Τα Φώτα και το έθιμο των πορτοκαλιών στη Λευκάδα
«Στη Χώρα ο αγιασμός γινόταν -και γίνεται- με μεγάλη επισημότητα. Μετά τη θεία λειτουργία ξεκινούσε εν πομπή το εκκλησίασμα με επικεφαλής το Δεσπότη για την παραλία του λιμανιού, όπου περίμεναν, όπως και σήμερα, πλήθη λαού. Εκεί, μετά την τέλεση της σχετικής ακολουθίας του αγιασμού σε ειδική εξέδρα, τοποθετημένη στο κέντρο της προκυμαίας, ο Μητροπολίτης πετούσε το σταυρό στη θάλασσα, ενώ συγχρόνως βουτούσαν κολυμβητές να τον βρουν και να τον φέρουν απάνω. Χωρίζονταν μάλιστα σε παρέες, κι ήταν αρκετοί εκείνοι που αψηφούσαν τα παγωμένα νερά…
»Όλην αυτή την αξιοθέατη διαδικασία την παρακολουθούν, όπως γινόταν και παλιότερα, χιλιάδες άνθρωποι απ’ την παραλία ή μέσα από βάρκες και καΐκια, καράβια επιβατικά ή φορτηγά και λογής πλεούμενα στολισμένα με σημαίες και μυρτιές. Οι πιο πολλοί από τους συγκεντρωμένους κρατούν, αλά παλαιά, ένα μάτσο πορτοκάλια με το κλαδί τους, κρεμασμένα από ένα σκοινάκι. Κι όταν πέφτει ο σταυρός, σκύβουν και βουτούν τρεις φορές τα πορτοκάλια στα νερά, ενώ οι σειρήνες των καραβιών σφυρίζουν επίμονα, δίνοντας ένα χαρούμενο και πανηγυρικό τόνο.
»Αυτά τα πορτοκάλια κατόπιν τα κρεμούν στα εικονίσματα του σπιτιού, πετώντας συγχρόνως εκείνα της προηγούμενης χρονιάς, που, ω του θαύματος, διατηρούνται πάντα αναλλοίωτα ολάκερο χρόνο. Λένε πως σ’ αυτό συντελεί και η αρμύρα του θαλασσινού νερού που τα περιέλουσε αγιαστικά.
Πολλοί μάλιστα έχουν τη συνήθεια να πετούν στη θάλασσα κατά την ώρα του αγιασμού τα παλιά πορτοκάλια, που όντας ελαφρότερα, επιπλέουν στα νερά, ώσπου να παρασυρθούν απ’ το «βγάλσιμο» (παλίρροια) των νερών του λιμανιού. Το έθιμο, παλιό, συνεχίζεται αναλλοίωτο.
»Το έθιμο της εμβάπτισης των πορτοκαλιών στη Θάλασσα κατά τον αγιασμό είναι, απ’ ό,τι ξέρω τουλάχιστον, καθαρά Λευκαδίτικο και τελείται μάλιστα μόνο στη Χώρα. Ακόμη και στα παράλια χωριά του νησιού, όπως στη Νικιάνα, Καρυώτες, Νυδρί, Βλυχό, Βασιλική, παρότι κι εκεί παράγουν πορτοκάλια αρκετά, δεν το έχουν αυτό το έθιμο.
»Η συνήθεια αυτή, με τη μοναδικότητά της, είναι κάπως περίεργη και δύσκολα μπορεί κανείς να δώσει κάποια εξήγηση. Ούτε από πότε, ούτε και πώς ξεκίνησε το έθιμο γνωρίζομε. Πάντως οπωσδήποτε έχει σχέση με την παραγωγή των πορτοκαλιών στην περιοχή της Χώρας, που ήταν παλιότερα και συγκριτικά σημαντική στα γύρω περιβόλια. Διακινδυνεύω την άποψη, ωστόσο, πως το έθιμο πρέπει να καθιερώθηκε μετά την κατάληψη του νησιού από τους Ενετούς (1684) και τη δημιουργία στο νησί της τάξης των αρχόντων που είχαν προνομιακά και τα μεγάλα περιβόλια στην περιοχή του κάμπου και κοντά στην πόλη.
»Αυτοί μάλλον θα πρωτοξεκίνησαν το έθιμο, για την ευλογία, αλλά και την ξόδεψη των πορτοκαλιών τους, και μάλιστα απ’ τα μισά του Ι8ου αιώνα και πέρα. Μια παράδοση τοπική λέει, πως κάποτε έπεσε ασθένεια στις πορτοκαλιές και σέπονταν τα πορτοκάλια. Έτσι, κάποιος «ευσεβής παραγωγός» στοχάστηκε να βουτήξει συμβολικά μια τούφα πορτοκάλια στη θάλασσα, κατά την ώρα τον αγιασμού των Φώτων. Από τότε επικράτησε το έθιμο.
»Πριν από το 1900 -σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες ηλικιωμένων συμπατριωτών μας— ο αγιασμός και η ρίψη του Σταυρού στα «ύδατα» τελούνταν στη Μεγάλη Βρύση, λίγο πιο κάτω από το εκκλησάκι της Παναγίας, πάνω από τις πηγές του Υδραγωγείου. Εκεί υπήρχε μια εξέδρα εν είδει βωμού και μπροστά μια δεξαμενούλα, μέσα στην οποία έριχνε ο Δεσπότης το Σταυρό κατά την τέλεση του Αγιασμού.
»Σ’ αυτή τη δεξαμενή, μετά την εκφώνηση του «‘Εν ‘Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε,…» οι παριστάμενοι βουτούσαν πορτοκάλια στο νερό. Σημειώνομε πως σ’ αυτή την περιοχή υπήρχαν τότε και αργότερα τα μεγαλύτερα περιβόλια της Χώρας, στα οποία οι πορτοκαλιές καλλιεργούνταν κατά προτεραιότητα. Τα περιβόλια αυτά ανήκαν σε γνωστές οικογένειες ευγενών και εμποροκτηματιών, που σίγουρα έπαιρναν τη θέση τους δίπλα στο Δεσπότη, πάνω στην εξέδρα του αγιασμού. Αυτοί, λοιπόν, πιθανότατα, καθιέρωσαν και το έθιμο των πορτοκαλιών, όπως και πιο πάνω είπαμε.
»Τώρα, γιατί γινόταν παλιότερα ο αγιασμός στη Μ. Βρύση και όχι στην παραλία; Απλούστατα, γιατί τότε ουσιαστικά δεν υπήρχε διαμορφωμένη παραλία Και στέρεος μώλος. Η θάλασσα έφτανε ως το σημερινό «Μποσκέττο», στα σπίτια Μελά, Γράψα, ξενοδοχείο «ΛΕΥΚΑΣ», κ.λ.π. Λάσπη Και βουρλιές ήταν. Η Μ. Βρύση, λοιπόν, προσφερόταν καλύτερα, δεδομένου πως ήταν και στην καρδιά της παραγωγής των περιβολιών.»*
* Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Πανταζή Κοντομίχη: «Λαογραφικά σύμμεικτα Λευκάδας»
Για να δείτε όλες τις φωτογραφίες της Καίτης Κακαβούλη κάντε [κλικ εδώ]
The Author All posts
2 Σχόλια
Τόσο η αναδημοσίευση του άρθρου «Τα Φώτα και το έθιμο των πορτοκαλιών στη Λευκάδα» της κας Καίτης Κακαβούλη ( 5 Ιανουαρίου 2015) όσο και το περυσινό «Τα πορτογάλια»:Αναζητώντας τις ρίζες ενός ιδιαίτερου εθίμου της πόλης της Λευκάδας…του κ. Βασίλη Φίλιππα ( 4 Ιανουαρίου 2020 ) –εξαιρετικής πολιτιστικής σημαντικότητας και τα δυο – καταδεικνύουν τη διαχρονική συνέχεια του εθίμου της εμβάπτισης των πορτοκαλιών στη θάλασσα κατά τον αγιασμό των υδάτων μέχρι των ημερών μας , ενώ παράλληλα επιχειρείται και εξήγηση του λόγου/χρόνου καθιέρωσης του.
Στα ως ανω , ας μου επιτραπεί να προσθέσω την παρουσία των πορτοκαλιών στον εορτασμό των Φώτων και την αναβίωση εθίμων που σχετίζονται με αυτά και σε άλλες δυο περιοχές της Ελλάδας πέραν εκείνων της Ιόνιας περιφέρειας που μνημονεύονται στο περιεκτικό περυσινό δημοσίευμα «Τα πορτογάλια»:Αναζητώντας τις ρίζες ενός ιδιαίτερου εθίμου της πόλης της Λευκάδας…του κ. Βασίλη Φίλιππα.
1. Στο Ασβεστοχώρι της Θεσσαλονίκης
Από την παραμονή των Φώτων στήνεται στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ένα τραπέζι στολισμένο με μεγάλα κλαδιά κυπαρισσιού και πορτοκάλια, όπου σχηματίζεται ένας σταυρός.
Κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας το πλαισιώνουν παιδιά με αναμμένα μεγάλα κεριά στα οποία είναι περασμένα δύο πορτοκάλια κι ένα μήλο και ανάμεσα τους αποξηραμένα σύκα, δεμένα με μια κόκκινη κλωστή.
Το έθιμο με τα κυπαρίσσια και τα πορτοκάλια στο Ασβεστοχώρι Θεσσαλονίκης:
Από την αρχαιότητα εντυπωσίαζαν τα αειθαλή δέντρα που διατηρούν το εαυτό τους ζωντανό όλο το χρόνο.
Συχνά τα λάτρευαν γιατί πίστευαν ότι είχαν μια δύναμη αιωνιότητας.
Ιδιαίτερα τα κυπαρίσσια τα ταύτιζαν με την αιωνιότητα και αποτελούσε σύμβολο αθανασίας.
Είναι γνωστός εξάλλου ο μύθος του Κυπάρισσου που είχε αχώριστο φίλο του το ιερό ελάφι του θεού Απόλλωνα.
Κάποια μέρα βγήκε ο Κυπάρισσος για κυνήγι και σκότωσε κατά λάθος το ιερό ελάφι.
Ο Κυπάρισσος από τη βαθειά του θλίψη ζήτησε από το θεό Απόλλωνα να τον αφήσει να πεθάνει κι εκείνος, αλλά τα δάκρυά του να τρέχουν αιώνια.
Έτσι τον μεταμόρφωσε σε δένδρο, την κυπάρισσο (κυπαρίσσι), του οποίου τα δάκρυα από τις πληγές του κορμού μοιάζουν με δάκρυα ανθρώπου.
Η σύνδεση του κυπαρισσιού με την αιωνιότητα και την αθανασία συνεχίζεται μέχρι σήμερα, όπου οι χριστιανοί που πιστεύουν στην αιώνια ζωή και στην ανάσταση των νεκρών, φυτεύουν στα κοιμητήρια κυπαρίσσια.
Τα πορτοκάλια πάλι, ήταν τα χρυσά μήλα των εσπερίδων που έφερε ο Ηρακλής στον Ευρυσθέα. Αλλά και η θεά Γαία είχε δωρήσει στην Ήρα για το γάμο της με τον Δία ένα δενδρύλλιο πορτοκαλιάς, οι καρποί της οποίας θα της χάριζαν γονιμότητα.
Έτσι το πορτοκάλι αποτελεί σύμβολο του πλούτου, της αειφορίας, της υγείας και της γονιμότητας.
Στο Ασβεστοχώρι το έθιμο με το κυπαρίσσι και τα πορτοκάλια μεταφέρθηκε πιθανόν από τους Αγίους Τόπους στα τέλη του 19ου αιώνα από Ασβεστοχωρίτες τεχνίτες ασβεστάδες.
Οι ιερείς και οι επίτροποι καθώς και άλλοι ενορίτες, τρεις μέρες πριν τα Φώτα, φέρνουν και κρεμούν στο κέντρο του ναού ένα μεγάλο κυπαρίσσι.
Κάτω από το κυπαρίσσι στήνεται ένα ειδικό τραπέζι και γύρω γύρω στήνονται άλλα τέσσερα μικρότερα κυπαρίσσια.
Από το κεντρικό κυπαρίσσι μέχρι τις δύο απέναντι κολώνες απλώνονται κλαδιά που σχηματίζουν μαζί με το κεντρικό κυπαρίσσι έναν σταυρό.
Πάνω στα κλαδιά των δέντρων κρέμονται πορτοκάλια που έχουν επάνω τους λίγο ξάφι (κάτι χρυσό) και κάτω από το δέντρο σχηματίζεται με πορτοκάλια σταυρός με τρεις σειρές κρεμαστά πορτοκάλια που έχουν επίσης ξάφι.
Είναι ένα έθιμο με το οποίο ευχόμαστε ο νέος χρόνος και ο βαπτισθείς Χριστός να φέρει πλούτο, υγεία, γονιμότητα, αειφορία (πορτοκάλια) για αυτή τη ζωή και για την άλλη ζωή την αιωνιότητα (κυπαρίσσι).
Το πορτοκάλι με το κλαδάκι κυπαρισσιού (η μπομπονιέρα του Χριστού)
Ανήμερα τα Φώτα, κάθε πιστός παίρνει από τα πανέρια που περιφέρουν οι επίτροποι, ένα πορτοκάλι, αφήνοντας παράλληλα το αντίτιμο στον περιφερόμενο δίσκο.
Το πορτοκάλι έχει περασμένο ένα κλαδάκι κυπαρισσιού.
Είναι η λεγόμενη «μπομπονιέρα για την Βάπτιση του Χριστού»( αφού μιλάμε για βάπτιση).
Η λαμπάδα με μήλο, πορτοκάλια, σύκα και φλουριά (λαμπάδα του Χριστού)
Από παλιά οι ανάδοχοι ( νονοί) έφτιαχναν για τα βαφτιστήρια τους τις λαμπάδες. Έτσι και σε τούτη τη βάπτιση έχουμε τις «λαμπάδες για τη βάπτιση του Χριστού».
Οι λαμπάδες αυτές είχαν περασμένες δύο πορτοκάλια με ξάφι ( κάτι χρυσό), ένα μήλο, μερικά σύκα ανάμεσα και φλουριά κρεμασμένα με κόκκινη κλωστή.
Η λαμπάδα συμβολίζει «το φως του κόσμου«, που πρέπει να είναι οι χριστιανοί.
Τα πορτοκάλια και τα μήλα με το ξάφι, καθώς και τα χρυσά φλουριά συμβολίζουν τον πλούτο, την αειφορία, την γονιμότητα και την υγεία.
Τα σύκα συμβολίζουν την γλυκύτητα που ευχόμαστε να έχει η ζωή μας και η κόκκινη κλωστή την αγάπη που πρέπει να έχουμε οι χριστιανοί μεταξύ μας.
2) Στον Αγιασμό των υδάτων στην Ιερά Μονή Παναγίας Κατακεκριμένης Πορτοκαλούσας, στην Αργολίδα .
Κατά την διάρκεια της τελετής τοποθετούνται από τον Ιερέα στην κολυμπήθρα όπου γίνεται η τελετή του Αγιασμού, πορτοκάλια.
Στο τέλος της Τελετής τα πορτοκάλια μοιράζονται από τον Ηγούμενο της Μονής προς ευλογία στους πιστούς, ενώ η παράδοση θέλει να καταναλώνονται την Μεγάλη Παρασκευή (δεν χαλάνε, είναι ευλογημένα).
Σημείωση: Το μοναστήρι της Παναγίας βρίσκεται στον λόφο του κάστρου, στην Βορειοδυτική πλευρά του ορεινού όγκου της ‘Λάρισας’ που υψώνεται στα δυτικά της πόλεως του Άργους.
Γιατί Κατακεκρυμμένη;
Ονομάζεται Κατακεκρυμμένη εξ’ αιτίας της παλαιάς εικόνας της Παναγίας που βρέθηκε κατά την προφορική παράδοση στη σπηλιά ακριβώς κάτω από το ναό, χώρος, ο οποίος μέχρι σήμερα καλείται «Εύρεση».
Γιατί Πορτοκαλούσα;
Ονομάστηκε έτσι λόγω ενός παλαιού εθίμου, κατά το οποίο οι Αργείοι έριχναν πορτοκάλια στα νεόνυμφα ζευγάρια που επισκέπτονταν τη μονή κατά την πανήγυρή της.
υπηρχε εννα ακομη προβλημα οι ακαθαρσιες νομιζω