες, συνάγεται ότι τα ονόματα ήταν αυτά που σώζονταν όσο υπήρχαν και οι βρύσες, δηλαδή μέχρι το 1950 περίπου.

Στο ρυμοτομικό σχέδιο των Άγγλων του 1825 (εικόνα 4) όμως αποτυπώνονται μόνο οι τρεις πρώτες βρύσες (Απάνω Βρύση, Βρύση του Συρόπουλου, Βρύση του Αγγέλη) και η Κάτω Βρύση αλλά δεν αποτυπώνεται η βρύση του Αρέθα. Με δεδομένο ότι οι βρύσες ήταν πέντε, είναι βέβαιο ότι ο Ροντογιάννης για την ύπαρξη και τη θέση της βρύσης του Αρέθα στηρίζεται σε άλλες μαρτυρίες, όπως η παράδοση του τόπου και η προσωπική του εμπειρία, και όχι στο ρυμοτομικό σχέδιο. Στο ρυμοτομικό σχέδιο, προφανώς, δεν αποτυπώνεται, γιατί, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Ροντογιάννης, η βρύση δεν βρισκόταν επί του δρόμου αλλά είχε ενσωματωθεί στον τοίχο ενός σπιτιού, λόγω στενέματος του δρόμου. Επίσης, στο ρυμοτομικό του 1825 καμία βρύση δεν αποτυπώνεται στο μέσον του δρόμου αλλά προς τη νότια πλευρά του, πλην της Κάτω Βρύσης, η οποία αποτυπώνεται στη δυτική πλευρά του δρόμου, όπου βρίσκεται και σήμερα. Ο Ροντογιάννης πάντως σε ένα σημείο της μελέτης του – και αντιφάσκοντας με προηγούμενη διατύπωσή του- γράφει ότι οι βρύσες βρίσκονταν στο κέντρο του δρόμου (εικόνα 2) και μόνο προς το τέλος της Αγγλοκρατίας, μάλλον για να μπορούν να περνάνε τροχοφόρα από το παζάρι (σημερινή οδός Ιωάννου Μελά και η συνέχειά της οδός Δαίρπφελδ), οι βρύσες μεταφέρθηκαν από τη μέση του δρόμου στο νότιο πεζοδρόμιό του, ενώ η πέμπτη, η Κάτω βρύση, βρισκόταν ήδη στο δυτικό(5).

(1): Τα σχετικά με τις 5 βρύσες στο: Ροντογιάννης, «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, τ. Ζ΄, Αθήνα 1988., σ. 176-177 και 181-182. Κατά τον Ροντογιάννη (ό.π. σ. 182), «πιθανότατα οι 5 βρύσες της Τουρκοκρατίας δεν ήταν μακριά από τη θέση που βρίσκονταν οι πέντε βρύσες που ξέρουμε στο παζάρι ως περίπου το 1950». Στο τέλος της μελέτης του αυτής ο Ροντογιάννης επισυνάπτει ένα τοπογραφικό σκαρίφημα με τίτλο «Ο χώρος της Αμαξικής στα χρόνια της Τουρκοκρατίας – τοπογραφική αναπαράσταση του Μάριου Σίδερη σύμφωνα με τις υποδείξεις του καθηγητού Πάνου Ροντογιάννη» (εικόνα 2), στο οποίο σημειώνονται οι πέντε βρύσες. Το πρακτικό του Επαρχιακού Συμβουλίου Λευκάδας της 10.1.1856, το οποίο επικαλείται ο Ροντογιάννης, αναφέρει: «… διότι αι 5 βρύσες, αίτινες κατασκευασθείσαι από της εποχής της τουρκικής δυναστείας, έκτοτε ευρισκόμεναι κατά μήκος ενός μόνο δρόμου δεν προσφέρουν εις τους κατοίκους…ένεκα της αποστάσεώς των από τα κεντρικά μέρη των διαφόρων τμημάτων, εις α από την εποχήν εκείνην μέχρι τούδε εκτάνθη [sc: επεξετάθη] η πόλις κατά τε το μήκος και το πλάτος…» (Ροντογιάννης, «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», ό.π, σ. 176-177).

(2): Ο Αγγελής Σουμίλας (ή Σουμήλας) ήταν ένας από τους αρματολούς της ηπειρωτικής Ελλάδας, που εντάχθηκαν στον βενετικό στρατό και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον πόλεμο κατά των Οθωμανών, που είχε ως αποτέλεσμα και την κατάληψη της Λευκάδας από τους Βενετούς το 1684.

(3) Προφανώς, πρόκειται για τη γενιά (από την πλευρά της μάνας της, πατέρας της οποίας και δικός της παππούς ήταν ο μεγαλέμπορος Αλέξανδρος Αρέθας) της λευκαδίτισσας διηγηματογράφου Ανδρομάχης Φίλιππα-Χαριτωνίδου. Βλ. Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης «Ανδρομάχη Φίλιππα-Χαριτωνίδου (1891-1969) – Ο γενέθλιος τόπος και ο λόγος του διδακτισμού και της δημιουργικής φιλανθρωπίας στο λογοτεχνικό της εργαστήριο», στο: Ανδρομάχη Φίπιππα-Χαριτωνίδη, Ηθογραφίες λευκαδίτικες, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2010, σ. 123-124.

(4): Νίκος Βαγενάς «Οι βρύσες», Πάτρια ίχνη, ψηφίδες από τη Λευκάδα του χθες, Επιμέλεια-Επιλεγόμενα Δημήτρης Σπ. Τσερές, Fagottobooks, Αθήνα 2014, σ. 102-107, όπου και τα σχετικά σκίτσα. Έχει ενδιαφέρον ότι ο Leake (Travels in Northen Greece by William Martin Leake F.R.S & c, τόμος III, London: J. Rodwell, New Bond Street, 1835., σ. 15), το 1806, που επισκέφτηκε τη Λευκάδα, διαπιστώνει ότι οι βρύσες της κεντρικής οδού είναι «constructed in the Turkish style» (=κατασκευασμένες σε τούρκικο στυλ), που, αν τη δεχτούμε ως ορθή, σημαίνει ή ότι οι βρύσες δεν είχαν υποστεί καμία μορφική αλλαγή από την εποχή της Τουρκοκρατίας ή ότι, αν έγινε κάποια αλλαγή, σεβάστηκε την αρχική μορφή τους.

(5): Ροντογιάννης, «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», ό.π., σ. 182. Η σχετική μαρτυρία του Ροντογιάννη για τη βρύση του Αρέθα: «Εκείνη του Αρέθα πήγε πάνω στον τοίχο του εκεί τότε σπιτιού, γιατί σ’ αυτό το μέροος ο δρόμος στένευε πιο πολύ («Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», ό.π., σ. 182). Όσον αφορά την γνώμη του Ροντογιάννη ότι οι τέσσερις βρύσες βρίσκονταν στο κέντρο του δρόμου («Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», ό.π., σ. 182: «Η παράδοση πως αυτές οι βρύσες ήταν κάποτε στη μέση του δρόμου, μεταφέρει αλήθεια, όπως φαίνεται στο ρυμοτομικό σχέδιο, που έκαμαν οι Άγγλοι τον Φεβρουάριο του 1825») έρχεται σε αντίφαση με τα όσα γράφει στην ίδια σελίδα λίγο παραπάνω: «Οι τέσσερις ήταν στο νότιο πεζοδρόμιο και η πέμπτη στο δυτικό». Νομίζω ότι ο Ροντογιάννης όταν γράφει ότι βρύσες βρίσκονταν στο κέντρο του δρόμου, κάνει σύγχυση ανάμεσα στο ρυμοτομικό σχέδιο του 1825 και στο συνημμένο στη μελέτη του τοπογραφικό της Αμαξικής, το οποίο σχεδίασε καθ’ υπόδειξή του ο Μάριος Σίδερης και στο οποίο αποτυπώνεται και η βρύση του Αρέθα και οι βρύσες τοποθετούνται στο κέντρο του δρόμου. Ο Ροντογιάννης, δηλαδή, όταν γράφει τη μελέτη του για τις πρωτεύουσες της Λευκάδας, δεν είναι εύκολο να ανατρέξει στο ρυμοτομικό του 1825 αλλά στηρίζεται στο τοπογραφικό του Σίδερη, το οποίο το έχει στο αρχείο του και το οποίο λανθασμένα θεωρεί πιστό αντίγραφο του ρυμοτομικού σχεδίου του 1825. Να ληφθεί υπόψη ότι δεν υπήρχε τότε η τεχνική δυνατότητα, που υπάρχει σήμερα, να παραχθεί ακριβές φωτοαντίγραφο του ρυμοτομικού σχεδίου.