Το Σύνταγμα της Επιδαύρου και το σύγχρονο δουλεμπόριο

Στα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, που εναπόκεινται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, υπάρχει ένα έγγραφο που χαρακτηρίζεται σήμερα μεγάλης ιστορικής και ανθρωπιστικής αξίας. Έχει αριθμό αρχείου 151 και εκδόθηκε στην Κόρινθο στις 25 Φεβρουαρίου 1825. Υπογράφεται από τον Αρχιγραμματέα της Επικρατείας, Μινίστρο των Εξωτερικών Υποθέσεων και Πρόεδρο του Συμβουλίου των Μινίστρων Θεόδωρο Νέγρη. Το έγγραφο αυτό απευθύνεται προς τον Μινίστρον του Πολέμου Νότη Μπότσαρη και αναφέρει:

«Γνωστοποιείται κατ’ επιταγήν της Διοικήσεως προς το Μινιστέριον του Πολέμου, ότι, επειδή η Διοίκησις αρχήν θεμελιώδη έχει την κατάργησιν της δουλείας:

Α΄. Είναι απηγορευμένον άχρις εκδόσεων ειδικού νόμου να πωλώνται και ν’ αγοράζωνται, καθ’ όλην την ελληνικήν επικράτειαν, άνθρωποι εκατέρωθεν των γενών παντός έθνους.
Β΄. Αν τυχόν ευρίσκωνται ή ακολούθως ευρεθώσιν αργυρώνητοι, από αυτήν την ώραν είναι ελεύθεροι και από τους ιδίους δεσπότας ακαταζήτητοι.

Το Μινιστέριον του Πολέμου να ενεργήσει ταύτην την επιταγήν, εφ’ όσον ανήκει των αυτώ Μινιστερίω. Εν Κορίνθω τη κε΄ Φεβρουαρίου 1822».

Η δουλεία καταργείται στην Ελλάδα, με διάταξη του Συντάγματος της Επιδαύρου, αμέσως μετά τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821. Με το Σύνταγμα εκείνο, οι Έλληνες, εντελώς πρωτοποριακά για την Ευρώπη της αποικιοκρατίας, θέσπισαν την κατάργηση της δουλείας.

Το σημερινό Σύνταγμα με το άρθρο 22, ορίζει ότι «οποιαδήποτε μορφή αναγκαστικής εργασίας απαγορεύεται» και «η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού. Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας.»

Περιπτώσεις δουλείας όμως, συνεχίζουν δυστυχώς παρατηρούνται και σήμερα στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες. Αφορά κυρίως τα παιδιά που παρανόμως εξωθούνται στην επαιτεία και των γυναικών που εξωθούνται παρά τη θέλησή τους στην πορνεία.

Ο σημερινός ορισμός της δουλείας έχει διαφοροποιηθεί ελαφρά από τον κλασικό και ως δουλεία ορίζεται «η πλήρης εξουσία και έλεγχος ενός ανθρώπου επάνω σε κάποιον άλλο με στόχο κυρίως την οικονομική ή και άλλης μορφής εκμετάλλευσή του». Με αυτή την έννοια ο δούλος δεν στερείται νόμιμα της ανθρώπινης υπόστασής του όπως την εποχή που η δουλεία ήταν νόμιμη, αλλά παραμένει δούλος γιατί χειραγωγείται απόλυτα.

Ο ΟΗΕ εκτιμά ότι σήμερα ζουν περίπου 27.000.000 άνθρωποι σε διάφορες χώρες ως δούλοι, κυρίως γυναίκες και παιδιά. Το δυσάρεστο είναι ότι αυτή η σύγχρονη μορφή δουλείας περνά σχεδόν απαρατήρητη και ο βασικότερος λόγος είναι ο παράνομος χαρακτήρας της.

Όσο δηλαδή η δουλεία ήταν νόμιμη, τηρούνταν αρχεία εμπορικά και όλες οι πράξεις ήταν εμφανείς. Τώρα που η δουλεία διενεργείται παράνομα, τηρείται απόλυτη μυστικότητα από όλους τους αυτουργούς – τις ομάδες που συλλαμβάνουν τους δούλους, τις ομάδες που τους μεταφέρουν στην αγορά και την αγορά που τους εκμεταλλεύεται.

Η σύγχρονη δουλεία επιβιώνει επειδή επίσης δεν στηρίζεται σε φυλετικά κριτήρια και θύματά της αποτελούν όλες οι ανθρώπινες ομάδες που έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό την κατάσταση της αδυναμίας, ανεξαρτήτως θρησκείας, εθνικότητας, ηλικίας ή φύλου. Επίσης, οι δούλοι δεν απασχολούνται σε συγκεκριμένη αγορά ή βιομηχανία ή σε ορισμένες έστω πόλεις, και έτσι δεν υπάρχουν σταθερές οδοί μεταφοράς ή σταθερές αγορές, ώστε να ιχνηλατηθούν και να διαλυθούν τα κέντρα διοργάνωσης του δουλεμπορίου.

Ο μέσος πολίτης δεν έχει συναίσθηση του γεγονότος ότι η δουλεία εφαρμόζεται πιθανόν στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο στο οποίο πηγαίνει σχολείο το παιδί του ή εργάζεται ο ίδιος, ούτε και αναγνωρίζει εύκολα τη δουλεία ως φαινόμενο. Συχνά την εκλαμβάνει ως ξεπεσμό του ατόμου με δική του πρωτοβουλία – δεν μπορεί π.χ. να διαχωρίσει εύκολα την πόρνη που επέλεξε και συνεχίζει να επιλέγει να ασκεί αυτό το επάγγελμα, από εκείνην που εξαναγκάσθηκε να το επιλέξει όταν ήταν ανήλικη. Καθώς δηλαδή ο μέσος άνθρωπος θεωρεί κάποιες δραστηριότητες εξαιρετικά εξευτελιστικές, ομαδοποιεί τους ανθρώπους που τις ασκούν.

Εντούτοις, άπαξ και ένα άτομο προσπαθεί να διαφύγει από τον εξευτελισμό και δεν μπορεί, τότε είναι δούλος με την κλασική έννοια της λέξης. Αν επίσης έχει περιορισμένες πνευματικές ικανότητες, τότε ακόμα κι αν δεν προσπαθεί συνειδητά να διαφύγει, και πάλι αποτελεί δούλο, γιατί δεν επέλεξε ποτέ ο ίδιος να χρησιμοποιηθεί. Αν πρόκειται για παιδί, ασφαλώς και δεν είχε επιλογή εξαρχής, οπότε και πάλι αποτελεί δούλο.

Το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC), στην Παγκόσμια Έκθεση του για την Εμπορία Ανθρώπων και λαμβάνοντας υπόψη τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από 155 χώρες, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι: «πολλές είναι οι κυβερνήσεις που παραμελούν την υποχρέωσή τους να αναφέρουν ή να διώξουν ποινικά την εμπορία ανθρώπων, αρκετές επίσης αρνούνται ακόμα και την ύπαρξη του φαινομένου».

Σύμφωνα με την έκθεση, οι καταδικαστικές αποφάσεις για το αδίκημα της εμπορίας ανθρώπων αυξάνονται, ιδιαίτερα σε ένα μικρό αριθμό χωρών. Ωστόσο, στις περισσότερες χώρες οι καταδικαστικές αποφάσεις δεν υπερβαίνουν τις 1,5 ανά 100.000 άτομα. Η αναλογία αυτή είναι ακόμη χαμηλότερη και από το φυσιολογικό επίπεδο των σπάνιων εγκλημάτων όπως οι απαγωγές στη Δυτική Ευρώπη και αναλογικά ακόμη χαμηλότερο σε σχέση με τον εκτιμώμενο αριθμό θυμάτων.

Επίσης, στην Έκθεση αναφέρεται πως η πιο συνηθισμένη μορφή εμπορίας ανθρώπων (79%) είναι η σεξουαλική εκμετάλλευση. Τα θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης είναι κυρίως γυναίκες και μικρά κορίτσια. Έκπληξη προκαλεί το γεγονός ότι στις χώρες που παρείχαν πληροφορίες για το φύλο των εμπόρων (30%) η πλειοψηφία τους είναι γυναίκες. Οι γυναίκες φαίνεται να παίζουν το μεγαλύτερο ρόλο στην εμπορία ανθρώπων παρά σε οποιαδήποτε άλλο έγκλημα. Στη Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία, το 60% των καταδικασθέντων για εμπόριο ανθρώπων είναι γυναίκες.

Η δεύτερη πιο συνηθισμένη μορφή εμπορίας ανθρώπων είναι η καταναγκαστική εργασία (18%). Η διαλεύκανση και καταγγελία των περιπτώσεων καταναγκαστικής εργασίας είναι πολύ πιο σπάνια από τις περιπτώσεις σεξουαλικής εκμετάλλευσης. Αυτό ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι το φαινόμενο σεξουαλικής εκμετάλλευσης είναι πολύ ορατό στις πόλεις ενώ η καταναγκαστικής εργασίας δε φαίνεται.

Το 20% των θυμάτων της εμπορίας ανθρώπων σε παγκόσμιο επίπεδο είναι παιδιά. Ωστόσο σε ορισμένες περιοχές της Αφρικής και την περιοχή του Μεκόγκ, τα παιδιά αποτελούν την πλειοψηφία. Τα ευκίνητα δάκτυλα τους χρησιμοποιούνται για να ξεμπερδεύουν τα δίχτυα των ψαράδων, να ράβουν είδη πολυτελείας ή να καθαρίζουν το κακάο. Αθώα παιδιά ωθούνται στην επαιτεία, την παιδική πορνεία, η την παιδική πορνογραφία. Άλλα πουλιούνται ως νύφες ή αναβάτες καμήλας. Παιδιά επίσης ζουν σε συνθήκες δουλείας σε εμπόλεμες ζώνες, όπως για παράδειγμα σε περιοχές της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.

Αν και η εμπορία ανθρώπων φαίνεται να αφορά στη διηπειρωτική μετακίνηση ατόμων, οι περισσότερες περιπτώσεις εκμετάλλευσης πραγματοποιούνται κοντά στην κατοικία των θυμάτων. Σύμφωνα με τα στοιχεία, η διαπεριφερειακή και τοπική εμπορία είναι η πιο διαδεδομένη μορφή εμπορίας. Παρατηρούνται ωστόσο αξιοσημείωτες περιπτώσεις εμπορίας ανθρώπων σε μεγαλύτερες αποστάσεις. Η Ευρώπη για παράδειγμα, αποτελεί τον προορισμό θυμάτων διαφόρων εθνικοτήτων ενώ τα θύματα από την Ασία κινούνται σε ένα μεγαλύτερο εύρος προορισμών. Ωστόσο, ένα μεγάλο ποσοστό διακινητών που συνελήφθησαν προέρχονταν από τη χώρα στην οποία πραγματοποιούταν η παράνομη διακίνηση.

Το ’’Πρωτόκολλο του ΟΗΕ κατά της Εμπορίας Ανθρώπων’’, η σημαντικότερη διεθνής συμφωνία για το ζήτημα αυτό, τέθηκε σε ισχύ το 2003. Η Έκθεση δείχνει ότι τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των κρατών-μελών που εφαρμόζουν σοβαρά το Πρωτόκολλο έχει διπλασιαστεί. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη πολλές χώρες, κυρίως στην Αφρική, που δε διαθέτουν τα απαραίτητα νομικά μέσα για να το εφαρμόσουν.

Η Έκθεση του Γραφείου των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα σχετικά με την Εμπορία Ανθρώπων, μάς δίνει τη δυνατότητά να κατανοήσουμε το φαινόμενο της σύγχρονης δουλείας, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτει και την άγνοια μας για το ζήτημα.

Έχουμε μεν τη γενική εικόνα της κατάστασης, αλλά η εικόνα αυτή δεν έχει βάθος. Το πρόβλημα χειροτερεύει συνεχώς, χωρίς να είμαστε σε θέση να το αποδείξουμε, κυρίως λόγω της έλλειψης στατιστικών δεδομένων και της κωλυσιεργίας πολλών κυβερνήσεων.

Είναι απολύτως νοσηρό ότι στον 21ο αιώνα αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος του προβλήματος από μια έκθεση για το δουλεμπόριο. Οφείλουμε όλοι, σεβόμενοι τους προγόνους μας και τιμώντας την πρωτοποριακή διάταξη του συντάγματος της Επιδαύρου του 1822, να δεσμευτούμε ότι θα κάνουμε πολλά περισσότερα για την προστασία των θυμάτων εμπορίας, αυξάνοντας το ρίσκο για τους εμπόρους και μειώνοντας τη ζήτηση για αγαθά και υπηρεσίες που παράγονται από τους σύγχρονους σκλάβους.

Σημ.: Για περισσότερες πληροφορίες αναζητήστε στο διαδίκτυο την σχετική έκθεση: UNODC report on human trafficking exposes modern form of slavery (unodc.org).

Φίλιππος Βουκελάτος