Γκάζι: Το εργοστάσιο Φωταερίου της Αθήνας στις μέρες μας

Όσοι δεν έχουν επισκεφτεί το Γκάζι στην Αθήνα, το έχουν σίγουρα ακουστά από τα παιδιά τους. Αποτελεί σημείο συνάντησης για τις νεανικές παρέες και σφύζει από ζωή τα Σαββατόβραδα. Βρίσκεται μεταξύ των οδών Πειραιώς, Περσεφόνης, Ιάκχου και Βουτάδων.

Πρόκειται για την περιοχή που σώζεται το εργοστασιακό συγκρότημα παραγωγής φωταερίου, η οποία από το 1988, έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο ιστορικό μνημείο.

Ο Δήμος της Αθήνας πραγματοποίησε μια ευρύτατη ανάπλαση του συγκροτήματος, με τη διατήρηση και ανακαίνιση χαρακτηριστικών τμημάτων του, υπό την επωνυμία «Τεχνόπολις-Γκάζι», που λειτουργεί από το 1999, φιλοξενώντας ποικίλες πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Το φωταέριο ή αεριόφως (illuminating gas), γίνεται η πιο διαδεδομένη μορφή φωτιστικής ενέργειας στην Ευρώπη του 19ου αιώνα. Συνδέεται με την άνθιση της ευρωπαϊκής βιομηχανίας. Μέχρι το 1850 δημιουργούνται πολλά εργοστάσια στην Ευρώπη και στην Αμερική.

Το εργοστάσιο φωταερίου της Αθήνας ιδρύθηκε το 1857 και λειτούργησε μέχρι το 1984. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα και είναι το καλύτερα σωζόμενο εργοστάσιο φωταερίου στον ελληνικό χώρο.

Η επίσκεψη στο χώρο είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία καθώς σώζεται σχεδόν ακέραιο το μεγαλύτερο μέρος του μηχανολογικού εξοπλισμού. Έτσι μπορούμε σχεδόν να παρακολουθήσουμε νοερά την γραμμή παραγωγής του αερίου.

Το 1857, επί βασιλείας Όθωνα, με κυβέρνηση Βούλγαρη και δήμαρχο της Αθήνας τον Σπύρο Μπενιζέλο, ανατίθεται στον Γάλλο Φραγκίσκο Φεράλδι να φωτίσει την Αθήνα στα πρότυπα των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων.

Ήταν μια σπουδαία τεχνολογική καινοτομία για την εποχή. Στο χώρο του εργοστασίου κατασκευάζονται φούρνοι, καμινάδες, αεριοφυλάκιο και δημιουργείται το πρώτο δίκτυο στην πόλη. Το 1862 ξεκινά η λειτουργία του.

Ο λιθάνθρακας εισάγεται από την Ουαλία, Τσεχία, Πολωνία, Γερμάνια, κ.α. Όταν η πρώτη ύλη φτάσει στο εργοστάσιο ζυγίζεται, αποθηκεύεται και στη συνέχεια προωθείται με συρόμενα βαγονέτα στους φούρνους. Από την απόσταξη του λιθάνθρακα στους φούρνους απομένει το λεγόμενο κωκ που μεταφέρεται με καρότσια στην αυλή για να κρυώνει και αποθηκεύεται σε σωρούς. Για να αξιοποιηθεί το κωκ που περισσεύει δημιούργησαν μονάδα υδαταερίου που χρησιμοποιούν για την θέρμανση των φούρνων.Το υπόλοιπο κωκ συσκευασμένο σε σακιά πωλείται ως καύσιμο για θερμαστές σε περιοχές εκτός δικτύου.

Στις δεξαμενές καθαρισμού – χτίστηκαν μεταγενέστερα αρχές 20ου αιώνα – καθαριζόταν το φωταέριο από το υδρόθειο.

Τα αεριοφυλάκια ήταν μεταλλικές δεξαμενές αποθήκευσης του φωταερίου.

Οι καμινάδες που δεσπόζουν στο εργοστάσιο συνδέονταν (η κάθε μια) με ένα κτίριο φούρνων. Το ύψους και η διατομή τους καθόριζε την ποσότητα καυσαερίων που έπρεπε να διοχετευτεί στην ατμόσφαιρα.

Το φωταέριο άλλαξε τη ζωή της Αθήνας. Φώτισε δημόσιους χώρους, εγκαινίασε τη βιομηχανική ζώνη στην οδό Πειραιώς και δημιούργησε μια νέα συνοικία το Γκαζοχώρι.Τέλος του 19ου – αρχές 20ου αιώνα η εγκατάσταση διπλασιάζεται και δημιουργείται μονάδα παραγωγής υδαταερίου. Το φωταέριο μπαίνει στα σπίτια, η κατανάλωση αυξάνεται.

Α’ παγκόσμιος πόλεμος (1914 – 1940) η λειτουργία του εργοστασίου διακόπτεται κατά διαστήματα λόγω έλλειψης γαιάνθρακα. Το 1917 η Αθήνα βυθίζεται συχνά στο σκοτάδι.

Μεσοπόλεμος (1920 – 1940) οι πολιτικές ανωμαλίες και η δυναμική διάδοση του ηλεκτρισμού δεν ευνοούν νέες επενδύσεις.

Το 1938 λήγει το 50ετες συμβόλαιο με την γαλλική εταιρεία. Το 1952 ιδρύεται η (Δ.Ε.Φ.Α.) Δημοτική Επιχείρηση Φωταερίου Αθηνών. Μεταπολεμικά το φωταέριο χάνει συνεχώς έδαφος και ο αριθμός των καταναλωτών μειώνεται συνεχώς. Η επιχείρηση παύει να λειτουργεί το 1984.

Η τεχνολογία παραγωγής του εργοστασίου δεν άλλαξε ουσιαστικά από τη δεκαετία του 1920. Έτσι διασώθηκε σε μεγάλο βαθμό ο μηχανολογικός εξοπλισμός. Πολλά από τα κτίρια στέγαζαν και τις διοικητικές υπηρεσίες της επιχείρησης.

Στη χώρα μας εκτός από ότι κακοποιούμε την ιστορία μας, όσον αφορά τα γεγονότα, καταστρέφουμε και οτιδήποτε από τα πράγματα, μας συνδέει με το παρελθόν. Κάτω από αυτό το πρίσμα η επίσκεψη στο Γκάζι, είναι μια συγκλονιστική εμπειρία, όχι τόσο για το χώρο, ίσως μοναδικό στην Ελλάδα, αλλά γιατί, περιδιαβαίνοντας τον, αισθάνεσαι ότι μπορείς να χτίσεις γέφυρες με το παρελθόν και το Γκάζι να αποτελέσει ένα στέρεο δομικό υλικό.