Λευκάτας ο «Ιερός» Βράχος της Λευκάδας

Το μνημείο της φύσης που φιλοξένησε αιματηρές τελετουργίες καθαρμών, ερωτικές ιστορίες με τραγική κατάληξη, αλλά και ευγενείς αθλητικούς αγώνες.

Α΄: Οι ανθρωποθυσίες

Ο Λευκάτας σκόπελος, δηλαδή ο λευκός βράχος, είναι ένας από τους πιο γνωστούς βράχους της αρχαιότητας. Βρίσκεται στο νότιο άκρο του νησιού και σε παλιότερους ιταλικούς χάρτες σημειώνεται και ως Salto di Saffo (πήδημα της Σαπφούς)(1). Ο τύπος Λευκάτας είναι δωρικός. Ως επίθετο του Απόλλωνα (Απόλλων Λευκάτας) σημαίνει: ο Απόλλωνας, ο κύριος του Λευκάτα, του άσπρου βράχου. Η πρώτη μνημόνευση του βράχου βρίσκεται στο Ομηρικό «Λευκάς Πέτρη»(2).

Το όνομά του πήρε από το άσπρο χρώμα που παίρνει το απόγευμα που δύει ο ήλιος. Άλλοι(3) αποδίδουν το όνομα στο Λεύκο, σύντροφο του Οδυσσέα(4). Άλλοι στον Λευκάτα, ένα νέο που πήδησε από το βράχο, για ν’ αποφύγει τον Απόλλωνα, που τον καταδίωκε. Ο Στράβων συνδέει το όνομα της νήσου με το όνομα της «πέτρας»: «…μετωνόμασαν Λευκάδα επώνυμον δοκώ μοι του Λευκάτα. Πέτρα γαρ εστί λευκή την χρόαν, προκειμένη της Λευκάδος εις το πέλαγος».(5)

Όταν ο επισκέπτης πλησιάσει αισθάνεται δέος από το άγριο τοπίο και το μεγαλείο της φύσης. Οι υψηλοί βράχοι και οι απότομοι γκρεμοί οδηγούν τη φαντασία χιλιάδες χρόνια πριν, όταν εκεί τελούνταν αιματηρές ιεροτελεστίες.

Με το βράχο του Λευκάτα συνδέθηκαν απ’ τα πανάρχαια χρόνια, εξιλαστήριες ανθρωποθυσίες. Η αρχή των ανθρωποθυσιών στο βράχο του Λευκάτα σχετίζεται με τους Φοίνικες (1200-1100 π.Χ).(6) Η περιοχή εξαιρετικά επικίνδυνη, με φοβερά κύματα, τρόμαζε τους ναυτικούς και δημιουργούσε την εντύπωση Χάρυβδης απ’ τη μια και Σκύλλας απ’ την άλλη με τους πελώριους σαν δόντια βράχους που είναι έτοιμα να τους κατασπαράξουν.

Οι Φοίνικες, άνθρωποι κατ’ εξοχήν θαλασσινοί, θεωρούσαν την τρικυμία σημάδι της οργής του Θεού, όπως και οι Ιουδαίοι. Πίστευαν ότι κατευναζόταν μόνο με ανθρωποθυσίες. Έτσι κι αυτοί, όπως και οι Καρχηδόνιοι, θυσίαζαν και στα ιστορικά ακόμα χρόνια κάθε χρόνο νέους, για να εξευμενίσουν τους θεούς.

Η πανάρχαια ανθρωποθυσία για εξευμενισμό του Πνεύματος της τρικυμίας, εξελίχθηκε σιγά- σιγά σε ανθρωποθυσία ευρύτερα καθαρτήρια για τον τόπο, «αποτροπής χάριν». Σ’ αυτές θυσιάζονταν επίσημα πρόσωπα, ο βασιλιάς, η βασιλοπούλα, ιερείς. Αργότερα δούλοι και αιχμάλωτοι ή εγκληματίες καταδικασμένοι σε θάνατο.

Ο Ελληνικός πολιτισμός με πιο ανθρωπιστικό πνεύμα και πιο λογική αντιμετώπιση, αντικατέστησε τα ανθρώπινα θύματα, με προσφορές ζώων, ενώ αλλού γίνονταν προσπάθειες να σώσουν τον κατάδικο – εξιλαστήριο θύμα-«κάθαρμα».

Στα ιστορικά χρόνια πριν ρίξουν τον κατάδικο από το βράχο, έδεναν γύρω στο σώμα πουλιά και φτερά για μια πιο ομαλή προσθαλάσσωσή του, ενώ από κάτω περίμεναν βάρκες(7), για να του προσφέρουν τις πρώτες βοήθειες. Αν ο κατάδικος γλύτωνε, του χαριζόταν η ζωή, αλλά έπρεπε να φύγει από τον τόπο. Ο Οβίδιος αναφέρει ότι όταν έφθασε σ’ αυτά τα μέρη ο «Τιρύνθιος», ο Ηρακλής, δηλαδή, έριξε αχυρένιους ανθρώπους στο νερό, για να ρίχνονται κατά το παράδειγμά του ανδρείκελα(8) και όχι άνθρωποι.

Β΄: Το ιερό του Λευκάτα Απόλλωνα

Εννιά μέτρα Ν.Α. από το Φάρο του Λευκάτα βρέθηκαν λίθοι τετράγωνοι διαστάσεων 3,60χ3 που προέρχονταν, όπως πιστεύει ο Δαίρπφελδ, από τον αρχαίο ναό του Απόλλωνα. Σήμερα τη θέση του καταλαμβάνει ο Φάρος που κατασκευάστηκε το 1890 με ύψος πύργου 14 μέτρα και εστιακό ύψος 70 μέτρα.

Στην αρχαιότητα το ιερό του Λευκάτα Απόλλωνα ήταν το πιο γνωστό της Λευκάδας και φημισμένο σ’ όλον τον Ελληνορωμαϊκό κόσμο. Ο ναός του Λευκάτα Απόλλωνα όπως και άλλοι ήταν άσυλο, έδινε δηλαδή προστασία σε κάθε καταδιωκόμενο, ακόμη και κακούργο.

Στο βράχο αυτό του αίματος τον 7ο ή 8ο αι. π. Χ. οι Κορίνθιοι, που εγκαταστάθηκαν στη Λευκάδα ως ναυτιλόμενοι ή άποικοι, ίδρυσαν ιερό. Κατά το μύθο, το ιερό του Θεού το έφτιαξε ο Λεύκος, ένας σύντροφος του Οδυσσέα(9). «Ως η Λευκάς πέτρα από Λεύκου του Οδυσσέως εταίρου την κλήσιν έλαβεν…Τούτον ιδρύσασθαι φασι και ιερόν Λευκάτου Απόλλωνος.»

Ο Απόλλων, πέρα από θεός του φωτός και της μουσικής ήταν και θαλάσσιος θεός, προστάτης των ναυτιλλομένων, καλούμενος Δελφίνιος ή Δελφίν και λατρευόμενος ως Δελφίνιος Απόλλων. Οι θαλασσοπόροι τον ικέτευαν και του ζητούσαν καλό καιρό και του έκαναν σπονδές. Γι’ αυτό από τη Μ. Ασία ως τη Μασσαλία σε νησιά και ακρωτήρια υπήρχαν ναοί του Απόλλωνα, όπως σήμερα ναοί του Αγίου Νικολάου.

Εκτός από τις καθάρσιες τελετουργίες με κατακρημνίσεις καταδίκων από την κορυφή του βράχου στη θάλασσα, γίνονταν επίσης προς τιμήν του Θεού και εορτές με αγώνες. Αυτές οι εκδηλώσεις γινόταν στις αρχές της Ανοίξεως κατά το μήνα Μουνυχιώνα (15 Μαρτίου- 15 Απριλίου). Κατ’ ανάλογο τρόπο γίνονταν γιορτές στην Αίγινα προς τιμήν του Δελφινίου Απόλλωνα. Έπαιρναν μέρος προσκυνητές και αγωνιστές από πολλά μέρη της Ελλάδος(10).

Οι γιορτές αυτές είχαν ευρύτερη φήμη. Βρέθηκαν πολλές στλεγγίδες(11) (εργαλεία με τα οποία οι αθλητές καθάριζαν το σώμα τους από το λάδι και τη σκόνη) των κλασσικών χρόνων που δείχνουν αθλητική απασχόληση. Μία μάλιστα αναφέρεται στον Αυρήλιο Σεπτίμιο, υιό του Ευτύχου, νικητή αγώνων κατά τα Ρωμαϊκά χρόνια «πυγμήν Λευκάδα πυγμήν δρόμον»(12) .

Ο Αιλιανός περιγράφει ένα έθιμο «των παρασκηνίων» που παραπέμπει σε συνήθειες ανατολικών λαών. Γράφει, λοιπόν, πως στο Λευκάτα τις παραμονές της εορτής θυσιαζόταν ένα βόδι στις μύγες, Ο σκοπός ήταν να φύγουν για να μην γίνονται ενοχλητικές και ότι αυτές πράγματι, αφού έπιναν αίμα και χόρταιναν εξαφανίζονταν. Μάλιστα τις συγκρίνει με σκωπτική διάθεση μ’ εκείνες της Πίσας και λέει πως ‘φεύγουν αδωροδόκητες και από σεβασμό στο Θεό και όχι γιατί παίρνουν το αίμα αμοιβή(13)».

Γ΄: Σαπφώ, «η δέκατη μούσα»

«Ο όμορφος είναι όμορφος όσο μπροστά σου στέκει.
Μα ο αγαθός ειν’ όμορφος κι αργότερα και πάντα.»

Ο Λευκάτας στη σύγχρονη εποχή έγινε γνωστός από την Σαπφώ, την «εύλαλο ερωτική Σειρήνα της Λέσβου, που κατά τον Θ. Ν. Φλογαΐτη, ήλθεν εκεί να απαλλαγή της ψυχικής εαυτής οδύνης.» Ο μύθος του έρωτά της για τον Φάωνα έγινε ένας πανελλήνιος θρύλος και έφθασε ως τις μέρες μας. Μέσα από την προφορική παράδοση μάλιστα, έφτασε ν’ αντικαταστήσει τον κύριο του βράχου, τον θεό Απόλλωνα, και να γίνει αυτή η «κυρά»(14) του.

Το εκούσιο πήδημα από το Λευκάτα εκφράζει το μεγάλο πάθος και έγινε παροιμιακό. Όταν ήθελαν οι ερωτευμένοι να ορκισθούν ή να δείξουν την απελπισία, στην οποία τους έριξε ο μεγάλος και ανεκπλήρωτος έρωτας, έλεγαν πως θα ριχτούν στα βαθιά νερά του Λευκάδιου θεού. Ο U.v.Wilamovitz (Sapho und Simonid, 25), θεωρεί όλα αυτά ως αστειότητες και υπερβολές).

Ο Απόλλων ήταν θεός καθάρσιος και γιατρός, όχι μόνο των νοσημάτων του σώματος, αλλά και της ψυχής. Θεωρείτο μάλιστα ο εφευρέτης του πηδήματος από το βράχο ως μέσου εναντίον του ανεκπλήρωτου πάθους. Κατά την αρχαία παράδοση πρώτη πήδησε από το Λευκάτα, κατά συμβουλή του Απόλλωνα η ίδια η θεά του έρωτα, η Αφροδίτη, για να γιατρευτεί από τον έρωτα προς τον Άδωνη, που της τον είχε πάρει ο θάνατος. Και την οδήγησε στο Λευκάτα ο ίδιος ο Απόλλων(15).

Ο ποιητής Μένανδρος στη «Λευκαδία» του λέει, πως η πρώτη θνητή που πήδησε ήταν η Σαπφώ, η δέκατη μούσα κατά τον Πλάτωνα, λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο, ερωτευμένη με το Φάωνα. Ωστόσο, ο έρωτας αυτός είναι εύρημα των Αθηναίων κωμωδιογράφων και την αφορμή για το παραμύθι αυτό έδωκε ίσως κάποιο ποίημα της Σαπφούς. «Ου δη λέγεται πρώτη Σαπφώ, ως φησίν ο Μένανδρος…(16)»

Ο Πτολεμαίος Ηφαιστείων ή Χέννος(17) αναφέρει ονομαστικά οχτώ θνητούς ερωτευμένους που πήδησαν από το Λευκάτα. Είναι οι εξής:

Η βασίλισσα της Καρίας Αρτεμισία ερωτευμένη με κάποιο Δάρδανο από την Άβυδο (σκοτώθηκε).

Ο Ιππομέδων από την Επίδαμνο, ερωτευμένος μ’ ένα νέο του τόπου του (σκοτώθηκε).

Ο κωμικός ποιητής Νικόστρατος του Αριστοφάνους, ερωτευμένος με τη Μυριναία Τεττιγιδαία. Αυτός γλύτωσε και γιατρεύτηκε κι από το πάθος.

Ο Μάκητας από το Βουθρωτό, που ονομάστηκε Λευκόπετρας, γιατί πήδησε από το Λευκάτα τέσσερις φορές, καθώς ήταν τέσσερις φορές ερωτευμένος- και γιατρεύτηκε και τις τέσσερις.

Ο Βουλαγόρας ο Φαναγορίτης, που γέρος ερωτεύθηκε τον αυλητή Διόδωρο.

Η Ροδόπη η Αμισηνή, που αγάπησε τους δίδυμους σωματοφύλακες του βασιλέως Αντιόχου, Αντιφώντα και Κύρον.

Ο ιαμβογράφος Χαρίνος ερωτευμένος με τον Ημιάρενα, τον οινοχόο του Ευπάτορος. Αυτός έσπασε το πόδι του και πεθαίνοντας μέσα σε φοβερούς πόνους καταράστηκε το Λευκάτα:«Έρροις πλανήτι και κακή πέτρη Λευκάς.Χαρίνον, αί, αί, την Ιαμβικήν Μούσαν Κατηθάλωσας ελπίδος καινοίς μύθοις.Τοιαύτ’ Έρωτος Ευπάτωρ ερασθείη».

Ο Νηρεύς ο Καταναίος, ερωτευμένος με την Αττική Αθηναία. Πιο τυχερός αυτός έπεσε σε δίχτυ ψαρά και ανασύρθηκε αβλαβής.

Ο Αθήναιος μνημονεύει την Καλύκη, που έπεσε από το Βράχο ερωτευμένη με τον Εύαθλο.(18)

Το τοπίο ενέπνευσε από την αρχαιότητα τους ανθρώπους να δημιουργήσουν μύθους και θρύλους. Και στη νεώτερη εποχή όμως συγγραφείς και καλλιτέχνες δεν παύουν να υμνούν την φύση και τις δημιουργίες της.Οι μύθοι, η ιστορία, οι παραδόσεις, έρχονται δίπλα σου, παίρνουν σάρκα και οστά(19) . Ίσως, όταν φθάσει κανείς ως εκεί, όταν η θάλασσα βρυχάται και τα κύματα γλύφουν τα απόκρημνα βράχια, καταλάβει γιατί τον φοβούνταν τόσο οι αρχαίοι μας πρόγονοι Κι αν φθάσει όταν ο ήλιος βάφει πορφυρένιο τον ουρανό και τη θάλασσα, νιώσει τη λατρεία του ποιητή Άγγελου Σικελιανού, που ύμνησε τον Λευκάτα και το νησί του ολόκληρο:

«Νησί,
ἀβασίλευτη στὸ πέλαο δόξα,
ὦ ῥιζωμένο
στὸ πολύβοο διάστημα,
καὶ στοῦ Ὁμήρου τὸ στίχο
λουσμένο,
βυθισμένο στὸν ὕμνο!

Δάσο ὅλο δρῦ στὴν κορφή σου,
σιδερόχορδη ἀνάβρα
ποὺ ἀχνίσαν τὰ σπλάχνα μου ἀπάνω
ὁλοκαύτωμα θεῖο,
καὶ ἡ ἄκρη σου τρέμει σὰ φύλλο,
μέσα βροντάει ὁ Λευκάτας,
μαζώνεται ἡ μπόρα,
ξεσπάει μὲς στὸ θεῖον ἐλαιώνα,
τρικυμίζει τὸ πέλαο,
νησί μου•»

Ουρανία Σολδάτου Εκπαιδευτικός

Βιβλιογραφία:
1. Π. Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄, Αθήνα, 1980
2. Οδύσσεια, ω 11
3. Πτολεμαίος Ηφαιστίων, Καινής Ιστορίας Λόγοι /Φώτιος Βιβλ. P.Gr. ciii 153a
4. Ιλιάδα, Δ. 491
5. Στράβων,10,452,9
6. E. Oberhummer, Die Pheniciens et l’ Odyssee τ.1-2, Paris 1902
7. Στράβων, 10,452
8. Οβίδιος, Fasti (Εορτολόγιο) 5, 629
9. Ιλιάδα, Δ. 491
10. Πτολεμαίος Ηφαιστίων, Κοινής Ιστορίας Ζ έκδ.Wosterman σελ. 198
11. Ε. Oberhvmmer, Acarnanien, σε. 223
12. Π. Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄, Αθήνα, 1980
13. Αιλιανός, Περί φύσεως ζώων 11 (Ρ. 189 Hercher
14. Π. Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α΄, Αθήνα, 1980
15. Πτολεμαίος Ηφαιστίων ή Χέννος, Καινή Ιστορία, έκδ. Ant. Westerman. σελ.198
16. Στραβων, 10. 452
17. Τα σχετικά αποσπάσματα του Πτολεμαίου Ηφαιστίωνος διέσωσε ο Φώτιος στη «Βιβλιοθήκη» και εξέδωσε ιδιαίτερα ο Bekker
18. Aθήναιος 14, σ. 619, δ΄
19. Β. Σάντα, Ακρωτήρι Λευκάτας: Εκεί που η Λευκάδα υποκλίνεται με δέος