HomeΕΠΙ ΠΑΝΤΟΣ ΕΠΙΣΤΗΤΟΥΤο χρήμα – του Ηλία Τσαλίκη

Το χρήμα – του Ηλία Τσαλίκη

«Το χρήμα κυβερνάει τον κόσμο» λέει ένα μάλλον πρόσφατο ιστορικά, κοινό ρητό στα ελληνικά και σε πολλές άλλες γλώσσες! Πρόσφατο διότι μέχρι τουλάχιστον τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο το χρήμα υπηρετούσε, λίγο πολύ, τις ανάγκες της παραγωγής και της διανομής αγαθών, δηλαδή της πραγματικής οικονομίας.

Εν συντομία όταν η ποσότητα του χρήματος υπερέβαινε τις ανάγκες της οικονομίας ακολουθούσε υποτίμηση του χρήματος, ενώ αντιστρόφως ακολουθούσε η υπερτίμησή του. Σήμερα παρατηρούμε το εξής παράδοξο: ο όγκος του χρήματος που κυκλοφορεί σε διεθνές επίπεδο έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις (βλέπε ποιο κάτω), ενώ δεν υπάρχει σοβαρή υποτίμηση του χρήματος. Μάλιστα πρόσφατα βλέπουμε το $ ΗΠΑ να ανεβαίνει ενώ η ύφεση εξαπλώνεται παγκοσμίως. Η έννοια του χρήματος μεταλλάχθηκε: Ναι! Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι το χρήμα κυβερνάει τον κόσμο.

Πώς έγινε αυτή η μεταλλαγή και τι επιπτώσεις έχει αυτή στην καθημερινότητα του πολίτη; Θα το δούμε με μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση της έννοιας του χρήματος.

Το χρήμα πρωτοεμφανίστηκε προς το τέλος της νεολιθικής εποχής όταν δημιουργήθηκε πλεόνασμα στην αγροτική παραγωγή και διευκόλυνε τις συναλλαγές οι οποίες μέχρι τότε γινόντουσαν με ανταλλαγή προϊόντων: π.χ. τόση ποσότητα σιτάρι έναντι τόσων πουλερικών.

H αξία ενός προϊόντος έναντι ενός άλλου άλλαζε. Με την πάροδο του χρόνου τα επεξεργασμένα προϊόντα άξιζαν περισσότερο από τα ακατέργαστα. Επίσης άλλαζε από περιοχή σε περιοχή: κανένα ανταλλάξιμο προϊόν δεν αξίζει στην έρημο όσο ένα ποτήρι νερό. Η εμφάνιση του χρήματος ελευθέρωσε τους συναλλασσόμενους από χώρο και χρόνο: ο κάτοχος του σιταριού μπορούσε να το παραδώσει σε κάποιον αντί χρημάτων τα οποία θα αντάλλαζε κάπου αλλού ή πιο αργά με πουλερικά ή με οτιδήποτε άλλο. Αρχικά, λοιπόν, το χρήμα εμφανίζεται σαν ένα ουδέτερο και κοινώς αποδεχτό πρότυπο μέτρησης της αξίας των υλικών αγαθών και ένα μέσον αποταμίευσης. Θα δούμε ότι σήμερα δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο.

Κατά περιόδους και περιοχές το χρήμα πήρε ποικίλες μορφές: κογχύλια στην Πολυνησία, φτερά στον Αμαζόνιο, χάλκινοι κρίκοι στην Αφρική: οτιδήποτε σπάνιο και κοινώς αποδεχτό ως πολύτιμο από τους κατοίκους μιας περιοχής. Εδώ έχει σημασία να υπογραμμίσουμε την φράση ότι το χρήμα πρέπει να είναι « κοινώς αποδεχτό» από τους συναλλασσόμενους για να επιβληθεί στην πραγματική οικονομία: όλα τα κατοχικά νομίσματα ήταν εφήμερα.

Με την αύξηση του πληθυσμού και συνεπώς των συναλλαγών με όλο και μακρινότερα κέντρα με πλεόνασμα, το χρήμα υλοποιήθηκε με ψήγματα μετάλλου σε υποτυπώδη μετάλλινα κέρματα από χαλκό, ασήμι και χρυσό. Ήταν η αρχή του εμπορίου.

Ο χρυσός και το ασήμι επεκράτησαν σαν χρήμα υπό μορφή κερμάτων/νομισμάτων. Η αξία ενός νομίσματος εξαρτιόταν από την ποσότητα του καθαρού μετάλλου αναφοράς πού περιείχε, ανεξαρτήτως της προέλευσής του (δηλαδή ανεξαρτήτως της εξουσίας/κράτους που το εξέδιδε). Με την πάροδο του χρόνου σε περιόδους κρίσης οι ηγεμόνες καταχράστηκαν της εμπιστοσύνης του κοινού και νόθεψαν τα νομίσματά τους με άλλα μέταλλα: ήταν το πρώτο σύμπτωμα παρακμής των αυτοκρατοριών.

Γιατί το χρυσό επικράτησε τόσες χιλιετίες ως πρότυπο μέτρησης της αξίας των αγαθών; Οι αντικειμενικοί λόγοι είναι : ότι έχει υψηλό ειδικό βάρος (μεγάλη αξία σε μικρό όγκο), ότι είναι άφθαρτο (καλό για μακροχρόνιες αποταμιεύσεις) και είναι σπάνιο (με σπάνιες εξαιρέσεις, π.χ. από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα όταν όλος ο χρυσός του Νέου Κόσμου ξεχύθηκε στην Ευρώπη και η αξία του κατέρρευσε).

Ο υποκειμενικός λόγος είναι η λάμψη του που μάγεψε τον απανταχού άνθρωπο και έγινε συνώνυμο του πλούτου και της ισχύος. Όσο κι αν χαρακτηρίστηκε πρωτόγονο και αρχαίο πρότυπο από το σημερινό τραπεζικό σύστημα ο χρυσός παραμένει Η ΑΞΙΑ σε τελευταία ανάλυση: κάθε συστημική κρίση επαναφέρει στo προσκήνιο το χρυσό σαν το μόνο μέσον εξασφάλισης των αποταμιεύσεων. Η σπανιότητά του και η άνιση κατανομή του στον πλανήτη είναι το κίνητρο πολλών πολέμων ακόμη και μέχρι πολύ πρόσφατα. Μέχρι σήμερα τα αποθέματα σε χρυσό ενός κράτους είναι ένδειξη σταθερότητας και πλούτου. Από αυτή την άποψη σήμερα, αν εξαιρέσουμε την Κίνα, την Ρωσία και την Ινδία, τα περισσότερα κράτη και κυρίως οι ΗΠΑ υστερούν.

Ενώ τα πολύτιμα μέταλλα στην αρχή διευκόλυναν και ανέπτυσσαν τις συναλλαγές όταν αυτές έγιναν διεθνείς και μακρινές, τα ίδια αυτά τα μέταλλα σπάνια και δυσκίνητα, άρχισαν να τις περιορίζουν, προς ζημία των εμπόρων. Με την Αναγέννηση και με την αρχή της αποικιοκρατίας η ανάγκη για χρήμα εκτινάχτηκε. Οι διάφοροι σαράφηδες/χρηματιστές που μέχρι τότε δάνειζαν παίρνοντας από τις αποταμιεύσεις τους άρχισαν να δανείζουν παίρνοντας από τις καταθέσεις των πελατών τους ελπίζοντας ότι οι καταθέτες δεν θα έρχονταν να ζητήσουν όλοι μαζί τις καταθέσεις τους κρατώντας έτσι ένα όλο και ποιο μικρό ποσοστό των καταθέσεων στα ταμία τους. Ήταν η πρώτη νόθευση της έννοιας της αξίας του χρήματος: το χρήμα πολλαπλασιάστηκε ενώ τα αποθέματα σε πολύτιμα μέταλλα στην διάθεση του χρηματιστή παρέμεναν τα ίδια ή και μειώνονταν. Αργά η γρήγορα οι πιο ριψοκίνδυνοι χρεοκόπησαν.

Σήμερα τα αποθέματα σε χρυσό (αλλά και σε χρηματοπιστωτικά έγγραφα, αξίες, ομόλογα, χρεόγραφα κ.λ.π.) του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, σαν αντίκρισμα προς το σύνολο των πιστώσεων τείνουν προς το μηδέν: ενώ το ΑΕΠ της υφηλίου σήμερα είναι γύρω στα 80 τρισεκατομμύρια $ ΗΠΑ, το σύνολο του χρήματος που κυκλοφορεί υπό διάφορες μορφές μέσω των χρηματιστηρίων και των τραπεζών εκτιμάται γύρω στα 1.200 τρισεκατομμύρια μη συμπεριλαμβανομένου του λεγόμενου Shadow banking (σκιώδεις τραπεζικές συναλλαγές ).

Θεωρητικά θα έπρεπε το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα να έχει χρεοκοπήσει, από την δεκαετία του ’70 και μετά, εν μέσω ενός τρανταχτού κραχ. Η αναφορά προς τα αποθέματα μιας τράπεζας π.χ. έχει εξαφανιστεί από το τραπεζικό σύστημα. Σήμερα αυτή η αναφορά πήρε την μορφή των περίφημων « stresstests » (δοκιμασίες αντοχής) που υποτίθεται ότι δοκιμάζουν την αντοχή της απέναντι σε ένα χρηματικό επεισόδιο τύπου «πανικός αποσύρσεων» κ.ά. Με κριτήρια κάθε άλλο παρά διαφανή!

Μέχρι την αναγέννηση οι εκάστοτε εξουσίες (βασιλείς, βασιλίσκοι, δούκες και βαρόνοι) είχαν στα χέρια τους τον έλεγχο της έκδοσης και της διανομής του χρήματος. Από τότε, σταδιακά, και με την εμφάνιση των Διαμαρτυρομένων, η διανομή και η κυκλοφορία του χρήματος πέρασαν στα χέρια ιδιωτών (οι πρώτες «σύγχρονες» τράπεζες).

Σήμερα η δημιουργία και το εμπόριο του χρήματος (ομόλογα, τόκοι, επιτόκια, παράγωγα, αξιολογήσεις κλπ) πέρασαν στα χέρια μερικών μεγάλων διεθνών τραπεζών οι οποίες, σταδιακά, επέλεξαν και τελικά επέβαλαν το 1971 το $ ΗΠΑ σαν το διεθνές νόμισμα συναλλαγής και αποταμίευσης. Μέχρι τότε όλα τα νομίσματα ($, Λίρα, Φράνκο, Σίλιγκ, Πεσέτα κλπ) αντιστοιχούσαν σε μια συγκεκριμένη ποσότητα χρυσού μετρημένου σε ουγγιές καθορισμένη με την συνθήκη του Breton Woods το 1945: θεωρητικά ο κάτοχος ενός νομίσματος μπορούσε να το επιστρέψει στην κεντρική τράπεζα που το εξέδωσε και να πάρει σε μέταλλο το χρυσό που του αντιστοιχούσε. Η συνθήκη αυτή επέβαλε μια ισορροπία μεταξύ των νομισμάτων: κάθε ένα από αυτά ήταν ένα εν δυνάμει διεθνές μέσον συναλλαγής και αποταμίευσης. Επέβαλε επίσης μια σταθερότητα: κάθε Κράτος διαχειρίζονταν την ρευστότητα του χρήματος που εξέδιδε βάσει των αποθεμάτων της σε χρυσό για να αποφευχθεί η υποτίμησή του.

To 1971, εν μέσω διαμαρτυριών των πιστωτών (Κρατών και ιδιωτών), η Κυβέρνηση Νίξον αποδεσμεύει το $ ΗΠΑ από το χρυσό (ή από οποιοδήποτε πολύτιμο μέταλλο). Δηλαδή σαν να έλεγε ότι το $ ΗΠΑ αντί για χρυσό θα είχε εις το εξής σαν αντίκρισμα… το $ ΗΠΑ και ότι τα χρέη που είχε συνάψει με εγγύηση το χρυσό θα πληρώνονταν με δολάρια $ ΗΠΑ (ακολούθησαν βέβαια όλα τα άλλα νομίσματα της συνθήκης). Έτσι το $ ΗΠΑ σαν το νόμισμα της μεγαλύτερης οικονομίας του κόσμου επικράτησε διεθνώς αποκλείοντας σταδιακά τα άλλα νομίσματα.

Εδώ χρειάζεται μια παρένθεση για καταλάβουμε την σημερινή έννοια του χρήματος, για το πώς δημιουργείται και πώς διανέμεται στην οικονομία.

Στην πράξη το Κράτος όταν χρειάζεται ρευστότητα απευθύνεται στις αγορές, δηλαδή στις τράπεζες, σαν ένας ιδιώτης και παίρνει δάνεια με τόκους με αντάλλαγμα τίτλους και τα ομόλογά του (χρεόγραφα). Το ποσό του δανείου, η διάρκεια… και τα επιτόκια αποφασίζονται από τους οίκους αξιολόγησης όπως γίνεται δηλαδή για μια ιδιωτική εταιρεία (από την δεκαετία του ’70 και μετά τα Κράτη δεν δικαιούνται πια να δανειστούν από την Κεντρική τους τράπεζα με χαμηλά και ελεγχόμενα επιτόκια).

Το χρήμα δημιουργείται την στιγμή εκείνη που γίνεται αυτή η συναλλαγή (δάνειο αντί χρεογράφων ) στην κυριολεξία από το τίποτα, με μία απλή εγγραφή στον προϋπολογισμό της τράπεζας: στο παθητικό του την υπόσχεση εκταμίευσης του δανείου και στο ενεργητικό του την αναγνώριση του χρέους και την δέσμευση του δανειολήπτη να το αποπληρώσει μαζί με τα επιτόκια την συγκεκριμένη ημερομηνία. Τότε η τράπεζα απευθύνεται στην Κεντρική τράπεζα για να εγκρίνει το δάνειο. Το χρέος αυτό που εγγράφεται στο ενεργητικό της τραπέζης της δίνει το δικαίωμα να δώσει πολλαπλά καινούργια δάνεια σε άλλους πελάτες βασιζόμενα πάντα στο αρχικό δάνειο που ενέκρινε η Κεντρική Τράπεζα.

Αυτή η φάση είναι μόνο η αρχή της δημιουργίας του χρήματος/χρέους: τα χρεόγραφα του δανείου γίνονται μια εμπορεύσιμη ύλη στα χρηματιστήρια επί της οποίας γίνονται στοιχήματα επί στοιχημάτων (τα περίφημα παράγωγα) που δημιουργούν ένα τεράστιο όγκο πλασματικού χρήματος (βλέπε ποιο πάνω), που στην βάση έχουν σαν αντίκρισμα το χρέος του κράτους και μια πυραμίδα στοιχημάτων. Με άλλα λόγια σήμερα είναι το χρέος που δημιουργεί το χρήμα και κατά συνέπεια για να έχει ρευστότητα το σύστημα χρειάζονται συνέχεια, όλο και περισσότερα καινούργια δάνεια/χρέη. Τα Κράτη για να εξασφαλίζουν την ρευστότητα που χρειάζονται καταφεύγουν στα δάνεια αυξάνοντας συνεχώς το χρέος τους (τις 4 τελευταίες τετραετίες τα χρέη τους διπλασιάστηκαν και τριπλασιάστηκαν). Από το 1971 και μετά το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα βγήκε από τα πλαίσια της κλασικής οικονομίας της ζήτησης και της προσφοράς.

Το $ είναι συνάμα εθνικό και διεθνές νόμισμα και ως εκ τούτου η διεθνής ρευστότητα αποφασίζεται με κριτήριο τα εκάστοτε πολιτικά και γεωπολιτικά συμφέροντα των ΗΠΑ. Επεμβαίνοντας στα χρηματιστήρια με τα τεράστια «funds», στις αγορές συναλλάγματος και πρώτων υλών, ελέγχοντας τους οίκους αξιολόγησης και γενικά όλο τον μηχανισμό της παγκόσμιας ρευστότητας οι ΗΠΑ καθορίζουν την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας. Ο κύριος λόγος της «κοινής» μέχρι σήμερα αποδοχής του $ ΗΠΑ ως διεθνούς συναλλάγματος είναι τα τεράστια αποθέματα σε $ που βρίσκονται αποταμιευμένα ανά τον κόσμο: η πτώση του $ θα σήμαινε άμεση κατάρρευση των αποταμιεύσεων τους.

Σ’ αυτή την εύθραυστη ισορροπία τρόμου το $ δίνει την ύστατή του μάχη. Δεν θα έπρεπε να γελαστούμε πολύ με την πρόσφατη άνοδο του $ εν μέσω κρίσης της οποίας την έκβαση δεν φαίνεται να ελέγχει. Σημαντικά νομίσματα βγαίνουν από την ζώνη της επιρροής του. Η αμερικανική οικονομία, δεν βγήκε από την ύφεση της κρίσης του 2008. Παρά τις καθησυχαστικές δηλώσεις, η Federal Reserve, θα συνεχίσει να τυπώνει άφθονο $ για να στηρίξει το χρηματιστήριο. Σε αυτή την τεταμένη διεθνή γεωπολιτική κατάσταση καθετί απρόβλεπτο (αλλαγή συμμαχιών στην Ευρώπη πχ η μεγάλες κοινωνικές αναταραχές) μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση τη κυριαρχία του $ ΗΠΑ.

Στην φάση αυτή της κρίσης το χρήμα έπαψε να είναι ένα μέσο αποταμίευσης: κανένα νόμισμα δεν είναι σίγουρο. Το επόμενο διεθνές χρηματοπιστωτικό Σύστημα που εμφανίζεται στον ορίζοντα θα είναι, κατά πάσα πιθανότητα, πολυεθνικό και θα περιλαμβάνει – μαζί με το $ ΗΠΑ και το Ευρώ (η ένα μεταλλαγμένο Ευρώ) και άλλα ανατέλλοντα νομίσματα σαν το Γιουάν και το Ρούβλι ή το ινδικό Ρούπι καθώς και οπωσδήποτε χρυσό.

Όποιο και να είναι το επόμενο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα, οι μεγάλες τράπεζες, με πρώτη την Federal Reserve των ΗΠΑ ανακάλυψαν ή εφηύραν τον τρόπο να δημιουργήσουν χρήμα από το τίποτα και πολύ δύσκολα θα τους αφαιρεθεί αυτό το δικαίωμα.

Προηγουμενο αρθρο
Ο Λευκαδίτικος Γάμος - Οι Αρραβώνες
Επομενο αρθρο
Καλό μήνα με… παγωτά!

Δεν υπάρχουν σχόλια

Γράψτε το σχόλιό σας

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.