HomeΕΛΙΞΗΡΙΑ ΜΝΗΜΗΣΑστικοί Χοροί Νήσου Λευκάδας – Του Σπύρου Παπουτσόπουλου

Αστικοί Χοροί Νήσου Λευκάδας – Του Σπύρου Παπουτσόπουλου

Μέρος Α΄

Ιστορικά Στοιχεία

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τους αστικούς χορούς των Επτανήσων θα πρέπει να δούμε πίσω στους αιώνες τους κοινωνικούς, πολιτικούς και γεωγραφικούς παράγοντες που συντέλεσαν για να γίνουν αυτοί οι χοροί παράδοση μέχρι και τις μέρες.

Από τα τέλη του 7ου αιώνα μέχρι το 1797 για περίπου 1000 χρόνια υπήρχε η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Τα Επτάνησα σταδιακά μπήκαν σε αυτήν τον 12ο με 13ο αι. Τις κοινωνικές συνθήκες στα Επτάνησα τις διαμόρφωσαν πρώτα οι Ενετοί που πλαισίωσαν τα νησιά με ξεπεσμένους δυτικούς φεουδάρχες, τυχοδιώκτες, μισθοφόρους στρατιώτες και άλλους πιστούς ως επί το πλείστον στο καθολικό δόγμα.
Παράλληλα με τους δυτικούς πρόσφυγες αρκετοί έλληνες από την Ήπειρο, την Πελοπόννησο και την Στερεά Ελλάδα, άλλοτε εκουσίως και άλλοτε από ανάγκη για να σώσουν τη ζωή τους από τους Τούρκους κατακτητές κατέφθαναν στα Επτάνησα. Από τους κατοίκους αυτούς οι ευγενείς μαζί με τους εναπομείναντες στα νησιά εύπορους ντόπιους άρχοντες αποτέλεσαν τον κυρίως πληθυσμό των πόλεων των Επτανήσων (και κυρίως της Λευκάδας) και οι κατατρεγμένοι Έλληνες κατέφυγαν στα χωριά και ιδιαίτερα στα ορεινά.

Έτσι, από τα πρώτα χρόνια της Ενετικής κυριαρχίας συντελείται ένας κοινωνικός μετασχηματισμός που κωδικοποιείται στην επίσημη αναγνώριση των δύο κοινωνικών τάξεων Α) των ευγενών (αριστοκράτες) και Β) των λαϊκών.

χωρίς τίτλο

Το δικαίωμα να συνέρχονται σε συνέλευση, να συσκέπτονται και να αποφασίζουν παραχωρήθηκε από τους Βενετούς σε ορισμένο αριθμό οικογενειών από κάθε νησί, που ανέφεραν τον τίτλο των ευγενών (Nobili). Μονάχα όσοι άνηκαν στην τάξη των ευγενών ονομαζόταν και αναγνωρίζονταν ως πολίτες του τόπου και μόνο εκείνοι ασκούσαν το πολιτικό του δικαίωμα. Τα ονόματα των ευγενών ήταν καταγραμμένα σε ιδιαίτερο βιβλίο τη ¨Χρυση Βίβλο¨ (Libro D Oro).

Στο πέρασμα των χρόνων οι εκάστοτε Έλληνες που πλαισιώνουν την τάξη των ευγενών αρέσκονται και αυτοί να διασκεδάζουν με τον ευρωπαϊκό τρόπο και τις συνήθειες που μεταφέρουν οι εκάστοτε ξένοι κατακτητές. Οι χορευτικές επιδράσεις έγιναν εμφανείς ιδιαίτερα στην άρχουσα τάξη η οποία από τα πρώτα χρόνια της ενετικής κατοχής προσπαθεί να προσαρμοστεί στον τρόπο διασκέδασης των Ενετών με τη συμμετοχή των ορθόδοξων Ελλήνων κατοίκων στα «φεστίνια» (Γιορτή) που διοργάνωναν στα «παλάτσα» (Αρχοντικά) των ευγενών. Έτσι στο χορό και στα μουσικά ακούσματα είναι φανερή η ευρωπαϊκή επίδραση καθώς κυριαρχούν αναγεννησιακού τύπου ρυθμοί σαφώς επηρεασμένοι από τη δύση και ιδιαίτερα την Ιταλία. Από τον 18ο αιώνα που καθιερώθηκε το καρναβάλι στα Επτάνησα οι ευγενείς διοργάνωναν τα φεστίνια, χορούς δηλαδή που συμμετείχαν μόνο άντρες τις ίδιας κοινωνικής τάξης και μάλιστα μόνο συνδρομητές. Οι γυναίκες είχαν δικαίωμα ελεύθερης συμμετοχής με την προϋπόθεση να φορούν μάσκες. Επομένως μπορούσαν να μπουν και γυναίκες κατώτερης κοινωνικής τάξης αφού το απαραβίαστο της μάσκας έκρυβε την ¨ταπεινή καταγωγή τους¨. Σε αυτούς τους χορούς λοιπόν την περίοδο της αποκριάς χόρευαν τους χορούς καντρίλλιες (Quadrille) και Λανσιέδες (Lancier).

Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας
Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας

Η κουλτούρα που καλλιεργήθηκε από την κοινωνία της πόλης (ευγενείς) ταυτιζόταν σχεδόν πάντοτε με την κουλτούρα των εκάστοτε κατακτητών που έφερναν στο νησί τα ευρωπαϊκά ήθη και έθιμα και, κατ’ επέκταση και τους ευρωπαϊκούς χορούς, τουλάχιστον μέχρι την εποχή της ένωσης με την Ελλάδα (1864). Οι συνήθειες, τα έθιμα και οι χοροί των ευγενών δεν έφτασαν όλα ως στις μέρες μας, γι’ αυτό έχουμε και λίγες πληροφορίες και σε βήματα αλλά κυρίως στη μουσική, γιατί δεν αντιπροσώπευαν την τότε κατώτερη τάξη που πληθυσμιακά ήταν περισσότεροι από τους ευγενείς με αποτέλεσμα όταν χάθηκαν οι ευγενείς χαθήκαν και οι συνήθειες τους.

Βέβαια πολλοί χοροί των Επτανήσων έχουν κρατήσει μουσικές από ιταλικά κομμάτια μπαρόκ και τα βήματα κάποιων χορών θυμίζουν πολύ την πόλκα όπως ο Μεγάλος Ζακυνθινός που έχει μουσική μπαρόκ και οι Λανσιέδες βήμα πόλκας όπως ο Λεβαντίνικος (δηλαδή 3 τριαράκια) και 2 βήματα. Παρατηρώντας τους χορούς κυρίως από τα 4 νησιά Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο και Λευκάδα θα δούμε ότι το ύφος τους έχει κάτι από την τάξη των ευγενών ίσως ήθελαν να τους μιμούνται στην κινησιολογία τους. Ακόμα και στην Λευκάδα που πέρασε λιγότερη ενετοκρατία και περισσότερη τουρκοκρατία βλέπουμε ότι το ύφος είναι «αριστοκρατικό» και η φορεσιά της νύφης είναι αντίγραφο των φουστανιών που βλέπουμε στα παλάτια, και ως προς το ράψιμο και ως προς τα πλούσια υφάσματα.

Νυφική φορεσιά της Λευκάδας. Λιθογραφία της Marie Scavai (Αρχείο Γιάννη Βουκελάτου)
Νυφική φορεσιά της Λευκάδας. Λιθογραφία της Marie Scavai (Αρχείο Γιάννη Βουκελάτου)

Αυτό το ύφος λοιπόν υπάρχει και στη μουσική μας που μας ακούγεται ιταλική. Ο λαός της Επτανήσου πήρε πολλά θετικά στοιχεία από τους κατακτητές τους αφού στον τομέα της μουσικής παιδείας λάμβαναν μόρφωση σύμφωνα με τα ιταλικά δεδομένα και μπορούσαν να παρακολουθήσουν ήδη από τον 16ο αιώνα όπερες και οπερέτες (Αναγέννηση).

Η ανώτερη και μεσοαστική τάξη με σπουδές στα ωδεία της Ιταλίας ίδρυε θέατρα, φιλαρμονικές εταιρείες και έμελε να οδηγήσει στην ανάπτυξη της περίφημης Επτανησιακής Σχολής που έδωσε στην Ελληνική μουσική της Πρώτες Όπερες, τα πρώτα έργα για πιάνο. Το θέατρο San Giacomo της Κέρκυρας (1720) (πριν καν κτιστεί η Όπερα του Μιλάνου(1778) δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από τα άλλα θέατρα καθώς την περίοδο 1771-1798 ανέβηκαν 45 όπερες. Παράλληλα ο λαός συνδυάζοντας τη μελωδικότητα του belcanto που είχε στα αφτιά του και την τοπική παράδοση της υπαίθρου οδηγήθηκε στην τετράφωνη καντάδα, στην αρέκια, στην σερανάτα, στην αριέτα και τη βαρκαρόλα. Έτσι όλοι αυτοί οι ρυθμοί και οι μελωδίες του βαλς, τις πόλκας και τις μαζούρκας έγιναν για τους επτανήσιους παράδοση που κρατάει μέχρι σήμερα. Χαρακτηριστικά οι συνθέτες έλεγαν ότι έγραφαν και τραγουδούσαν τόσο για το σαλόνι όσο και για το μπαλκόνι.

Η Αστική Λευκάδα

18

Η Λευκάδα την οποία οι Ενετοί την ονόμαζαν Santa Maura (Αγία Μαύρα) είναι το νησί των ποιητών: Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Άγγελος Σικελιανός, Νάνος Βαλαωρίτης και ο Εθνικός ποιητής της Ιαπωνίας Λευκάδιος Χέρν. Η Αγία Μαύρα καταλαμβάνεται από τους Βενετούς το 1502 μέχρι το 1797 όπου και τελειώνει η Γαλονοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Στη Λευκάδα η επιρροή έρχεται και μέσω των κατοίκων ενός νησιού της Βενετίας το Μπουράνο. Καθώς την εποχή των βενετσιάνων (1648-1797) οι βενετοί φέρνουν κατοίκους από το νησί για να κατοικήσουν στην Λευκάδα. Οι κάτοικοι αυτοί είχαν το προσωνύμιο Μπουρανέλοι το οποίο δόθηκε και στους Λευκαδίτες της πόλης αφού έβλεπαν πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ του Μπουράνου και της Λευκάδας. Από τη Λευκάδα εκτός από τους βενετούς πέρασαν και πολλοί άλλοι κατακτητές που έφεραν χορούς και μουσικές που μπήκαν στην παράδοση της πόλης όπως οι Φράγκοι, η βρετανική κυριαρχία άφησαν τα σημάδια τους καθώς βέβαια και η τούρκικη κατοχή. Η κουλτούρα αυτή πέρασε κύρια στην πρωτεύουσα του νησιού τη Λευκάδα ή Χώρα όπως την αποκαλούσαν οι χωρικοί.

ΟΙ ΧΟΡΟΙ

Αποκριάτικος χορός του Ορφέα στις 22 Φλεβάρη 1958 στο Πάνθεον. Χορεύοντας Λανσιέδες
Αποκριάτικος χορός του Ορφέα στις 22 Φλεβάρη 1958 στο Πάνθεον. Χορεύοντας Λανσιέδες

Η αριστοκρατική τάξη τους περασμένους αιώνες στα Επτάνησα χόρευε χορούς ευρωπαϊκής προέλευσης όπως Καντρίλλιες ή Κουαντρίλλιες, Λανσιέδες, Πόλκα, Μαζούρκα, Φουρλάνα, Βάλς, Ταγκό, Φοξ αγκλέ. Μετά την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα και την κατάργηση των κοινωνικών τάξεων οι χοροί αυτοί με «ελληνοποιημένη» μορφή χορεύτηκαν από τους επτανήσιους κυρίως τις απόκριες. Οι χοροί ταγκό, βαλς, και το φοξ ανγκλέ χορεύονται μέχρι και σήμερα.

Οι χοροί του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης διατηρούν πάντα τη ζωντάνια και τη νεανικότητα τους όταν αναβιώνουν. Δεν θα μπορούσε κανείς να βεβαιώσει την απόλυτη γνησιότητα τους. Θα έλεγα ότι είναι τόσο γνήσιοι όσο μπορεί να είναι οι χοροί που χορεύτηκαν μέσα στους αιώνες και που μοιραία αλλοιώθηκαν μέσα στο χρόνο.

Οι χοροί αυτοί χορεύτηκαν στην ύπαιθρο, στα λαϊκά πανηγύρια στις γιορτές, μέσα στα αρχοντικά και στα παλάτια. Με την πάροδο των αιώνων άλλαξαν βηματισμούς , φιγούρες, ονόματα και πολλοί από αυτούς έγιναν θεατρικοί. Μεταφέρθηκαν από χώρα σε χώρα δέχτηκαν το χαρακτήρα του τόπου που τους αφομοίωσε, πήραν καινούργια έκφραση και η γνησιότητα τους έμεινε περισσότερο στις γραπτές αναλύσεις παρά στη ζωντανή εκτέλεση.

Συνεχίζεται

* Το κείμενο αποτελεί την εισήγηση του Σπύρου Παπουτσόπουλου, υπεύθυνου του χορευτικού τμήματος του Ορφέα, στο σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε στις 28 & 29 Μαρτίου στην Αριδαία.

line1

Συμπερασματικά για την τεκμηρίωση της εισηγήσεως μου αναφέρω ότι καταγραφικά εργάστηκα από προφορικές μαρτυρίες των παλαιών δασκάλων που δίδαξαν τους χορούς στην πόλη της Λευκάδας Ιωάννη Καλυβιώτη,  Βούλη Βρεττό, Νικόλαο Κατηφόρη και Καλομοίρα Κατωπόδη .

Βιβλιογραφικές αναφορές

Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού
Κείμενο: ευρωπαϊκοί χοροί, Διάφοροι ευρωπαϊκοί χοροί (χοροί σαλονιού) που χορεύτηκαν τον περασμένο αιώνα παράλληλα με ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς
-[Κονοφάος 1835, 7] Ελλάδα: Οι εις δημοσίους ή ιδιωτικούς χορούς (πάλους) την σήμερον συνεθιζόμενοι χοροί είναι ο Στρόβιλος (βαλς), η Κάλπη (γαλόπ), η Ρεδεβάλση (ρετεβάλς) και εξ τετράχωροι χοροί (Κατρίλαι). Είναι δε καίτινα άλλα είδη χορού, αλλ’ ούτοι είναι σπανιώτεροι, και περί αυτών θέλομεν είπη εφεξής ολίγα τινά. Οι συνήθεις χοροί των Γάλλων είναι οι Τετράχωροι (Κατρίλαι) και ο Καληδονικός (Εκοσές). Πρότερον εσυνηθίζοντο πολλοί και πολυειδείς Τετράχωροι, σήμερον όμως συνεθίζονται πέντε μόνον, οι εξής. Ο Πανταλώνης (πανταλόν), Το Θέρος (λ’ ετέ), Η Ορνις (λα πούλλε), Ο Βουκολικός (λα παστοράλ), Ο Τελικός (λα φινάλ).
-[Λουκάτος 1960, 151] Κεφαλονιά: Οταν οι ντυμένοι χορευτές ήθελαν να ξαναβρεθούν μόνοι χόρευαν τα ευρωπαϊκά, την απλή πόλκα και τη ματζούρκα, κι ύστερα τις θεαματικότατες καντρίλιες. Το γαϊτανάκι, αν το είχαν στο πρόγραμμά τους, το έπαιζαν στην αρχή, σαν γραφικό θέαμα εισαγωγής. Επαιρναν χοροδιδάσκαλο ειδικό, που τους μάθαινε καλά τους χορούς όλους, ιδιαίτερα τους ευρωπαϊκούς και τις καντρίλιες. Η χάρη κι η σωστή εκτέλεση των χορών ήταν το πρώτο που ήθελαν να επιδείξουν οι Μάσκαρες. Αρχίζουν από τις καντρίλιες, και χορεύουν μόνο τα ντυμένα ζευγάρια. Επειτα, όταν θα παίξουν τους χωριάτικους χορούς, όλος ο κόσμος μπαίνει στον κύκλο και χορεύει.
-[Λουκάτος 1962, 116] Κεφαλονιά: Αλλο πράγμα είναι οι παλιοί κοσμικοί χοροί (από την πόλκα ως τις καντρίλλιες), που έχουν γίνει παραδοσιακοί στην Επτάνησο και χορεύονται είτε σε κλειστούς χώρους είτε και στο λαϊκό ύπαιθρο.
-[Λουκάτος 1962, 285] Οθωνοί Κέρκυρας: Χορεύουν συρτά διάφορα: Γαστουριώτικο, Αγυριώτικο (της Κερκύρας), Παξινίτικο, Θωνιώτικο και Καλαματιανά. Χορεύουν και καντρίλιες και πόρκες.

 

Προηγουμενο αρθρο
Ξεγελάστηκες Ποσειδώνα!
Επομενο αρθρο
Πασχαλινές Ευχές 2015

Δεν υπάρχουν σχόλια

Γράψτε το σχόλιό σας

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.