HomeΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣΕπτανησιακές Επιδράσεις στον Νεοελληνικό Πολιτισμό

Επτανησιακές Επιδράσεις στον Νεοελληνικό Πολιτισμό

Επιμέλεια: Πηνελόπη Κοψιδά

(Την Κυριακή 20 Μαΐου, στις 7 το απόγευμα, πραγματοποιήθηκε στη συνεδριακή αίθουσα του Πολεμικού Μουσείου, εκδήλωση της Επτανησιακής Συνομοσπονδίας για τα 154 χρόνια της Ένωσης της Επτανήσου με την Ελλάδα. Την κεντρική ομιλία της εκδήλωσης, με θέμα “Η Πολιτιστική Συμβολή της Επτανήσου στην Ελλάδα”, εκφώνησε ο καθηγητής του Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γεράσιμος Ζώρας. Ευχαριστούμε τον καθηγητή κ. Ζώρα, για την παραχώρηση της ομιλίας του, την οποία παρουσιάζουμε παρακάτω.)

ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Εορτάζουμε σήμερα τη συμπλήρωση 154 χρόνων από την ένωση της Επτανήσου με το Ελληνικό Κράτος. Αυτό το γεγονός υπήρξε βέβαια φυσικό αποτέλεσμα των πατριωτικών διεκδικήσεων των Επτανήσιων ριζοσπαστών, αλλά και των ιστορικών συνθηκών εκείνης της εποχής. Ωστόσο η ένωση επιτεύχθηκε πρωτίστως, γιατί το Ιόνιο ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους ήταν άρρηκτα δεμένο με τον κορμό της κυρίως Ελλάδας, όπως αποδεικνύεται όχι μόνον από τα αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και τα μνημεία του λόγου, καθώς και από τους μύθους που, όπως πάντα, κρύβουν αλήθειες.

Καταρχάς δεν είναι τυχαίο ότι στα κύματα του Ιονίου η αρχαία λαϊκή θυμοσοφία αλλά και ο Ησίοδος τοποθέτησαν την πρώτη αποκάλυψη του αιώνιου συμβόλου της ομορφιάς, της νεογέννητης δηλαδή θεάς του έρωτα. Με τέτοια παράδοση, ο Ζακυνθινός ποιητής Ανδρέας Κάλβος δεν παρέλειψε να εξυμνήσει τη γέννηση της Αφροδίτης μέσα σε ένα μαγευτικό περιβάλλον: Tο κύμα ιώνιον πρώτον / εφίλησε το σώμα· / πρώτοι οι ιώνιοι Zέφυροι / εχάϊδευσαν το στήθος / της Kυθερείας. Το ίδιο θα κάνει και ο Κερκυραίος ποιητής Λορέντσος Μαβίλης, απαθανατίζοντας την Αναδυομένη: Τότες βγήκε απ’ το πέλαγο τ’ αφράτο / τέρας της ομορφάδας και σημείο, / τ’ άγιο της Αφροδίτης μεγαλείο, / γλύκες ερωτικές όλο γιομάτο. Το γεγονός ότι οι αρχαίοι δημιούργησαν τον θρύλο της Κυθέρειας Αφροδίτης, αποδεικνύει πως θεωρούσαν τις φυσικές ομορφιές του χώρου απαράμιλλες και τις μόνες ικανές να πλαισιώσουν την επί γης θεϊκή έκφραση του Ωραίου. Την Αναδυομένη την απαθανάτισε στα 1485 ο μέγιστος Ιταλός ζωγράφος Sandro Botticelli, παριστάνοντας τους ανέμους να πνέουν γύρω από τη θεά καθώς ξεπροβάλλει μέσα από τα κύματα. Ωστόσο, η δέκατη μούσα, η Σαπφώ, στα κύματα του Ιονίου έδωσε τέλος στη ζωή της, πέφτοντας από τον Λευκάτα, απογοητευμένη από τον εραστή της Φάωνα. Με τον ίδιο τρόπο αυτοκτόνησε και ο Κέφαλος, από τις τύψεις που σκότωσε τη γυναίκα του Προκρίδα, περνώντας την για θήραμα στη διάρκεια κυνηγιού.

Όμως οι αρχαίοι πρόγονοί μας επέλεξαν το Ιόνιο όχι μόνον ως λίκνο της ιδέας του Ωραίου και του Έρωτα, αλλά και ως συμβολική αφετηρία της πνευματικής οδοιπορίας του ανθρώπου, ως σημείο απόπλου και κατάπλου του πολυμήχανου βασιλιά της Ιθάκης. Από εδώ θα ξεκινήσει το μακρύ ταξίδι του ο θεϊκός Οδυσσέας, που μέσα από τους στίχους του Ομήρου και του Δάντη, του Καβάφη και του Καζαντζάκη, αλλά και του Tennyson, του Pound, του Joyce, του Borges, και τόσων άλλων ποιητών, καθίσταται το αιώνιο σύμβολο των ατέρμονων ανθρώπινων αναζητήσεων για κατάκτηση της γνώσης. Ταυτόχρονα όμως αναδεικνύεται και σε σύμβολο του νόστου για την πατρίδα, για την Ιθάκη, με προτελευταίο σταθμό του σε ένα άλλο μαγευτικό νησί, στο νησί του βασιλιά Αλκίνοου, στην Κέρκυρα, εκεί που τον έβγαλαν τα κύματα του Ιονίου. Εκεί, που όπως τραγουδάει ο Παλαμάς ακόμα ζουν οι Φαίακες του Ομήρου, / και σμίγει η Ανατολή μ’ ένα φιλί τη Δύση, / κι ανθεί παντού με την ελιά το κυπαρίσσι, / βαθύχρωμη στολή στο γαλανό του Απείρου. Εκεί ο Όμηρος παρουσιάζει δίπλα στα κύματα μια θεόμορφη θνητή, τη Ναυσικά. Θυμίζουμε ότι, σύμφωνα με τον μύθο, το νησί πήρε την ονομασία του από τη νύμφη Κόρκυρα που από την ένωσή της με τον Ποσειδώνα γεννήθηκε ο Φαίακας. Ωστόσο, πάλι σύμφωνα με τη μυθολογία, ο θεός της θάλασσας προκειμένου να στεγάσει άλλον έρωτά του, αυτόν με την Αμφιτρίτη, απέκοψε τους Παξούς από την Κέρκυρα, καθιστώντας τους ερωτική φωλιά του. Και οι ερωτικές ιστορίες δεν τελειώνουν εδώ, αφού και η θεά της Αυγής, η Ηώς, ερωτεύθηκε τον Κέφαλο, τον οικιστή του πανέμορφου νησιού, σε τέτοιο βαθμό που δεν δίστασε να τον απαγάγει. Και θα ήταν παράλειψη να προσπεράσουμε την υλήεσσα (τη δασώδη) Ζάκυνθο του Ομήρου, η οποία οικίστηκε από τον ομώνυμο γιο του βασιλιά της Φρυγίας Δάρδανου, που είχε γεννηθεί από τον έρωτα του Δία με την Ηλέκτρα. Πιστεύουμε ότι, από τις προαναφερθείσες συνοπτικά μυθικές δοξασίες, διαφαίνεται ο ιστορικός δεσμός των επτά νησιών με την ηπειρωτική Ελλάδα.

Ας αφήσουμε όμως τους αρχαίους μύθους και ας περάσουμε στη νεώτερη ιστορία μας, μυθική κι αυτή (περισσότερο κι από τους μύθους), εξαιτίας των υπεράνθρωπων και αιματηρών θυσιών που κατέβαλαν οι πρόγονοί μας, προκειμένου να αποτινάξουν τον βαρύ τουρκικό ζυγό. Αυτές οι θυσίες γονιμοποίησαν το πνεύμα και τη γραφίδα του Σολωμού, ο οποίος το 1823 συνέθεσε τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν», τον μετέπειτα καθιερωθέντα ως Εθνικό ύμνο, ενώ έψαλε με άφθαστο λυρισμό τους «Ελεύθερους πολιορκημένους» και θρήνησε με απαράμιλλους ελεγειακούς τόνους τη θανή του Λόρδου Μπάυρον.

Αλλά και αργότερα, όταν έμπαιναν τα θεμέλια του κράτους το 1827, βρέθηκε στην ηγεσία του ο Κερκυραίος πολιτικός Ιωάννης Καποδίστριας. Πρώτιστο μέλημά του υπήρξε η εγκαθίδρυση εκπαιδευτικού συστήματος. Ξεκίνησε από τα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και επρόκειτο να προχωρήσει σταδιακά και στην ανώτερη και ανώτατη βαθμίδα της, αλλά ο θάνατος ανέκοψε τα σχέδιά του. Το κενό που άφησε ο Επτανήσιος ευπατρίδης υπήρξε δυσαναπλήρωτο και πήγε πίσω την εξελικτική πορεία της πατρίδας μας. Ο Γεράσιμος Μαρκοράς ατενίζοντας το άγαλμά του, αναφωνούσε: Δεήσου αθάνατε, / θερμά δεήσου / για την Ελλάδα μας / την ακριβή, / ας κάμει η δύναμη / της προσευχής σου / μέρες καλύτερες / η άθλια να ιδεί! Ευχή που και σήμερα φαντάζει πιο επίκαιρη παρά ποτέ.

Μια άλλη περίπτωση μετακένωσης του επτανησιακού πνεύματος στον ελλαδικό χώρο, πριν από την ένωση, συντελέσθηκε όταν, το 1837, για τη στελέχωση του Οθώνειου Πανεπιστημίου στην Αθήνα προσλήφθηκαν καθηγητές της Ιονίου Ακαδημίας, όπως ο Κωνσταντίνος Ασώπιος, ο Νεόφυτος Βάμβας κι ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Τους ακολούθησαν και πολλοί άλλοι διαπρεπείς λόγιοι, κατά τις επόμενες δεκαετίες, έτσι ώστε το παλαιότερο και μεγαλύτερο πνευματικό Ίδρυμα της χώρας στελεχώθηκε από πολλούς Επτανήσιους καθηγητές. Υπήρξε δε ευτυχής σύμπτωση ότι αργότερα το Πανεπιστήμιο ονομάσθηκε Καποδιστριακό, σύμφωνα με όρο της διαθήκης του μεγάλου ευεργέτη του Ιωάννη Δομπόλη, που είχε χρηματίσει Υπουργός Οικονομικών του Κυβερνήτη. Το Καποδιστριακό έμελλε για ένα ολόκληρο αιώνα να είναι το μοναδικό φυτώριο επιστημόνων στη χώρα μας, και ως εκ τούτου ο κύριος χώρος διαμόρφωσης της πολιτιστικής μας ταυτότητας, στην οποία συνετέλεσαν τα μέγιστα κι οι Επτανήσιοι καθηγητές του.

Βέβαια, όταν οι αγώνες των Επτανήσιων ριζοσπαστών και των Ελλήνων διπλωματών απέδωσαν τον καρπό τους, όταν η Ένωση των Ιονίων νήσων με την Ελλάδα έγινε πραγματικότητα, στις 21 Μαΐου 1864, τότε ασκήθηκε ακόμη μεγαλύτερη πολιτιστική επίδραση. Αρκεί να αναφέρουμε ένα και μόνον γεγονός ως παράδειγμα. Όταν ο Γεώργιος Α΄ επισκέφθηκε την Κέρκυρα ένα χρόνο μετά την ενσωμάτωση των Επτανήσων, ακούγοντας τότε τον μελοποιημένο από τον Μάντζαρο «Ύμνο εις την Ελευθερία» του Σολωμού, τον επέλεξε ως Εθνικό ύμνο της Ελλάδας. Με αυτόν τον τρόπο, όχι μόνον επισφραγίσθηκε η πολιτική ένωση, αλλά επιπλέον υποδηλώθηκε και η ενοποίηση των δύο πολιτιστικών παραδόσεων της χώρας, με ρίζες στην Ανατολή και τη Δύση, αντίστοιχα.

Αλλά κι ο Λευκαδίτης Αριστοτέλης Βαλαωρίτης θεωρείται εθνικός ποιητής, γιατί και αυτός εξύμνησε τους μεγάλους αγώνες της Παλιγγενεσίας, ενώ ως πολιτικός άνδρας πολέμησε για την απελευθέρωση της Ηπείρου. Γι’ αυτήν πολέμησε, ως στρατιώτης, κι ο Κερκυραίος Λορέντσος Μαβίλης που άφησε την τελευταία του πνοή στο όρος Δρίσκο, στις 28 Νοεμβρίου 1912. Ο Μαβίλης εξύμνησε την πατρίδα μας σε πολλά σονέτα του, όπως το ακόλουθο:

Μάννα μου Ελλάδα, τι δεν είσαι τώρα
σαν πρώτα ορθή, ψηλή, στεφανωμένη
με δάφνες, τι δεν είσαι με τα δώρα
της αθάνατης Νίκης στολισμένη;

Αχ! πότε θάρθη, πότε θάρθη η ώρα
να ματαστρέψη η όψη σου η σβυμένη
και την ερημωμένη σου τη χώρα
μ’ ελπίδα να φωτίσης, ω αντρειωμένη;

Πατρίδα μου, σηκώσου. Ας λάμψη πάλι
στον αιθέρα ψηλά το μέτωπό σου,
και της Ελευτεριάς θε να προβάλη

η μέρα και το θείο πρόσωπό σου
θα λάμπη σαν τον ήλιο της. Μεγάλη
θα γίνης κι άλλοιά τότε στον εχτρό σου.

Στίχοι και στοχασμοί πάντα επίκαιροι, αφού ποτέ δεν έλειψαν ούτε θα λείψουν επίβουλοι εχθροί της Ελλάδας, οι οποίοι ωστόσο τελικά δεν κατορθώνουν να καταβάλουν τις αντοχές της, να μειώσουν τη λάμψη της, να περιορίσουν την Ελευθερία της.

Αλλά δεν ήταν μόνον οι Επτανήσιοι ποιητές που πρόσφεραν τα μέγιστα στη διαμόρφωση του πολιτισμού μας. Τα γράμματα και τις τέχνες της χώρας μας τα πλούτισαν με έργα τους οι προικισμένοι αγιογράφοι και ζωγράφοι της Επτανήσου, όπως οι Προσαλέντηδες, οι χαρισματικοί μουσουργοί της, όπως ο Μάντζαρος, ο Καρρέρ, ο Λαυράγκας, ο Σαμάρας, οι εξαίρετοι κωμωδιογράφοι της, όπως ο Κατσαΐτης, ο Ρούσμελης, ο Γουζέλης κι ο Ρώμας.

Η Επτάνησος με την ονειρική ομορφιά της Κυθέρειας Αφροδίτης από τη μια, και με τη λογική του πολυμήχανου Οδυσσέα από την άλλη, γαλούχησε τα τέκνα της, ώστε να στοχάζονται, όπως κι ο Σολωμός, «με λογισμό και μ’ όνειρο». Αυτός ο συγκερασμός νου και φαντασίας, γνώσης και ιδέας, στοχασμού και αισθήματος, κυριαρχεί στον πολιτισμό των Επτανήσων και στην ιδιοσυγκρασία των κατοίκων τους. Κι αυτοί με τη σειρά τους, δάσκαλοι και ποιητές, πολιτικοί και καλλιτέχνες, δραματουργοί και μουσουργοί, μεταλαμπάδευσαν στην υπόλοιπη Ελλάδα τις γνώσεις, τον πολιτισμό και την ευαισθησία τους, φέρνοντας έτσι εγγύτερα τη χώρα μας προς τη Δύση, προς τα ανθρωπιστικά ιδεώδη και τη φιλελεύθερη σκέψη.

Προηγουμενο αρθρο
Συναυλία αφιέρωμα στον Βαγγέλη Κορακάκη
Επομενο αρθρο
Η εκδήλωση εορτασμού για τα 154 χρόνια της Ένωσης της Επτανήσου με την Ελλάδα στην Αθήνα

Δεν υπάρχουν σχόλια

Γράψτε το σχόλιό σας

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.