Η Αρχιτεκτονική της Πόλης της Λευκάδας

Ο πολεοδομικός ιστός της Χώρας,(Λευκαδας) ακολουθεί πιστά τις συνταγές της πολεοδομίας της μεσαιωνικής Ευρώπης, όπως εξελίχθητε μέχρι τις αρχές της Αναγεννήσεως, πράγμα που δεν συμβαίνει τόσο χτυπητά με τις πρωτεύουσες των άλλων νησιών της Επτανήσου, όπως η Ζάκυνθος, το Αργοστόλι ή η Κέρκυρα. Ενώ στα άλλα νησιά ο πολεοδομικός ιστός δείχνει την αυθόρμητη ανάπτυξη των πόλεων, με όαση έναν παλιό πυρήνα και τις ανάγκες που κατά καιρούς δημιουργήθηκαν, στην Λευκάδα υπάρχει ένα ελεγχόμενο σχέδιο, που αντανακλά την μεσαιωνική αντίληψη της πόλεως.
Η Χώρα, η πρωτεύουσα του νησιού, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα μεσαιωνικής πολεοδομίας. Αναπτύχθηκε ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο σχέδιο που εκφράζει το φεουδαρχικό τρόπο διοίκησης στα χρόνια της ενετοκρατίας, οπότε και διαμορφώθηκε ο βασικός πολεοδομικός της ιστός.

Η πλατεία, μαζί με το ναό του Αγίου Σπυρίδωνα και τον κύριο εμπορικό δρόμο το παζάρι, είναι το κέντρο του οικισμού, που περικλείεται από ένα δρόμο σε σχήμα δαχτυλιδιού. Ένας δεύτερος δακτύλιος, παράλληλος με τον πρώτο, σχηματίζεται στη βόρεια πλευρά του οικισμού και, περνώντας μπροστά από τις εκκλησίες της Παναγίας των Ξένων και των Αγίων Αναργύρων, εκβάλλει στον κεντρικό εμπορικό δρόμο. Γύρω από τους παράλληλους αυτούς δακτυλίους, οι δρόμοι είναι διατεταγμένοι σαν ακτίνες που ξεκινούν από το κέντρο, θυμίζοντας «ψαροκόκαλο». Δρόμοι διαφορετικών κατευθύνσεων καταλήγουν σε πλατείες που η θέση τους ορίζεται σχεδόν πάντοτε από την ύπαρξη κάποιας εκκλησίας.

Το λευκαδίτικο δομικό σύστημα μοναδικό στην Ελλάδα και την Ευρώπη είναι χαρακτηριστικό δείγμα αντιπροσωπευτικής αντισεισμικής κατασκευής και γι’ αυτό έχει προκαλέσει ζωηρό ενδιαφέρον στην κοινότητα των ευρωπαίων μηχανικών.

Οι σεισμοί αλλά και το σαθρό έδαφος πάνω στο οποίο χτίστηκε η παλιά πόλη της Λευκάδας δημιούργησαν την ανάγκη να επινοηθεί ένας νέος τρόπος οικοδόμησης, ανθεκτικός στις βίαιες δονήσεις, που βασίστηκε κατά κύριο λόγο στην εκτεταμένη χρήση του ξύλου  ιδανικού υλικού για αντισεισμικές κατασκευές.

Ολόκληροι κορμοί δέντρων αλείφονταν με κατράμι και πίσσα και τοποθετούνταν στα θεμέλια σε όλο το μήκος και πλάτος της οικοδομής. Το ξύλινο υλικό της μελλοντικής κατασκευής το τοποθετούσαν για ορισμένο χρονικό διάστημα μέσα στη λάσπη της λιμνοθάλασσας που βρίσκεται κοντά στη Χώρα. Οι κορμοί σκεπάζονταν με μίγμα τριών διαφορετικών υλικών από ψιλή άμμο, πελεκητές πέτρες και σκόνη πορσελάνης. Η θεμελίωση αυτή παρουσίαζε σημαντικό βαθμό σταθερότητας γιατί, σε περίπτωση σεισμού, μπορούσε να κινηθεί σαν ενιαίο σύνολο, μειώνοντας έτσι στο ελάχιστο την πιθανότητα κατάρρευσης του.

Μετά τη θεμελίωση κατασκευάζονταν οι λίθινοι τοίχοι του ισογείου που τελείωναν στα ανοίγματα των θυρών και των παραθύρων. Στην εξωτερική πλευρά τους κυρίως στα σημεία μεταξύ των ανοιγμάτων τοποθετούνταν σίδερα που αγκιστρώνονταν στο ξύλινο πάτωμα του πρώτου ορόφου για να συγκρατηθεί η ξύλινη κατασκευή πάνω στη λιθοδομή του ισογείου κι έτσι «να δέσει» ολόκληρο το οικοδόμημα.

Αν η κυρίως κατασκευή του ισογείου ήταν λίθινη, η αντίστοιχη του πρώτου ορόφου βασιζόταν πιο πολύ στη χρήση του ξύλου. Στη συνέχεια ένωναν τα μαδερόξυλα στις τέσσερις γωνιές της λιθοδομής για να αρχίσει η ξύλινη κατασκευή, συνδέοντάς τα μεταξύ τους στις γωνίες με ειδικούς αρμούς καρφωμένους με ξύλινα χειροποίητα καρφιά από σκληρό ξύλο υλικό πιο ευλύγιστο στους κραδασμούς του σεισμού. Τα ξύλινα οριζόντια δοκάρια στρώνονταν παράλληλα και τοποθετούνταν σε ειδικές υποδοχές του λίθινου τοίχου ή πάνω στα μαδέρια που ήταν στρωμένα κατά μήκος του τοίχου, φέροντας το πάτωμα του ορόφου. Όταν το απαιτούσε η κατασκευή, τα μαδέρια διαπερνούσαν τον τοίχο εγκάρσια και κάποτε προεξείχαν, σχηματίζοντας έναν ξύλινο πρόβολο για να στηριχτεί ο εξώστης.

Με το τελείωμα της πατωσιάς στήνονταν τα ξύλα για την κατασκευή του τοίχου του πρώτου ορόφου, με μια τεχνοτροπία που λέγεται τσατουμάς. Η κατασκευή άρχιζε με την τοποθέτηση τεσσάρων κορμών στις γωνίες, που στην κορυφή και στη βάση τους στερεώνονταν με χοντρά καρφιά, τα μπρατσόλια, που σχημάτιζαν δύο ορθές γωνίες. Η κατασκευή αυτή έκανε το σπίτι ευλύγιστο για να αντέξει στους σεισμούς και σχημάτιζε την «υποδομή» για την ολοκλήρωση της κατασκευής με την τοποθέτηση των άλλων, μικρότερων, βοηθητικών ξύλων. Έτσι άρχιζε το πλέξιμο της ξυλοδεσιάς που έδινε στο κτίριο το ιδιαίτερο ύφος, την ιδιορρυθμία αλλά και την ελαφράδα του. Τα ενδιάμεσα ανοίγματα που άφηνε η ξυλοδεσιά συμπληρώνονταν με κομμάτια τούβλων ενωμένων με λάσπη από άμμο, ασβέστη και πορσελάνη, που προστάτευαν την πλατιά επιφάνεια του ξύλινου τοίχου από τις σεισμικές δονήσεις κι έτσι αποφεύγονταν «κατακριμνήσεις», παραμορφώσεις και καταστροφές. Τέλος τοποθετούνταν η οροφή του σπιτιού, που ήταν κι αυτή ξύλινη.

Ένα από τα βασικότερα στοιχεία της ξύλινης αντισεισμικής κατασκευής ήταν η επιστήλωσή της από το έδαφος του ισογείου μέχρι το πάτωμα του πρώτου ορόφου μ’ ένα δεύτερο ξύλινο σύστημα από κολόνες. Στις πλευρές του εσωτερικού λίθινου τοίχου ύψωναν οι μαραγκοί χοντρές κολόνες που τις ένωναν με τα ήδη τοποθετημένα μαδέρια του πατώματος του πρώτου ορόφου. Η τοποθέτηση γινόταν σε μικρή απόσταση από τη λίθινη κατασκευή, ώστε να αποφεύγεται η σύγκρουση της κατασκευής με τον πέτρινο τοίχο σε περίπτωση σεισμικών δονήσεων. Αυτός ήταν ο λεγόμενος «αντισεισμικός αρμός». Οι βαριές ξύλινες κολόνες τοποθετούνταν ανά τέσσερα μέτρα, τόσο στο μήκος των πλευρικών τοίχων όσο και στον ενδιάμεσο χώρο του ισογείου, κάτω από το κεντρικό μαδέρι που στήριζε το πάτωμα του ορόφου. Με το βοηθητικό αυτό επιστήλωμα, σε περίπτωση σεισμού μπορούσε να καταρρεύσει από τη δόνηση ο εξωτερικός λίθινος τοίχος του ισογείου, πάντα όμως προς την πλευρά το δρόμου και ποτέ προς το εσωτερικό του κατωγείου. Έτσι ολόκληρη η ξύλινη κατασκευή του σπιτιού άντεχε στα τραντάγματα και στις βίαιες ωθήσεις.

Με τα χρόνια και τις συχνές καταστροφές από τους σεισμούς, οι κάτοικοι που ξανάφτιαχναν τα σπίτια τους με τα ίδια υλικά φρόντιζαν το πάνω τμήμα να είναι ελαφρύ και το κάλυπταν με λαμαρίνα που συνήθιζαν να βάφουν σε απαλά χρώματα. Αυτή η τεχνική διατηρείται μέχρι σήμερα και πολλά είναι τα σπίτια στο ιστορικό κέντρο της πόλης που έχουν ακόμα λαμαρίνες.

Το λευκαδίτικο σπίτι με το ελαφρό υλικό του, το ξύλο, δεν επιβάλλεται με το βάρος του ούτε εντυπωσιάζει σαν κτίσμα με τον όγκο του. Είναι λιτό στην έκφρασή του, ελαφρό στο αρχιτεκτονικό του σχήμα και απέριττο στην εξωτερική του εμφάνιση. Ωστόσο, έχει εκείνη την κατασκευαστική ευστάθεια και πληρότητα που δεν αλλοιώθηκε από εξωγενείς επιρροές. Έτσι διατηρήθηκε μια πρακτική αιώνων, κρατώντας ζωντανή τη δομική παράδοση της Λευκάδας.

Η πόλη της Λευκάδας είναι χωρισμένη σε συνοικίες κάποιες από τις οποίες είναι πολύ παλιές και οριοθετούνται με βάση τις εκκλησίες (ενορίες). Έτσι έχουμε τη συνοικία της Αγίας Κάρας, παλαιότερα η φτωχότερη συνοικία, που εκτείνεται από τον Άγιο Μηνά, μέχρι τη Μαρίνα και τις παλιές Αλυκές, τον Ανθώνα, γύρω από το νοσοκομείο της πόλης όπου παλαιότερα υπήρχε κήπος με την προτομή του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και πραγματοποιούνταν οι θερινές συναυλίες της Φιλαρμονικής, ο Πίσω Μόλος που περιλαμβάνει την ανατολική παραλία της πόλης, η συνοικία του Πουλιού, στη δυτική παραλία και άλλες μικρότερες.

Μετά το σεισμό του 1948 αναπτύχθηκε στη νότια πλευρά του παλιού οικισμού ένα νέο τμήμα της Χώρας, η Νεάπολη και αναπτύχθηκαν επιμέρους συνοικίες στην ευρύτερη περιοχή, όπως τα Βαρδάνια, τα Περιβόλια κα. Έτσι η έκταση της πρωτεύουσας του νησιού με τον καιρό διπλασιάστηκε και στις μέρες μας συνεχίζει να μεγαλώνει, καλύπτοντας ένα μεγάλο τμήμα του κάμπου και του ελαιώνα, ενώ μεγάλη οικιστική ανάπτυξη παρατηρείται προς τα νότια της πόλης στο Φρύνι και στον ΄Αγιο Ιωάννη.

Δείγματα της λευκαδίτικης αρχιτεκτονικής και παλιά νεοκλασικά αρχοντικά μπορεί ο επισκέπτης να βρει, στις διαδρομές του στα δαιδαλώδη σοκάκια στην παλιά πόλη και στον κεντρικό δρόμο (παζάρι), όπως:

• Το τριώροφο κτίριο της οικογένειας Σταματοπούλου που στεγάζει τη Νομαρχία στην κεντρική πλατεία της πόλης.

• Το κτίριο της οικογένειας Ζουλίνου, στην πλατεία Μαρκά που στεγάζει τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας.

• Η οικία Μαμαλούκα στη Δυτική παραλία που έχει ανακαινιστεί και λειτουργεί ως καφέ.

• Το κτίριο που στέγαζε το παλιό Δημαρχείο.

• Η Οικία Αρέθα απέναντι από το ναό του Αγίου Γεωργίου.

• Το παλιό αρχοντικό του ιδρυτή του Διεθνούς Φεστιβάλ Φολκλόρ Αντώνη Τζεβελέκη στην είσοδο της πόλης, που ανακαινισμένο λειτουργεί ως ξενοδοχείο.

• Το κτίριο που στέγασε το Τοποτηρητήριο του Άγγλου Αρμοστή κα το Γυμνάσιο της πόλης.

• Η παλιά οικία των Ζαμπελίων απέναντι από το ναό του Αγίου Νικολάου.

• Το κτίριο που στεγάζεται ο Μουσικοφιλολογικός Όμιλος «Ορφέας»

• Η οικία του Άγγελου Σικελιανού.