Σχόλιο πάνω στην αναζήτηση ενός κοινωνικού ανθρωπισμού

Άννα Νικολαϊδη, Το ηθικό υπόβαθρο της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης στις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και στα Γραφεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα (εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2011).

To βιβλίο της γνωστής δημοσιογράφου Άννας Νικολαϊδη με τίτλο: Το ηθικό υπόβαθρο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης στις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και στα Γραφεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα (εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2011), διαπραγματεύεται το σημαντικό ζήτημα της κοινωνικής και περιβαλλοντικής ευθύνης των επιχειρήσεων και της οριοθέτησης των δραστηριοτήτων τους σύμφωνα με τους κώδικες ηθικής που απορρέουν από την έννοια της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Ασχολείται και φωτίζει τόσο με την πραγματολογία όσο και με τη θεωρητική της αφετηρία την ενδιαφέρουσα σήμερα περιοχή της δραστηριοποίησης των ΜΚΟ και της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ στο μείζον ζήτημα των προσφύγων-ένα πρόβλημα με παγκόσμιες πολιτικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές, ηθικές και ανθρωπιστικές διαστάσεις.

Το βιβλίο, είναι η διπλωματική (μεταπτυχιακή) της εργασία στο ΜΔΕ Φιλοσοφίας, ειδίκευση Ηθική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Κυκλοφόρησε ως e-book σε όλα τα ψηφιακά βιβλιοπωλεία και στη συνέχεια η συγγραφέας δημιούργησε, στηριζόμενη στις βασικές έννοιες του βιβλίου, το ντοκιμαντέρ ‘’Μετανάστες, Εθελοντισμός, Προσφορά’’. Πάνω στον ίδιο άξονα κοινωνικού προβληματισμού θα δημιουργήσει το δεύτερο ευαίσθητο ντοκιμαντέρ «Φτώχεια-η νόσος της οικονομικής λιτότητας» (σε σκηνοθεσία του πολυβραβευμένου σκηνοθέτη Μιχάλη Μαυρομούστακου), όπου μέσα από συνεντεύξεις επιστημόνων, ερευνητών και πανεπιστημιακών δασκάλων, διαφορετικών επιστημονικών πεδίων, επιχειρεί τη διεπιστημονική ερμηνεία του φαινομένου της φτώχειας, χαρακτηρίζοντάς την τόσο εύστοχα ως νόσο.

Οι βασικές σπουδές της Άννας Νικολαϊδη στο χώρο της Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας (EΚΠΑ) και οι μεταπτυχιακές της σπουδές στον τομέα της Διοίκησης Επιχειρήσεων (Εcole Superieure des Sciences Commerciales Appliquees) και στη Φιλοσοφία (ειδίκευση Ηθική) στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, της προσπορίζουν μια στέρεη επιστημονική βάση ώστε να διαπραγματευτεί ένα πολυεπίπεδο θέμα, το οποίο διαλέγεται τόσο με την οικονομία και το μάνατζμεντ όσο και με τη φιλοσοφία, την ηθική και τις περιβαλλοντικές σπουδές. Θα πρέπει στην ακαδημαϊκή της σκευή να προστεθεί και ο προσωπικός αξιακός της κώδικας μαζί με την αυθόρμητη πρόσληψη μιας βιωμένης ηθικής-στοιχείο που αποκαλύπτουν και τα ποιήματά της- και η εθελοντική της εργασία στην Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα.

Το θέμα που επεξεργάζεται η Άννα Νικολαϊδου εμπλέκει την έννοια της εταιρικής ευθύνης στις μη κυβερνητικές οργανώσεις και στα Γραφεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, με το ηθικό υπόβαθρο που ενυπάρχει στην αφετηρία της φιλοσοφικής τους θεώρησης. Γι’αυτό επικαλείται, προκειμένου να αποδώσει την έννοια της ηθικής φιλοσοφίας, την άποψη του καθηγητή της Φιλοσοφίας Θ. Πελεγρίνη: «Τελικώς θα πρέπει να κατανοήσει κανείς ότι ως ηθικό πρόσωπο…οφείλει να επιλέγει ελεύθερα τις αρχές του και αισθανόμενος τις καθολικές επιταγές που συνεπάγονται να πράττει σύμφωνα με αυτές μόνο. Η υποθήκη αυτή, που υπαγορεύεται από την ανάλυση του νοήματος της ηθικής γλώσσας, είναι το πολύ σπουδαίο όπλο που μπορεί να προσφέρει η ηθική φιλοσοφία στους ανθρώπους για την προστασία του ηθικού βίου των…» Έτσι, η εστίαση στην ηθική αφετηρία και στα ηθικά σημαινόμενα των θεσμών με τους οποίους καταπιάνεται, υπογραμμίζει τη σημασία των λειτουργιών τους τόσο για την κοινωνική ανάπτυξη όσο και για την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση.

Η αναθεώρηση της φιλοσοφίας απέναντι στη φύση, την ανάπτυξη και τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων και της βιομηχανίας αρχίζει από τη δεκαετία του 1960, όταν το οικολογικό πρόβλημα επιβάλλεται ως μείζον πρόβλημα των βιομηχανικών κρατών, που στηρίζουν την ανάπτυξή τους στη μεγέθυνση της οικονομίας, χωρίς να λαβαίνουν υπόψη τους την αρμονική συνύπαρξη ανθρώπου και περιβάλλοντος. Η προϊούσα φυσική εκτροπή και η χαμηλή ποιότητα ζωής στα αστικά και βιομηχανικά κέντρα, μαζί με τις νοσηρές καταστάσεις που ενσκήπτουν, δημιουργούν μια σύντονη κινητικότητα νέων θεωρήσεων στην οριοθέτηση του περιβάλλοντος, στους τρόπους ανάγνωσης και κατανόησής του, στη θέση του ανθρώπου μέσα σ’αυτό και στην προαγωγή νέων στρατηγικών για την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος: που περνάει τώρα και στην εκπαίδευση με τη μορφή της περιβαλλοντικής αγωγής. Το περιβάλλον δεν νοείται πλέον στη μονομερή βιοφυσική του διάσταση, αλλά ως μια ολιστική οντότητα που μορφοποιείται από τη συλλειτουργία φυσικών, βιολογικών, κοινωνικών, οικονομικών, νομικών, πολιτιστικών παραγόντων.

Η περιβαλλοντική αγωγή επομένως-όπως ορίζεται στο βασικό κείμενο της Χάρτας του Βελιγραδίου- στοχεύει στην ευαισθητοποίηση της ανθρωπότητας απέναντι στο οικολογικό πρόβλημα και στη δημιουργία των συνθηκών εκείνων που θα επιτρέψουν σε όλο τον πληθυσμό της γης να αποκτήσει γνώσεις, ικανότητες, στάσεις, κίνητρα αλλά και τη διάθεση να εργαστεί, ατομικά και ομαδικά, για την επίλυση των σύγχρονων προβλημάτων και την πρόληψη εμφάνισης νέων. Στο πεδίο της ανάπτυξης κυριαρχεί η έννοια της αειφορίας-της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης, μιας θεωρίας «επανενσωμάτωσης του ανθρώπου στη φύση», παίρνοντας τη θέση των αντιλήψεων που ταύτιζαν την οικονομική πρόοδο με την έντονη βιομηχανοποίηση, το εμπόριο, τη γιγάντωση της αστικοποίησης. Ευγενείς διακηρύξεις και κείμενα δημοκρατικής σημαντικότητας εγείρουν το αίτημα μιας άλλης συνειδητότητας που θα εμπλέκει ολόκληρη την κοινωνία: «Οι εθνικές κυβερνήσεις πρέπει να βρουν νέους τρόπους για τους ανθρώπους ώστε να συμμετέχουν περισσότερο στη διακυβέρνηση και να τους επιτρέψουν πολύ μεγαλύτερη επιρροή στις αποφάσεις που έχουν αντίκτυπο στη ζωή τους…Μια γρήγορη δημοκρατική μετάβαση και μια ενίσχυση των θεσμών της κοινωνίας πολιτών είναι οι μόνες κατάλληλες απαντήσεις. Μεταξύ των πολλών συστηματοποιημένων βημάτων που πρέπει να συνοδεύσουν μια τέτοια μετάβαση δύο είναι τα πιο σημαντικά: Να αποκεντρωθεί περισσότερο η εξουσία στις τοπικές κυβερνήσεις και να δοθεί πολύ μεγαλύτερη ελευθερία στις οργανώσεις του λαού και στις μη κυβερνητικές οργανώσεις, ως συμμετοχικών οργάνων των πολιτών στην ίδια την κοινωνία». Με το απόσπασμα αυτό από το United Nations Development Programme, (Human Development Report 1993, New York, Oxford University Press), η Άννα Νικολαϊδη προσδιορίζει τις βασικές θέσεις των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, στο Γ’ κεφάλαιο του πονήματός της, που αναπτύσσει τα σχετικά με τους μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς ως σημαντικό τμήμα της κοινωνικής οικονομίας.

Η εργασία της ανελίσσεται σε 5 κεφάλαια που διέπονται από συνοχή και αλληλουχία πληροφοριών και αξιολογήσεων. Α’κεφάλαιο-Ιστορική αναδρομή και εννοιολογικές διασαφήσεις: τι σημαίνει ΕΚΕ, πώς ορίζεται ο πρόσφυγας, ο μετανάστης, ο αιτών άσυλο, τα ασυνόδευτα παιδιά. Στο Β’κεφάλαιο αναφέρονται οι βασικές θεωρίες που αφορούν την ΕΚΕ στο πεδίο των ΜΚΟ και της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ: η θεωρία του πραξιακού ωφελιμισμού, του κανονιστικού ωφελιμισμού, της κατηγορικής προσταγής του Καντ και η θεωρία του θανάτου της ηθικής. Στο 3ο κεφάλαιο, όπως παραπάνω αναφέρθηκε, παρουσιάζεται το έργο των ΜΚΟ και οι κοινωνικές τους παρεμβάσεις στα ζητήματα των προσφύγων, της φτώχειας, της υγείας, της εκπαίδευσης. Ηθική και εθελοντισμός στο 4ο κεφάλαιο, όπου θίγονται και τα ενδιαφέροντα και συγχρονικά θέματα της επιχειρηματικής ηθικής, της σχέσης των ΜΚΟ με το κράτος και την επίσημη νομοθεσία, καθώς και εναλλακτικών, ανθρωπιστικών πιστωτικών ιδρυμάτων (Ηθική Τράπεζα). Στο 5ο κεφάλαιο αναπτύσσονται οι δράσεις που έχουν υλοποιηθεί για την εταιρική κοινωνική ευθύνη υπέρ των προσφύγων και συγκεκριμένα υπέρ της UNHCR ( United Nations High Commissioner for Refugees).

Πώς ορίζεται η «εταιρική κοινωνική ευθύνη» -έννοια γύρω από την οποία σπονδυλώνεται ολόκληρη η εργασία: Όπως αναφέρεται στο Α’κεφάλαιο του βιβλίου, η Πράσινη Βίβλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, την ορίζει ως « έννοια, σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη». Και στον ορισμό του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ προστίθεται ότι οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές δράσεις υπερβαίνουν τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από τη νομοθεσία και σχετίζονται με όλα τα συμμετέχοντα στην επιχείρηση μέρη: υπάλληλοι, συνεργάτες, μέτοχοι, προμηθευτές, πελάτες, κοινότητες μέσα στις οποίες δραστηριοποιούνται οι επιχειρήσεις, το κοινωνικό σώμα εντέλει. Από τις σχετικές θεωρίες που παρουσιάζει η συγγραφέας στο Β’ κεφάλαιο, θα επιλέξει τη «θεωρία του ωφελιμισμού» και τη «θεωρία του κατηγορικής προσταγής» του Καντ, για να δομήσει και να ερμηνεύσει το θέμα της-όπως μας προσανατολίζει στην ανάγνωση του βιβλίου με το εισαγωγικό της σημείωμα. Ο πραξιακός ωφελιμισμός, με τον οποίο ερμηνεύει το έργο των ΜΚΟ και της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ, ως ηθική θεωρία, αναπτύσσεται από τον John Stuart Mill, στο έργο του Ωφελιμισμός. Πέρα από την καθημερινή του εννοιολόγηση ο όρος (που ως χαρακτηριστικός προσδιορισμός σημαίνει τον εγωιστή, αυτόν που ενδιαφέρεται μόνο για το ατομικό του συμφέρον), στη φιλοσοφική του εκδοχή εκφράζει τον άνθρωπο που επιδιώκει τη μεγιστοποίηση του αγαθού για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Διαχωρίζει ωστόσο τις κατώτερες, αισθητηριακές ηδονές από τις ανώτερες πνευματικές: τις ηδονές της διάνοιας, του συναισθήματος, των ηθικών αισθημάτων, υποστηρίζοντας ότι ο άνθρωπος, κάτω από την επήρεια της αγωγής, μπορεί να επιθυμεί τις ποιοτικά ανώτερες. Με μια πλατωνική θεώρηση, πιστεύει ότι αν οι άνθρωποι γνώριζαν, θα επέλεγαν την ανωτερότητα των ποιοτικών ηδονών. Αν και στο έργο του Mill δεν αποσαφηνίζεται ποιες είναι ακριβώς οι ανώτερες ηδονές, εντούτοις φαίνεται ότι μέσα σε ένα γενικό πλαίσιο συνδέονται με τη μόρφωση, τον αλτρουισμό, την ομορφιά, την ευγένεια, την αξιοπρέπεια. Το ιδανικό του είναι η συγκρότηση μιας κοινωνίας που θα απαρτίζεται από ενημερωμένους, μορφωμένους και ελεύθερους πολίτες, ενώ οι θεσμοί και οι μορφές κοινωνικής συνύπαρξης θα υπηρετούν αυτό ακριβώς το ιδεώδες. Ως εκπρόσωπος του Διαφωτισμού ο Mill θεωρεί ότι όλα τα δεινά μπορούν να καταπολεμηθούν αν συστρατευτεί η ανθρώπινη λογική και η δύναμη της επιστήμης.

Παράλληλα με τη θεωρία του Μill, η συγγραφέας αξιοποιεί και την καντιανή ηθική που εδράζεται στην καλή βούληση, και στη σχετιζόμενη μ’αυτήν, έννοια του καθήκοντος. Τι είναι όμως αυτό που κάνει τη βούληση καλή καθ’εαυτήν; Η απάντηση στο ερώτημα δίνεται με την έννοια του καθήκοντος. Το να πράττω από καθήκον σημαίνει να επιδεικνύω καλή βούληση παρά τις δυσκολίες που θα βρεθούν στο δρόμο μου. Σημαίνει ακόμα, οι πράξεις μου να διέπονται από τον σεβασμό στον ηθικό νόμο, ο οποίος έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη ελευθερία. Έτσι διατυπώνεται η κατηγορική προσταγή του Καντ: εάν πράττω από σεβασμό στο νόμο, τότε πράττω μόνον έτσι, ώστε να επιθυμώ η δική μου προσωπική αρχή να καταστεί καθολικός νόμος.

Με μια ευαισθητοποιημένη σκέψη, η συγγραφέας συστοιχεί το όλον της εργασίας της – ΜΚΟ και Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες-και τις συναφείς έννοιες του εθελοντισμού, της εθελοντικής εργασίας, της ηθικής, με το θεωρητικό πλαίσιο που επιλέγει, καθώς επιχειρεί να συντονίσει την εθελοντική προσφορά και τις άλλες ανθρωπιστικές πρωτοβουλίες των παραπάνω οργανώσεων, προκειμένου να πετύχουν την ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων, που περιφέρονται ανέστιοι από τη μια χώρα στην άλλη. Οι αναφορές της σε συγκεκριμένες οργανώσεις (Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης στην Ελλάδα, Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς, Ελληνικό Ινστιτούτο Επιχειρηματικής Ηθικής, και η ενδιαφέρουσα αναφορά της στην Ηθική Τράπεζα), προσδίδει στην εργασία της έναν πραξιακό, πολιτικό προσανατολισμό, καθώς αντιδιαστέλλει την ηθική προς τη διαφθορά, ενοχοποιώντας την τελευταία για την έκπτωση της δημοκρατίας. Και θέτοντας ζητήματα κοινωνικής ανισότητας, άνισης και άδικης κατανομής του πλούτου.

Σ’αυτό το σημείο θα ήθελα να υπογραμμίσω τη σημασία της ενότητας αυτής για την Ηθική Τράπεζα, τις ουσιώδεις επισημάνσεις της συγγραφέως πάνω σε έναν κοινωνικό χρηματοπιστωτικό θεσμό, που αίρει την καταγωγή του από το Monte di Pieta των Φραγκισκανών Μοναχών στην Ιταλία κατά τον ύστερο μεσαίωνα και αργότερα (αλλά και στην Κέρκυρα και στον Χάνδακα της Κρήτης επί Ενετοκρατίας), προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα εκτεταμένα φαινόμενα φτώχειας και απαθλίωσης των λαϊκών μαζών και η οργιαστική σε βάρος τους τοκογλυφία. Σήμερα, ανάλογο παράδειγμα προσφέρει η Τράπεζα των Φτωχών από το 1976, η Grameen Bank, δημιούργημα του νομπελίστα οικονομολόγου Μοχάμεντ Γιουνούς, στο ταλαίπωρο Μπαγκλαντές. Σύμφωνα με το κείμενο της απόφασης της Σουηδικής Aκαδημίας, στον Mουχάμαντ Γιουνούς και στην τράπεζά του απονέμεται το Nόμπελ Eιρήνης 2006 «για τις προσπάθειές τους να δημιουργήσουν οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη απ’ τα φτωχότερα στρώματα. H διαρκής ειρήνη δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο αν μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες βρουν τρόπους για να ξεκόψουν απ τη φτώχεια. O μικροδανεισμός είναι ένα τέτοιο μέσο. H ανάπτυξη απ’ τη βάση υπηρετεί την προώθηση της δημοκρατίας και τα ανθρώπινα δικαιώματα».

Η Ηθική τράπεζα, η Banca Etica, στην οποία αναφέρεται η συγγραφέας, δεν έχει μεν τη διάσταση της αγαθοεργίας και της μεταφυσικής, στηρίζεται ωστόσο στην κοινωνική και ηθική αρχή ότι η πίστωση είναι δικαίωμα όλων. Και υπηρετεί όχι μόνον τις πιστωτικές ανάγκες μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων αλλά προωθεί και προγράμματα κοινωνικής αλληλεγγύης, περιβαλλοντικής προστασίας και ευαισθητοποίησης, προγράμματα πολιτισμού και προαγωγής της δημοκρατικής συμμετοχικότητας του πολίτη.

Το θέμα που επεξεργάστηκε η Άννα Νικολαϊδη στα πλαίσια των μεταπτυχιακών της σπουδών, έχει τη δυναμική μιας διεπιστημονικής εξέτασης, καθώς προσεγγίζει ερευνητικά ερωτήματα και αιτούμενα πολλών επιστημών (πολιτικής επιστήμης, οικονομίας, κοινωνιολογίας, ιστορίας, δικαίου, περιβαλλοντικών σπουδών, κ.λ.π.) και της φιλοσοφίας. Και καθώς οικοδομείται μια παγκόσμια πραγματικότητα μέσα στην οποία δοκιμάζονται δραματικά οι δημοκρατικοί θεσμοί και διαρρηγνύεται η κοινωνική συνοχή από την αυξανόμενη φτώχεια, τις ανισότητες στην εκπαίδευση, στην πρόσβαση σε βασικά κοινωνικά αγαθά, κατάσταση που επιτείνει το ξερίζωμα από τις εθνικές πατρίδες και η ατέλειωτη φυγή. Κι ακόμα, καθώς το κράτος-ρυθμιστής και εγγυητής των κοινωνικών αγαθών, συρρικνώνεται και υποτάσσεται στην υπεροπλία των αγορών, ο ανθρωπιστικός προσανατολισμός εναλλακτικών θεσμών, με τη μορφή των ΜΚΟ και της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, έρχεται να εξισορροπήσει τις ασυμμετρίες και τους κραδασμούς που επιφέρει στην κοινωνία η βιαιότητα εισβολής μιας αγοραίας ή μάλλον κερδώας λογικής: της οποίας το «βιογραφικό» δεν συντίθεται πιο ευσύνοπτα παρά στη λέξη διαφθορά.

Γι’αυτόν ακριβώς το λόγο και καθώς εντείνονται τα φαινόμενα ηθικής αποδιάρθρωσης της κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα, το βιβλίο της Άννας Νικολαϊδη θα αποκτά όλο και μεγαλύτερο αναγνωστικό ενδιαφέρον και θα εγείρει περισσότερα και πιο εξειδικευμένα ερωτήματα. Η συγγραφέας, η οποία εκπροσωπεί, με τη σκέψη που επενδύει στο πόνημά της, ένα γνήσιο ανθρωπιστικό ήθος-με την πολιτική και τη φιλοσοφική του εννοιολόγηση-, τόσο αναγκαίο και για τον ευαίσθητο χώρο της δημοσιογραφίας που επάξια υπηρετεί, θα έχει για πολύ χρόνο ανοιχτό το πεδίο των ερευνών της στο πιο ζωτικό πεδίο άσκησης της κοινωνικής ηθικής.

Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού
Διδάκτωρ Φιλολογίας-Συγγραφέας
Πρόεδρος Συνδέσμου Φιλολόγων Λευκάδας