Την Ύβρη ακολουθεί η Νέμεση – Της Δέσποινας Καλέζου

Μια επίσκεψη στην Κάτω Ιταλία και στη Σικελία στην άλλοτε ποτέ Μεγάλη Ελλάδα, στις πόλεις που διατηρούν ακόμη το αρχαίο τους όνομα, ίσως λίγο παραλλαγμένο, Συρακούσες-Syracusa, Ρήγιο-Reggio, Κατάνη-Catania, Γέλας-Gela, Σελινούς-Selimonte, Μεσσήνη-Messina, Έγεστα-Segesta, και προπάντον στα λατομεία των Συρακουσών, ανασύρει όχι μόνο μνήμες μεγαλειώδους ελληνικής ιστορικής πορείας, αλλά και φέρνει μπροστά στα μάτια του επισκέπτη εικόνες φρίκης και αποτροπιασμού.Σ’ εκείνα τα μέρη, στο λιμάνι των Συρακουσών, στον ποταμό Ασσίναρο και στα λατομεία της ίδιας πόλης παίχτηκε η μεγαλύτερη ανθρώπινη τραγωδία, ποδοπατήθηκε βάναυσα και ανελέητα η έννοια του ανθρώπου.
Έρχονται στο νου οι λιτές και ρεαλιστικές, και γι’ αυτό περισσότερο συγκλονιστικές περιγραφές του Θουκυδίδη, που με τον πιο αβίαστο τρόπο καταδεικνύουν πόσο ωμά καταπατήθηκε κάθε έννοια δικαίου και ηθικής, πόσο ανήμερο και αιμοβόρο ζώο καταντά ο άνθρωπος όταν παρασύρεται από μίσος και οργή που μετατρέπεται σε ανελέητη εκδίκηση.

Η Αθήνα, μια πόλη-κράτος δημοκρατική, ήταν η μεγάλη δύναμη του 5ου π.Χ αιώνα. Μετά τους Περσικούς πολέμους κατά τους οποίους έπαιξε τον κυρίαρχο ρόλο της αντίστασης εναντίον των Περσών, συνέπτυξε τη συμμαχία της Δήλου (478π.χ) με σκοπό τη συνέχιση του αγώνα εναντίον τους.

Η παράλογη όμως συμπεριφορά που έδειξε η Αθήνα απέναντι στους συμμάχους, η στάση που κράτησε απέναντί τους, οι φόροι που τυραννικά επέβαλε, η στεγνή και στυγνή εκμετάλλευση εκ μέρους της, γενικά η όλη πολιτική που κράτησε, μετέβαλε τους συμμάχους σε υπηκόους, δορυφόρους της μεγάλης δύναμης και αυτή η ίδια μετατράπηκε σε τυραννία. Έγινε αλαζονική και υπέρμετρα σκληρή, απαιτητική και πιεστική και αυτό αποδεικνύεται από τη στάση της απέναντι σ’ αυτούς που προσπάθησαν ν’ αντισταθούν, να ξεφύγουν από την ασφυκτικό κλοιό της, να μην υποκύψουν στις παράλογες απαιτήσεις της.

Ήρθαν αντιμέτωποι με το πιο αποτρόπαιο, απάνθρωπο και κυνικό πρόσωπο της εξουσίας της. Η Ιστιαία, η Σκιώνη, η Τορώνη, η Μήλος ισοπεδώθηκαν και κατακρεουργήθηκαν, όταν, μικρά αυτά κράτη, τόλμησαν να σηκώσουν κεφάλι απέναντι στην Υπερεξουσία, διδάσκοντας έτσι με τον πιο παραστατικό τρόπο τι περιμένει διαχρονικά και καθολικά αυτά. Όταν δεν την λογαριάζουν και δεν υποκύπτουν στις οποιεσδήποτε απαιτήσεις της. Η ιστορία επαναλαμβάνεται σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της γης και σήμερα με πιο εξελιγμένους τεχνολογικά τρόπους.

Το 415 π.χ, ενώ ακόμη ήταν νωπό το αίμα της μαρτυρικής Μήλου, η Αθήνα επεθύμησε και άλλο αιματηρό κατακτητικό έπαθλο. Και τούτο ήταν το πλέον παράλογο. Παρασυρμένη από την ιμπεριαλιστική της μανία και απληστία επεθύμησε μακρινές εκστρατείες και κατακτήσεις. Θέλησε να υποτάξει τη Σικελία, μακρινό νησί. Πρόσχημα της εκστρατείας της ήταν να βοηθήσει τους εκεί συμμάχους της. Τα προσχήματα, οι δήθεν λόγοι πάντα υπάρχουν στους ισχυρούς, η πραγματική όμως αιτία ήταν η κατάκτηση για πολιτικούς και οικονομικούς σκοπούς. Αυτό όμως το παράλογο εγχείρημά της στάθηκε μοιραίο για την υπερδύναμη. Στη Σικελία θάφτηκε το ιμπεριαλιστικό όραμα της Αθήνας και παίχτηκε η πιο φρικτή τραγωδία.

Ο Θουκυδίδης αφιερώνει δύο βιβλία, το 6ο και το 7ο, για το γεγονός αυτό και είναι τα πιο καλοδουλεμένα. Οι περιγραφές του, ιδίως στο 7ο βιβλίο, είναι συγκλονιστικές και σύμφωνα και με ξένους μελετητές του ιστορικού είναι από τις πιο συγκλονιστικές της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Το απόσπασμα που θα παρουσιάσουμε εδώ είναι από την αναχώρηση του αθηναϊκού στρατού μετά την ήττα τους στο λιμάνι των Συρακουσών.

Η τελική υποχώρηση των Αθηναίων

Κεφ.75 Ύστερα απ’ αυτό (τη συντριπτική ήττα στο λιμάνι των Συρακουσών), όταν ο Νικίας και ο Δημοσθένης έκριναν ότι είχαν γίνει οι προετοιμασίες σε ικανοποιητικό βαθμό, άρχισε πια η αναχώρηση του στρατού την 3η ημέρα μετά την ναυμαχία. Και ήταν τραγική η θέση τους όχι μόνο από μια άποψη, αλλά γενικά, διότι και αποχωρούσαν, αφού είχαν χάσει όλα τα πλοία και αντί για τις μεγάλες ελπίδες τους κινδύνευαν και οι ίδιοι και η πόλη, αλλά και μετά την εγκατάλειψη του στρατοπέδου δεν τύχαινε στον καθένα να αισθάνεται βαθύ πόνο γι’ αυτά που έβλεπε και γι’ αυτά που συναισθανόταν.

Επειδή είχαν μείνει άταφοι οι νεκροί, κάθε φορά που έβλεπε κάποιος κάποιον από τους συγγενείς του να βρίσκεται στο χώμα, καταλαμβανόταν από λύπη μαζί με φόβο, και οι ζωντανοί και οι τραυματίες και οι άρρωστοι που εγκαταλείπονταν προξενούσαν σ’ αυτούς που τους έβλεπαν πιο βαθιά θλίψη και απ’ ότι οι νεκροί και ήταν πιο αξιοθρήνητοι από τους σκοτωμένους.Γιατί καθώς τους ικέτευαν και θρηνούσαν, τους έφερναν σε αμηχανία, ζητώντας να τους πάρουν μαζί τους και φωνάζοντας τον καθένα με το όνομά του, κάθε φορά που κάποιος έβλεπε κάπου κάποιον φίλο ή συγγενή του, και την ώρα που υποχωρούσαν οι σύντροφοι της ίδιας σκηνής κρέμονταν πάνω τους και τους ακολουθούσαν όσο άντεχαν, και κάθε φορά που εγκατέλειπε κάποιον η δύναμη και το κορμί, έμειναν πίσω θρηνώντας με μεγάλες επικλήσεις στους θεούς και αναφιλητά, ώστε γέμισε με δάκρυα όλο το στράτευμα και με τέτοια διάθεση με αποτέλεσμα να μην ξεκινάει εύκολα, αν και έφευγαν από εχθρική χώρα και είχαν πάθει από τη μία συμφορές μεγαλύτερες απ’ όσες τα δάκρυα μπορούν να ανακουφίσουν και από την άλλη για όσα φοβούνταν στο αβέβαιο μέλλον μήπως πάθουν.

Και ήταν συγχρόνως πολύ μελαγχολικοί και κατηγορούσαν τους εαυτούς τους. Γιατί δεν έμοιαζαν με τίποτε άλλο παρά με πόλη και μάλιστα όχι μικρή που είχε πέσει ύστερα από πολιορκία και προσπαθούσε να ξεφύγει κρυφά. Γιατί όσοι πορεύονταν μαζί δεν ήταν λιγότεροι από σαράντα χιλιάδες. Απ’ αυτούς και όλοι οι άλλοι κουβαλούσαν ό,τι μπορούσε ο καθένας χρήσιμο, και οι οπλίτες και οι ιππείς, αντίθετα με τη συνήθειά τους, οι ίδιοι έφεραν τις προμήθειες τους εκτός από τον οπλισμό, άλλοι από την έλλειψη υπηρετών, άλλοι από την έλλειψη εμπιστοσύνης σ’ αυτούς γιατί πολλοί είχαν αυτομολήσει από καιρό και οι περισσότεροι τώρα και όσα μετέφεραν δεν ήταν αρκετά γιατί δεν υπήρχαν πια τρόφιμα στο στρατόπεδο.

Ακόμη η γενική εξαθλίωση και η ίση συμμετοχή στις συμφορές παρόλο που έφερνε κάποια ανακούφιση σα γενικό κακό, όμως ούτε έτσι θεωρούνταν υποφερτό στην παρούσα στιγμή και για άλλους λόγους και επειδή συλλογίζονταν με τι μεγαλοπρέπεια και περηφάνια ξεκίνησαν και σε ποιο τέλος και ταπείνωση είχαν φτάσει.
Γιατί αυτή ήταν η μεγαλύτερη μετατροπή που συνέβηκε σε ελληνικό στράτευμα, που, ενώ είχαν έρθει για να υποτάξουν άλλους, κατάντησε να φεύγουν με το φόβο μήπως πάθουν μάλλον οι ίδιοι αυτό, και αντί για ευχές και παιάνες, με τους οποίους αναχωρούσε ο στόλος, να επιστρέφουν με οιωνούς αντίθετους μ’ αυτά, πορευμένοι πεζοί αντί πάνω σε σκάφη, στηριγμένοι περισσότερο στους οπλίτες παρά στο ναυτικό. Όμως εξαιτίας του μεγέθους του κινδύνου που κρεμόταν πάνω τους, ακόμη φαινόταν ότι όλα αυτά μπορούσαν να τα υποφέρουν.

ΣΧΟΛΙΑ

Με λιτότητα και απλότητα, αμεσότητα και διεισδυτικότητα, προπάντων όμως με άφταστη περιγραφική δεινότητα, ζωντάνια και παραστατικότητα παραδίδει ο ιστορικός και βαθύς ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής Θουκυδίδης μια από τις συγκλονιστικότερες σελίδες της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Επιστήμονας ιστορικός και απαράμιλλος λογοτέχνης, αντικειμενική ιστορική αφήγηση και υψηλή ποίηση συνδυασμένα στενά, δεμένα αριστοτεχνικά παρουσιάζουν με περισσή αλήθεια την σπαρακτική εικόνα του ηττημένου και εξαθλιωμένου αθηναϊκού στρατού, το μέγεθος της τραγωδίας του, και συγχρόνως επισημαίνουν πόσο μηδαμινός είναι ο άνθρωπος, πόσο ευάλωτη και ευμετάβλητη η ευτυχία του, πόσο αδύναμη και εύθραυστη η δύναμή του.

Εικόνες άφατης θλίψης και απελπισίας, αλλόκοτα από τον πόνο πρόσωπα, τρομαγμένα απ’ ότι βλέπουν γύρω τους, εικόνες τρόμου και σπαραγμού, θρήνου και ικετευτικών φωνών, συνθέτουν ένα καταθλιπτικά παράλογο σκηνικό που αδυνατεί ο λόγος να αποδώσει, Η κατάστασή τους είναι φοβερή από κάθε άποψη. Έχασαν τα πάντα. Έχασαν και εγκατέλειψαν το ναυτικό τους, το ταπείνωσαν και το πρόδωσαν και γαντζώθηκαν στη στεριά για να σωθούν.

Από αλαζόνες επιδρομείς κατάντησαν θλιβεροί λιποτάχτες από ένα περίλαμπρο, αλλά ανόσιο ιμπεριαλιστικό εγχείρημα. Πλήρης διάψευση των κατακτητικών ελπίδων. Εκείνο όμως που τους κάνει πιο θλιβερούς και αξιολύπητους είναι η αναγκαστική αποποίηση της ανθρωπιάς τους, η αναγκαστική καταπάτηση κάθε ιερής αξίας. Σκοτωμένοι μένουν άταφοι, φίλοι και συγγενείς άρρωστοι και τραυματισμένοι εγκαταλείπονται στην τύχη τους.

Γαντζώνονται πάνω τους, σέρνονται πίσω τους, τους ικετεύουν, τους συγκινούν οι θρήνοι τους, τα δάκρυά τους οι απελπισμένες φωνές τους , πονούν βαθύτατα, αλλά δεν μπορούν να κάνουν τίποτα. Τρομερή συνειδησιακή σύγκρουση. Σύγκρουση του ανθρώπου με τον εαυτό του. Συνειδητοποιεί τι πρέπει να κάνει, θέλει να το κάνει, αλλά δεν έχει τη δύναμη και αυτό καθιστά τους ζωντανούς πιο αξιοθρήνητους από τους νεκρούς, δύσκολα αποχωρίζονταν την εχθρική χώρα γεμάτοι φόβο για το τι τους επιφυλάσσει το μέλλον.

Και το στρατόπεδο πλημμύρησε από δάκρυα, αλλά κι αυτά δεν έφερναν καμία ανακούφιση γιατί καθώς αναφέρει επιγραμματικά ο ιστορικός οι συμφορές τους ήταν «μείζω ή κατά δάκρυα», μια φράση που δύσκολα μπορεί να αποδοθεί η ακριβής έννοια της, γιατί δύσκολα μπορούσαν και να αποδοθούν όσα συνέβαιναν.

Μέσα σ’ αυτήν την καταθλιπτική ατμόσφαιρα της έξαρσης των θλιβερών συναισθημάτων εμφανίζεται η λογική και τους φέρει σε δεύτερη σύγκρουση με τον εαυτό τους. Συνειδητοποιούν μέσα σ’ αυτή την απελπισία πόσο επιπόλαια αποφάσισαν ένα τέτοιο εγχείρημα παρασυρόμενοι από την αλαζονεία τους και την απληστία τους, χωρίς να υπολογίσουν τους κινδύνους, τους οποίους μάλιστα τους είχε υποδείξει ο Νικίας.

Και ο πόνος τους δεν μετριάζεται και ας είναι κοινός, γιατί η ανάμνηση της ευτυχίας που έφυγε μέσα στην ανείπωτη συμφορά προκαλεί ανείπωτη οδύνη. Σκέπτονται και συγκρίνουν τη λαμπρότητα της αναχώρησης με την ταπεινότητα και την κατάντια της υποχώρησης, τους θριαμβευτικούς παιάνες με τους ασταμάτητους θρήνους, την ελπίδα να υποδουλώσουν με το φόβο να υποδουλωθούν. Και όμως ο φόβος της επιβίωσης, το ένστικτο της αυτοσυντήρησης τους έκανε και αυτή την τρομερή κατάσταση να υπομένουν.

Γενικά σ’ αυτό το κεφάλαιο ο Θουκυδίδης με τον περίφημο ρεαλισμό του, την τραγική υποβλητικότητά του και την ψυχολογική διεισδυτικότητά του όχι μόνο παρουσιάζει ανάγλυφα την όλη τραγικότητα της κατάστασης, αλλά στέλνει και ένα μήνυμα διαχρονικό και καθολικό ότι την Ύβρη ακολουθεί η Νέμεση, για να αποκατασταθεί η διασαλευθείσα τάξη. Και η Νέμεση για τους Αθηναίους δεν έχει ολοκληρώσει ακόμη το έργο της.