Δρυοδάσος των Σκάρων: Μετά τους Ενετούς και μέχρι τις μέρες μας

Της Αναστασίας Β. Γαζη*

Ένα δάσος θυμάται

Μέρος Γ΄

ΜΕΤΑ ΤΟΥΣ ΕΝΕΤΟΥΣ

Τήν περίοδο τῆς ἐνετικῆς κυριαρχίας διαδέχθηκε ἡ γαλλική. Οἱ Γάλλοι εἶχαν ἀσχοληθεῖ σοβαρά μέ τήν ἐκμετάλλευση τῶν δασῶν, τουλάχιστον τῆς Δυτικῆς Ἑλλάδος.(97) Σύμφωνα μέ περιηγητικές διηγήσεις τῆς ἐποχῆς, τό νησί τῆς Λευκάδος εἶχε μεγάλα δάση δρυός.(98) Ἄν αὐτό τό στοιχεῖο ἀξιολογηθεῖ σέ συνδυασμό μέ τήν ἐκμετάλλευση τοῦ δάσους ἀπό τούς Ἐνετούς, συνάγεται πώς παρά τήν ἔντονη ἀνθρώπινη παρέμβαση, τό δάσος ἑξακολουθοῦσε νά εἶναι ἀκμαῖο καί τήν περίοδο τῆς γαλλικῆς κατοχῆς.

Ἡ Γιαννακοπούλου (99) δημοσιεύει στοιχεῖα ἀπό ἀρχεῖα τοῦ Ὑπουργείου Ἀμύνης τῆς Γαλλίας πού ἀποδεικνύουν πώς ἰδιαίτερη μέριμνα γιά τά βελανιδοδάση τῆς Λευκάδος εἶχε ληφθεῖ πρό τοῦ 1808, ὥστε νά ἀποδίδουν τό κατάλληλο γιά βαφές βελανίδι, πού ἑξαγόταν στήν Ἰταλία. Πρόκειται γιά ἕνα ἀκόμα στοιχεῖο γιά τίς ἐξαγωγές δασικῶν προϊόντων, πού προμνημονεύτηκαν, τό ὁποῖο ἴσχυε καί τό 18ο αἰώνα. Σύμφωνα μέ τήν ἄποψη ἑνός ὑπομνηματογράφου(100)ἡ νῆσος ἔχει ἕνα δάσος σέ ἔκταση δύο τετραγωνικῶν μιλίων πού προμηθεύει κυρτή ξυλεία γιά τή ναυπήγηση πλοίων. Ἄλλος ὅμως ὑπομνηματογράφος(101) θεωρεῖ ἀνύπαρκτη τή δυνατότητα προμήθειας ναυπηγήσιμης ξυλείας ἀπό τό νησί. Ἀναφέρει μάλιστα ὅτι ἡ Λευκάδα προμηθεύεται ξύλο βελανιδιᾶς ἀπό τήν Ἀλβανία καί τό Μοριά, ἐνῶ εἰσάγει τά ἄλλα ξύλα ἀπό τήν Τεργέστη.

Ὁ Ἄγγλος περιηγητής Dodwell πού ταξίδεψε στήν Ἑλλάδα τά ἔτη 1801, 1805 καί 1806, ἔγραψε γιά τό νησί τῆς Santa Maura:

Τό νησί ἐξάγει κρασί, ἁλάτι, κόκκινη χρωστική οὐσία καί τυρί. Γίνεται ἀξιόλογο ἐμπόριο κόκκινης χρωστικῆς οὐσίας τό ὁποῖο καλεῖται grano (πρινοκόκκι)• πρόκειται γιά ἕνα μικροσκοπικό ἔντομο –μετά δυσκολίας εἶναι ὀρατό διά γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ– τό ὁποῖο σχηματίζει τή φωλιά του (κηκῖδι) στό φύλλο ἑνός μικροῦ θάμνου πού ὀνομάζεται πρῖνος.(102) Οἱ μικρές προεξοχές στίς ὁποῖες ἐσωκλείεται τό ἔντομο μαδᾶνε-πέφτουν καί μέ πολτοποίησή τους ἐξάγεται τό κόκκινο χρῶμα.(103)

Ὁ Dodwell δίνει ἔμμεσα σημαντικά στοιχεῖα γιά τήν ἐκμετάλλευση τῶν δασικῶν προϊόντων τοῦ πρίνου ἐκ τοῦ ὁποίου ἐξάγεται τό πρινοκόκκι, ἐνῶ περιγράφει ἁδρομερῶς καί τόν τρόπο παραγωγῆς τῆς ἐρυθρᾶς χρωστικῆς οὐσίας.

Ἀναφορικά μέ τή συχνότητα τῶν ἐμπορευμάτων γιά τό διάστημα 21-4-1818 ἕως 25-7-1819 πληροφορούμαστε, ἐκ στοιχείων πού δημοσίευσε ὁ Πλουμίδης,(104) ὅτι γινόταν διακίνηση δασικῶν προϊόντων ὡς καί ξυλείας (τῆς ὁποίας ὅμως τήν προέλευση δέν γνωρίζουμε) :

Ἀπό ἀρχειακά στοιχεῖα φαίνεται ὅτι μέχρι τό 19ο αἰώνα ἡ Μονή τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Σκάρων δέν εἶχε παραιτηθεῖ τῶν δικαιωμάτων της ἐπί τοῦ δάσους. Πιό συγκεκριμένα, στίς 6 Σεπτεμβρίου τοῦ 1817 ὁ Ἡγούμενος καί ὁ Οἰκονόμος τῆς Μονῆς δήλωσαν πρός τήν τότε Διοίκηση τῆς Λευκάδος ὅτι ἡ Μονή σκόπευε νά χρησιμοποιήσει τό δάσος τῶν Σκάρων πρός ξύλευση, δοθέντος τοῦ δικαιώματος κυριότητος πού εἶχε γιά ἑνάμιση περίπου αἰώνα ἐπί τοῦ ἐν λόγω δάσους.(105)

Μέ ἀπάντησή του(106) στίς 17 Σεπτεμβρίου 1817 ὁ Ἀρχηγός τῆς Διοικήσεως Λευκάδος, Πατρίκιος Ρος, χορήγησε στή Μονή ἄδεια ξύλευσης γιά ἄλλες ὅμως δασικές ἐκτάσεις καί ὄχι γιά τό δάσος τῶν Σκάρων, τό ὁποῖο χαρακτήρισε κτῆμα τοῦ δημοσίου.

Ὁ Χιώτης στά Ἱστορικά Ἀπομνημονεύματα Ἑπτανήσου, καί συγκεκριμένα στό σημεῖο ὅπου ἀναφέρεται στή σύσταση τῆς Ἰονίου Ἀγρονομικῆς ἑταιρείας, δημοσίευσε τό ἑξῆς:

Ὁ Ἁρμοστής Δουγλάς ὑπηγόρευσε πρός τήν κεντρικήν ἐπιτροπήν πρός διατήρηση τῶν δασῶν ἐν Αἴνω ἤ Μαυροβουνίω Κεφαλληνίας καί ἐν τῶ Σκάρω Λευκάδος, ὡς ἔτι καί περί λουλακίου καί τοῦ παραγωγικοῦ ἐντόμου κοκκινίλης τοῦ ὁποίου τά χρειώδη φυτά πρός βοσκήν εὕρηνται παρά ταῖς νήσοις.(107)

Τό δάσος τοῦ Αἴνου τῆς Κεφαλλονιᾶς –σήμερα, ἐθνικός δρυμός– εἶναι ἕνα μοναδικό οἰκοσύστημα κεφαλληνιακῆς ἐ-λάτης. Ἡ διατήρηση τοῦ δάσους τοῦ Αἴνου ὡς καί τῶν Σκάρων ἐξισώνει τή σημασία τῶν δύο οἰκοσυστημάτων. Μέ τή διαφορά ὅτι ὁ Αἶνος προστατεύεται αὐστηρά ἀπό τό ἑλληνικό κράτος μέχρι σήμερα, ἐνῶ τό δάσος τῶν Σκάρων ἀπειλεῖται μέ ἐξαφάνιση.

Ὁ περιηγητής Christian Müller, τό 1821, περιέγραψε, με¬ταξύ ἄλλων, καί τά βουνά καί τό τοπίο τῆς Λευκάδος ὡς ἑξῆς:

ἄν καί τά βουνά του φαίνονται γυμνά βλαστήσεως, αὐτό τό νησί παράγει περισσότερη ξυλεία σέ σχέση μέ τά ὑπόλοιπα νησιά τοῦ Ἰονίου. Τήν ξυλεία αὐτή οἱ κάτοικοι χρησιμο-ποιοῦν γιά καύσιμη ὕλη γεγονός πού τούς ἀπαλλάσσει ἀπό τήν ἀνάγκη νά τήν λαμβάνουν ἀπό τήν ἠπειρωτική περιοχή.(108)

Ἐπίσης, ἔμεινε ἐντυπωσιασμένος ἀπό τό μέγεθος τῶν δέντρων βαλανιδιᾶς πού εἶδε στό νησί. Ἐκτιμᾶται ὅτι ἐντυπωσιάστηκε ἀπό τίς αἰωνόβιες βελανιδιές τοῦ δάσους τῶν Σκάρων, οἱ ὁποῖες ζοῦν ἑκατοντάδες χρόνια. Σημειώνει ἐπίσης πώς τά βουνά εἶναι πλούσια σέ θηράματα, ἀλλά τό κυνήγι δέν εἶναι πολύ διαδεδομένο.(109)

Ὁ φυσιοδίφης Bory de Saint Vincent, ἀπ’ τήν ἄλλη, ἐπισκεπτόμενος τήν περιοχή τῶν Σκάρων ἀναφέρει ὅτι κατά τό παρελθόν τό ὄρος ἐκαλύπτετο ἀπό δάση βελανιδιᾶς καί ὄχι μόνο. Καί συνεχίζει λέγοντας πώς πλέον ὑπάρχουν μερικά ἄτομα βελανιδιᾶς μονάχα στίς κορυφές τῶν βουνῶν, ὁπότε ἡ ἐκμετάλλευσή τους εἶναι δύσκολη.(110) Εἶναι ἡ πρώτη πηγή πού, ἐν ἔτει 1823, καταγράφει τή σταδιακή ἐξαφάνιση τῶν βαλανιδιῶν ἀπό τό ὄρος –πλήν τῶν κορυφῶν του– τῶν Σκάρων• μαρτυρία πού, ἀπό τή μιά, μᾶς ὁδηγεῖ στό συμπέρασμα πώς ἡ ἀραίωση τῆς πυκνότητας τοῦ δάσους τοποθετεῖται χρο¬νικά στίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα, καί πού, ἀπό τήν ἄλλη, ἐπα-ληθεύεται ἀπό τήν ἀναφορά τοῦ Ansted.

Ὁ καθηγητής Ansted ταξίδεψε στά Ἰόνια νησιά τό ἔτος 1863 καταγράφοντας σημαντικά στοιχεῖα γιά τήν καθημερινότητα τῶν κατοίκων, τίς ἀρχαιότητές τους, ἀλλά καί τό φυσικό περιβάλλον τους. Ὅταν ἔφτασε στή Λευκάδα, ἐπισκέφτηκε τό μοναστήρι τῶν Σκάρων ἤ Κάρων μέ σκοπό νά ἀνέβει, ὅπως ἀναφέρει, στό βουνό πού ἔφερε τό ὄνομα Σκάροι. Γράφει χαρακτηριστικά:

Λίγο πιό πέρα ἀπό τό μοναστήρι μπορεῖ κανείς νά κάνει μιά ὄμορφη ὡριαία βόλτα ἀνάμεσα σέ μερικά ἀπό τά ὡραιότερα δασικά εἴδη δέντρων δρυός. Τό δάσος ἦταν ἕως πρόσφατα πολύτιμο, ἐνῶ πρέπει νά εἶχε ἀποδώσει ἀρκετά σέ χρῆμα μέ συνετή μέθοδο ἀραιώσεων, ἀπομακρύνοντας τά δέντρα μόνο μετά τήν περίοδο τῆς ἀκμῆς τους. Ὑπάρχει πολύ ξυλεία ἀσυνήθιστου μεγέθους γιά αὐτό τό εἶδος τοῦ ξύλου καί πιθανότατα ἔχει ἐξασφαλισθεῖ μία διαδοχή πολύτιμου ξύλου. Πιό μακριά, ἀρκετά ἀπό τά καλύτερα δέντρα εἶχαν καταστραφεῖ ἀπό φωτιά καί εἶχαν ἀπανθρακωθεῖ καί ἔτσι μειώθηκε ἡ ἀξία τοῦ δάσους. Ἀλλά τό δάσος παραμένει ἀκόμα ἕνα ἀξιοθέατο.(111)

Σημαντική ἐδῶ παρουσιάζεται ἡ ἀναφορά περί καταστροφῆς πολύτιμων γιά τή δασοπονική ἐκμετάλλευση ἀτόμων δρυός ἀπό φωτιά, ἔστω κι ἄν δέν γνωρίζουμε βέβαια τά αἴτιά της, τά ὁποῖα θά μᾶς ὁδηγοῦσαν σέ περισσότερο ἀσφαλή συμπεράσματα. Ἰδιαίτερης προσοχῆς χρήζει τό σημεῖο ὅπου γίνεται λόγος γιά τή διαχείριση τοῦ δάσους. Οἱ Ἄγγλοι γνώριζαν πῶς νά ἐπεμβαίνουν στό δάσος ὥστε νά τό ἐκμεταλλεύονται οἰκονομικά μέ ἀειφορία: χρησιμοποιοῦσαν τή δασοκομική μέθοδο τῆς ἀπομάκρυνσης ὅσων ἀτόμων βελανιδιᾶς δέν εἶχαν νά δώσουν περισσότερο ξύλο, λίγο πρίν τό σημεῖο τῆς καμπῆς τους. Ἄρα ὑπάρχουν ἐνδεικτικά στοιχεῖα οἰκονομικῆς ἐκμετάλλευσης τοῦ δάσους ἐπί ἀγγλοκρατίας. Τά στοι-χεῖα αὐτά ἐπιβεβαιώνονται ἀπό τήν ὕπαρξη διαχειριστικῆς μελέτης τοῦ δάσους, ἡ ὁποία περιγράφεται στό ἑπόμενο κεφάλαιο.

Ὅσον ἀφορᾶ τήν κτηνοτροφία τῆς ἐποχῆς, ἡ ἀπογραφή τοῦ 1814 (112) κατέδειξε ὅτι ὑπῆρχαν στό νησί 12.600 πρόβατα, 8.000 αἶγες (γίδια), 1.202 χοῖροι, 2.000 βόδια καί 32 ἀγελάδες, ἐνῶ σύμφωνα μέ τά στοιχεῖα πού ἔδωσε εἴκοσι χρόνια ἀργότερα, τό 1834, ὁ Ἄγγλος ἰατρός Davy(113) στό νησί ὑπῆρχαν 1.786 βοώδη, 11.513 πρόβατα καί 28.118 αἶγες• πρόκειται γιά τά περισσότερα κτήνη σέ ὅλα τά Ἑπτάνησα.

Ἀπό στοιχεῖα δέ τοῦ ἀρχειοφυλακείου Λευκάδος(114) γιά τό ἔτος 1827 πού παρουσιάζουν τά περιουσιακά στοιχεῖα τῆς Μονῆς Ἁγίου Γεωργίου Σκάρων, πληροφορούμαστε τήν ὕπαρξη 130 αἰγοπροβάτων(115). Τό γεγονός αὐτό θά ἐπηρέασε σίγουρα ἀρνητικά τήν παραγωγικότητα τοῦ δασικοῦ οἰκοσυστήματος καί τή φυσική ἀναγέννηση τοῦ δάσους, καθώς στή βοσκήσιμη ὕλη συμπεριλαμβάνονται καί νεαρά ἀρτίφυτα πού καταναλώνονται ἀπό τά αἰγοπρόβατα μέ συνέπεια τή μείωση τοῦ ρυθμοῦ τῆς φυσικῆς ἀναγέννησης.

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΔΑΣΟΥΣ
ΕΠΙ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑΣ

Τά στοιχεῖα πάντως πού παρουσιάστηκαν παραπάνω φαίνονται τόσο ἰσχνά μπροστά στό μεγαλεῖο τῆς μελέτης διαχείρισης τοῦ δάσους τῶν Σκάρων –γραμμένης στά ἰταλικά(116) – πού περιλαμβάνεται στόν ὑποφάκελο 13 τῆς Ἀρχειοθήκης Ἀρχειοφυλακείου τῶν Γ.Α.Κ. Λευκάδος καί τιτλοφορεῖται Ἅπαντα τά ἀφορῶντα τό δημόσιο δάσος ΣΚΑΡΟΙ. Ἡ διαχειριστική αὐτή μελέτη τοῦ 1824 ἀποτελεῖ ξεχωριστό πεδίο ἔρευνας, καθώς ἅπτεται τῆς ἐπιστήμης τῆς δασοπονίας, ἀλλά ἡ ἀνάλυσή της παραμένει ἀνολοκλήρωτη, ἐντεταγμένη πάντως στά τρέχοντα ἐνδιαφέροντα τῆς συγγραφέως. Μέσω τῶν στοιχείων πού θά ἔρθουν στό φῶς ἐν εὐθέτω χρόνο, θά ἀποκαλυφθοῦν πολύτιμες πληροφορίες γιά τό δάσος τῶν Σκάρων.

Ἁδρομερῶς καί σύμφωνα μέ τά ἀναγραφόμενα στή διαχειριστική μελέτη τοῦ δάσους, ὕστερα ἀπό μία πρώτη προσπάθεια ἀνάγνωσής της, τό δάσος εἶχε χωριστεῖ σέ ἀριθμημένους τομεῖς. Κάθε τομέας ἀποκαλοῦνταν μέ ἕνα ὄνομα-τοπωνύμιο, ὅπως San Barbaro (Ἅγιος Βάρβαρος) ἤ Madouri (Μαδουρή), καί περιεῖχε τέσσερις θέσεις (σταθμούς) πού ὁριοθετοῦνται μέ ἀκρίβεια, ἀφοῦ ἡ ἔκτασή τους δίνεται μέ «ἀπό … ἕως …» (fino … al …)• γιά παράδειγμα, ἀπό τίς βελανιδιές τῆς λαγκαδιᾶς ἕως τή θάλασσα.

Τό δάσος εἶχε διαιρεθεῖ σέ ποιότητες τόπου ἀνάλογα μέ τίς κατά θέσεις σταθμολογικές συνθῆκες ἔτσι ὥστε νά διακρίνονται τά ὑγιῆ ἄτομα μέ κωδικό S (Sano), τά εὐπαθῆ μέ κωδικό F (Fracilo), τά νεαρά μέ κωδικό G (Giovanni), τά μεσαίου με¬γέθους μέ κωδικό Μ (Μedio), τά γηραιότερα μέ κωδικό V (Vechio), κ.ἄ. Στούς τομεῖς αὐτούς κάθε δέντρο ἔφερε ἀτομικό ἀριθμό.

Τά στοιχεῖα αὐτά καταδεικνύουν τό βάθος τῆς ἐνδελεχοῦς μελέτης τοῦ δάσους ὅπου τά πάντα εἶχαν ἐντοπισθεῖ, περιγραφεῖ καί καταγραφεῖ.

Εἶναι, τέλος, πολύ πιθανό νά συνδέεται ἡ ἐπίσκεψη τοῦ Ἄγγλου ἁρμοστῆ Henrygeorge Ward(117) στό μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στούς Σκάρους, τό 1849, μέ τήν ἀπό μέρους του ἄμεση ἐποπτεία τοῦ διαχειριζόμενου δάσους.

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΜΕ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

Ὡς τό 1884 τό δάσος τῶν Σκάρων φυλασσόταν ἀπό δασοφύλακα-στρατιώτη, ὅπως μαρτυρεῖται σέ ἄρθρο τοῦ γυμνασιάρχου Πετρῆ(118). Στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα ὁ γνωστός ἀρχαιολόγος Dörpfeld –συνέδεσε ἄρρηκτα τό ὄνομά του μέ τή Λευκάδα ὅταν τήν ταύτισε μέ τήν ὁμηρική Ἰθάκη– κάνει στό ἔργο του Alt Ithaca τήν ἑξῆς ἀναφορά γιά τό ὅρος τῶν Σκάρων (τό ὁμηρικό Νήϊον):

Τό ἐπίθετο «ὑλήεις» (δασώδης) ταιριάζει ἀκόμη καί σήμερα στούς Σκάρους, ἐπειδή φύονται ἐκεῖ ἑκατοντάδες δρυῶν(119).

Τό 1926 ἡ νότια πλευρά τοῦ δάσους τῶν Σκάρων κατεστράφη ἀπό τριήμερη πυρκαγιά(120).

Κατά τό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940-1945) κάηκε μεγάλος ἀριθμός δέντρων τῆς περιοχῆς, μέ ἀποτέλεσμα νά ἀπαντῶνται σήμερα ἐλάχιστα μητρικά ἄτομα μεγάλης ἡλικίας(121).

Ἡ ὕπαρξη ἐλαχίστων μητρικῶν ἀτόμων βαλανιδιᾶς σέ συνδυασμό μέ τήν πυρκαγιά τοῦ 1926 σημαίνει γιά ἕναν δασικό ἐπιστήμονα πώς γιά νά πραγματοποιηθεῖ ἡ φυσική ἀνα-γέννηση τοῦ δάσους, ἀπαιτοῦνται αὐστηρά μέτρα προστασίας καί ἀπαγόρευση τῆς βόσκησης. Ἡ φύση ἔχει τούς δικούς της μηχανισμούς γιά τήν ἀναγέννηση τοῦ δάσους καί γνωρίζει πῶς νά τούς θέτει σέ λειτουργία, ἀρκεῖ νά μήν ἐμποδίζεται ἀπό ἀνθρωπογενεῖς ἐπεμβάσεις: τά μητρικά ἄτομα θά ἀποτελέσουν τούς σπορεῖς τοῦ νέου δάσους, ἐνῶ ἡ βαλανιδιά ἔχει τήν ἱκανότητα νά πρεμνοβλαστήσει ὕστερα ἀπό πυρκαγιά. Στήν περίπτωση ὅμως πού τά νεαρά ἀρτίφυτα ἀποτελέσουν τροφή χοίρων ἤ αἰγοπροβάτων, τότε ἡ φυσική ἀναγέννηση τοῦ δάσους καθίσταται πολύ δύσκολη, ἕως καί ἀδύνατη.
Ἕως καί τόν 20ό αἰώνα τά δάση τῆς βελανιδιᾶς προστατεύονταν ἀπό τό ἑλληνικό κράτος (ἐγκύκλιοι 61088/1936 καί 32383/1937 τοῦ Ὑπουργείου Γεωργίας), τό ὁποῖο ζητοῦσε τή λήψη αὐστηρῶν μέτρων προστασίας γιά τή διατήρηση τῶν δέντρων βελανιδιᾶς.

Βέβαια στόν 20ό αἰώνα τό κράτος δέν ἐκμεταλλεύθηκε οἰκονομικά τό ξύλο καί τά δασικά προϊόντα τοῦ δάσους τῶν Σκάρων, καθώς τό πρινοκόκκι πού ἀπέδιδε γιά τή βαφική ἀντικαταστάθηκε ἀπό χημικές οὐσίες, ὁπότε ἡ χρήση του ἔπαυσε.

Σήμερα ἐπί τοῦ δάσους βρίσκονται μαντριά μέ χοίρους καί αἰγοπρόβατα πού κατατρώγουν τό «ἀποτέλεσμα» κάθε προσπάθειας ἀναγέννησης τῆς φύσης.

Ἑπομένως, οἱ μαρτυρίες τοῦ 19ου αἰώνα περί σταδιακῆς ἀραίωσης τοῦ δάσους σέ συνδυασμό μέ τίς πυρκαγιές τοῦ 20οῦ αἰώνα καθώς καί τήν ἔλλειψη μέτρων προστασίας του ἀπό τό ἑλληνικό κράτος σκιαγραφοῦν μία πορεία ὑποβάθμισης τοῦ ἄλλοτε ἀκμαιότατου, ὑπέροχου καί μεγαλοπρεποῦς αὐτοῦ δάσους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ἀπό τά στοιχεῖα πού ἀποδελτιώθηκαν ἔγινε ἐναργές ὅτι τό δάσος τῶν Σκάρων ἦταν μέχρι καί τό 19ο αἰώνα οἰκονομικά ἐκμεταλλεύσιμο. Οἱ Ἐνετοί καί οἱ Ἄγγλοι εἶχαν βρεῖ τόν τρόπο νά ἀξιοποιοῦν δασικά προϊόντα, ὅπως βαφικούς κόκκους, βαλανίδια καί ξυλεία, ὑπό τήν τήρηση ὅμως κανόνων προστασίας τοῦ δάσους, πού περιελάμβαναν ἀπαγόρευση βοσκῆς, ἀπαγόρευση ὑλοτομίας ἄνευ εἰδικῆς ἄδειας, ἀπαγόρευση λήψεως καυσόξυλων κ.ἄ.

Ὅσον ἀφορᾶ τό ἰδιοκτησιακό καθεστώς τοῦ δάσους, διαφάνηκε ὅτι οἱ Ὀθωμανοί παραχώρησαν ἕνα τμῆμα του στή Μονή Ἁγίου Γεωργίου τῶν Σκάρων, ἐνῶ κατά τίς περιόδους τῆς Ἐνετοκρατίας καί τῆς Ἀγγλοκρατίας ἡ διαχείρισή του ἦταν δημόσια, σύμφωνα μέ σχετικό φάκελο ἀπό τά Γ.Α.Κ. Λευκάδος.

Τόν 20ό αἰώνα σημειώθηκε ἀφενός μία σταδιακή ὑποβάθμιση τοῦ δάσους ἐξαιτίας τῶν πλείστων πυρκαγιῶν πού τό κατέστρεψαν, καί ἀφετέρου παύση κάθε οἰκονομικῆς του ἐκμετάλλευσης.

Στίς μέρες μας ἐξακολουθεῖ ἡ ἐγκατάλειψη τῶν παραδοσιακῶν χρήσεων –πλήν τῆς κτηνοτροφίας– τοῦ δρυοδάσους, ἐνῶ δέν ἔχει ληφθεῖ καμία μέριμνα γιά τή διαχείρισή του. Ὡστόσο γενικά τό ἐνδιαφέρον γιά τή διατήρηση αὐτοῦ τοῦ εἴδους δασῶν εἶναι ἔντονο, γιά λόγους ἱστορικούς, οἰκολογικούς καί αἰσθητικούς.

Τελευταῖα ὅλο καί περισσότεροι ἐπιστήμονες προτείνουν τή φύτευση βελανιδιῶν κατά τίς ἀναδασώσεις, ἰδίως σέ περιοχές πού ἔχουν καεῖ, καθώς τό δέντρο αὐτό εἶναι ἀνθεκτικό στή φωτιά. Σχετική ὑπόδειξη εἶχε κάνει πρό τριάντα ἐτῶν ὁ Καραγιάννης, ὁ ὁποῖος μελετώντας τή χλωρίδα καί τήν πανίδα τῆς Ἑλλάδος στά τέλη τῆς Τουρκοκρατίας, ἐπεσήμανε πώς τότε τά διάφορα εἴδη βελανιδιᾶς ἤταν πιό διαδεδομένα ἀπ’ ὅ,τι σήμερα –μιλώντας γιά τήν ἄγρια χλωρίδα–, γεγονός πού πρέπει νά ληφθεῖ σοβαρά ὑπόψη στίς ἀναδασώσεις(122).

Τό δάσος αὐτό πρέπει νά διατηρηθεῖ, γιατί ἐκτός ἀπό τούς σκοπούς πού ὑπηρετεῖ ὅπως καί κάθε ἄλλο δάσος –περιβαλλοντικούς (συγκράτηση ἐδαφῶν, παροχή ὀξυγόνου, καταφύγιο γιά τήν ἄγρια πανίδα), οἰκονομικούς καί αἰσθητικούς–, εἶναι μιά ζωντανή ἱστορία. Τά αἰωνόβια δέντρα τῆς βελανι-διᾶς μᾶς παρέχουν ἀξιόλογα στοιχεῖα γιά τό κλίμα τοῦ νησιοῦ, ἄν μετρηθεῖ τό πάχος τῶν δακτυλίων τοῦ ξύλου τους σέ ἐγκάρσια τομή(123). Ἄλλωστε ἡ ἱερότητα πού εἶχαν ἀποδώσει στό δέντρο αὐτό οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες δέν εἶναι τυχαία.

Ἀναλογιζόμενοι τή μακρά πορεία τοῦ κύκλου ζωῆς τῆς βελανιδιᾶς –μπορεῖ νά διαρκέσει δεκάδες αἰῶνες–, εἴμαστε σχεδόν σίγουροι ὅτι τό δέντρο πού ἔβλεπε ὁ Ὀθωμανός, ὁ Ἐνετός, ὁ Ἄγγλος κατακτητής εἶναι τό ἴδιο μέ αὐτό πού ἀντι-κρίζουμε κι ἐμεῖς σήμερα. Ἡ σκέψη καί μόνο μᾶς προκαλεῖ δέος γιά τό θαῦμα τῆς φύσης μπρός στό ὁποῖο ὁ μηδαμινός ἄνθρωπος στέκει ἀμήχανος.

Τό δάσος τῶν Σκάρων, παρά τά προβλήματα πού γνωρίζει σήμερα, θά μποροῦσε νά ἀναδειχθεῖ σέ ἕνα ζωντανό μουσεῖο φυσικῆς ἱστορίας, μία προστατευόμενη φυσική περιοχή, μία περιοχή ἰδιαίτερου αἰσθητικοῦ κάλλους, ἕναν ξεχωριστό προορισμό γιά οἰκολογικό τουρισμό, πού θά προβάλει ταυτόχρο-να καί τόν φυσικό πλοῦτο τῆς Λευκάδος. Συνάμα ἡ διατήρηση τοῦ δάσους τῶν Σκάρων ἀποτελεῖ δίχως ἄλλο μία ἐλπίδα γιά τό μέλλον τοῦ τόπου μας καί τῶν ἐπερχόμενων γενεῶν.

Ὅλα τά παραπάνω δέν σημαίνουν πώς πρέπει νά ἀνασταλεῖ ὁποιαδήποτε ἀνθρώπινη δραστηριότητα ἐντός δά¬σους. Ἡ ἤπια καί λελογισμένη χρήση του ἀπό τούς βοσκούς, σέ ἐλεγχόμενες περιοχές οἱ ὁποῖες θά προκύψουν κατόπιν μελέτης τῆς βοσκοϊκανότητας τῆς περιοχῆς, μπορεῖ νά συντελέσει θετικά στήν ἀνάπτυξη τῆς τοπικῆς οἰκονομίας, χωρίς νά διαρραγεῖ ἡ σχέση τοῦ ντόπιου πληθυσμοῦ μέ τό δάσος καί χωρίς νά διαταραχθεῖ ἡ ἰσορροπία τοῦ οἰκοσυστήματος.

Ἡ φύση γνωρίζει τούς μηχανισμούς φυσικῆς ἀναγέννησης κάθε δάσους• γνωρίζει, συνεπῶς, ἄν αὐτό τό δάσος μπορεῖ νά συνεχίσει νά ὑπάρχει. Ἀρκεῖ νά τήν ἀφήσουμε νά δράσει.

Ἀξίζει νά ἐγκύψει κανείς στίς ἱστορικές πηγές, γιατί ἡ μελέτη τους ἀποτελεῖ τήν καλύτερη ἀντιμετώπιση τῆς ἀμάθειας καί ἡμιμάθειας τῶν ἡμερῶν μας. Τά στοιχεῖα πού ἐδῶ ἀναδείχθηκαν καί φωτίστηκαν δείχνουν ὅτι τό δάσος τῶν Σκάρων ὑπῆρξε σημαντικός παράγοντας τῆς τοπικῆς οἰκονομίας καί προσοδοφόρος φυσικός πόρος ὅταν ἡ χρήση του, ἀκόμα καί πολλαπλή, γινόταν συνετά καί λελογισμένα.

Ἀφήνω ὡς ἐπίλογο τήν ἐντύπωση πού μοῦ ἄφησε τό πολύπλοκο αὐτό ἐγχείρημα, πού, ὅπως ἀναφέρθηκε, συνδύαζε δύο τουλάχιστον γνωστικά ἀντικείμενα: τήν ἱστορία καί τή δασοπονία. Ἡ ὅλη προσπάθεια ἦταν συγκινητική• ἔμοιαζε μέ μία δύσκολη διαδρομή μέσα ἀπό ἀλλεπάλληλους μικρούς λαβύρινθους. Κάθε φορά πού διέσχιζα ἕναν μέ ἀντάμειβε χαρίζοντάς μου μία νότα αἰσιοδοξίας γιά τήν ἐπιτυχή ἔκβαση καί τῆς ἑπόμενης διαδρομῆς.

* Η Αναστασία Β. Γαζή, είναι Λευκαδίτισσα από το χωριό Βαυκερή, με ειδικές σπουδές στο περιβάλλον και την ιστορία του περιβάλλοντος.
Διαβάστε το Α΄μέρος [ΕΔΩ]

Διαβάστε το Β΄μέρος [ΕΔΩ]

97) Ἑλένη Γιαννακοπούλου, Γαλλοελληνική ἐκμετάλλευση δασῶν στή Δυτική Ἑλλάδα (1710-1792), ὅ.π.
98)Jean-Pierre Βellaire, Précis des opérations générales de la division française du Levant: chargée, pendant les années V, VI et VII, de la defense des îles et possessions ex-vénitiennes de la mer Ionienne, formant aujourd’hui la Republique des Sept-Isles. Observations poli¬tiques, topographiques et militaires, sur les îles Ioniennes, sur Ali, pa¬cha de Jannina, et sur la Basse-Albanie, Paris 1805, p. 216-224.
99)Ἑλένη Γιαννακοπούλου, «Οἱ γάλλοι αὐτοκρατορικοί στή Λευκάδα», Ἀπό τήν τοπική ἱστορία στή συνολική: Τό παράδειγμα τῆς Λευκάδας, 15ος-19ος αἰ.: Πρακτικά Δ΄ Συνεδρίου Ἑπτανησιακοῦ Πολιτισμοῦ, Λευκάδα 8-12 Σεπτεμβρίου 1993, ἐπιμ. Τριαντάφυλλος Ἐ. Σκλαβε¬νίτης, Δημήτριος Χ. Σκλαβενίτης, Ἐταιρεία Λευκαδικῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 1996, σελ. 361-392.
100)Σύμφωνα μέ τό: Ἑλένη Γιαννακοπούλου, ὅ.π., τό ὑπόμνημα ἀπευθύ-νει ὁ Monsieur de Clermont Pounercie, Aide-de-Camp Du Roi (ὑπα-σπιστής τοῦ Ἰωσήφ Βοναπάρτη) στό βασιλιά Ἰωσήφ τῆς Ἰταλίας.
101)Ἡ ταυτότητά του δέν εἶναι γνωστή.
102)Γενικά, ὅταν κάνουμε λόγο γιά τόν πρῖνο (πουρνάρι) ἀναφερόμαστε στό εἶδος Quercus coccifera, τό συχνότερο εἶδος δρυός στήν Ἑλλάδα. Ὡστόσο δέν γνωρίζουμε ἄν ἐδῶ ὁ περιηγητής ἐννοεῖ αὐτό ἤ κάποιο ἄλλο εἶδος δρυός, καθώς οἱ ντόπιοι ὡς πρῖνο ἤ πουρνάρι συνήθως ἀποκαλοῦν καί ἄλλα εἴδη τοῦ γένους Quercus.
103)Edward Dodwell, A Classical and Topographical Tour through Greece, during the years 1801, 1805, and 1806, vol. I, Rodwell and Martin, London 1819, σελ. 54.
104)Γεώργιος Πλουμίδης, ὅ.π., σελ. 417.
105)Κωνσταντῖνος Μαχαιρᾶς, Ναοί καί Μοναί Λευκάδος, ὅ.π, σελ. 301.
106)Στό ἴδιο, σελ. 302
107)Παναγιώτης Χιώτης, Ἱστορικά Ἀπομνημονεύματα Ἑπτανήσου, τ. ΣΤ΄, Τυπογραφεῖον ὁ «Φώσκολος», Ἐν Ζακύνθω 1887, σελ. 267.
108)Christian Μüller, Voyage en Grèce et dans les îles Ioniennes, pen¬dant les six derniers mois de 1821. Ouvrage où l’on trouvera des détails sur l’insurrection des Hellènes et sur le caractère et les talens de leurs chefs; leur consitution provisoire, et des documens sur la, Paris 1822, σελ. 279.
109)Christian Müller, Journey through Greece and the Ionian Islands, in June, July, and August 1821, Sir Richard Phillips and Co., London 1822, σελ. 53.
110)Bory de Saint-Vincent, ὅ.π., σελ. 354.
111)D. T. Ansted, The Ionian islands in the Year 1863, London 1863, σελ. 184-185.
112)Πάνος Γ. Ροντογιάννης, ὅ.π., σελ. 591.
113)Ἀνδρέας Ἀνδρεάδης, ὅ.π., σελ. 194.
114)Ἀρχεῖο Ἀρχειοφυλακείου, Φάκελος Ἐσόδων-Ἐξόδων τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Γεωργίου Σκάρων (Γ.Α.Κ. Λευκάδος).
115)Κωνσταντῖνος Μαχαιρᾶς, Ναοί καί Μοναί Λευκάδος, ὅ.π, σελ. 305.
116)Ἡ ἰταλική ἦταν ἡ ἐπίσημη γλώσσα τῶν Ἑπτανήσων ἕως τά μέσα τοῦ 19ου αἰώνα.
117)Ἐφημερίδα Νεολαία, 23 Ἰουνίου 1849, Γ.Α.Κ. Λευκάδος.
118)Νικόλαος Πετρῆς, «Βραχεία περιγραφή τῶν κυριωδέστερων ἐν Λευ¬κάδι Μονῶν: α) Περί τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου, β) Περί τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στούς Σκάρους, γ) Περί τῆς Μονῆς τῆς Φανερωμένης», περιοδ. Παρνασσός, τ. Η΄, αρ. 4, 1884, σελ. 310-315.
119)Wilhelm Dörpfeld, Alt Ithaca, München 1927, σελ. 59-143• ἀπόδοση στά ἑλληνικά καί σχόλια: Βασίλης Φραγκούλης, «Λευκάς, ἡ ὁμηρική Ἰθάκη», Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Λευκαδικῶν Μελετῶν, τ. Β΄, Ἀθήνα 1973, σελ. 115-116.
120)Στό ἴδιο, σελ. 116, σχόλιο 48.
121)U. Hofmann, Untersuchungen an Flora und Vegetation der Ionischen Insel Levkas, Vierteljahrsschrift. Natursf. Ges. Zurich 113 (3), 1968, p. 209-256.
122)Ἀλέξης Καραγιάννης, «Χλωρίδα καί πανίδα τῆς Ἑλλάδας στά τέλη τῆς Τουρκοκρατίας», Δασικά Χρονικά, τεύχ. 7-8, 1982, σελ. 219-225.
123)Ἡ συγκεκριμένη μέθοδος ἀποτελεῖ ἀντικείμενο τῆς ἐπιστήμης τῆς Δενδροκλιματολογίας-Δενδροχρονολογίας.