Δέσποινα Καλέζου: Εθνικά αναγκαία η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών

Ένα μικρό κείμενο που έπεσε στα χέρια μου (Ελευθεροτυπία 1/11/2001) έγινε αφορμή να εκφράσω τον έντονο εδώ και πολύ χρόνο προβληματισμό μου σχετικά με όσα συμβαίνουν σήμερα στο χώρο της παιδείας όσον αφορά στη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών. Τίτλος του κειμένου: «Άμυνα στη βαρβαρότητα». Γράφει ο Πέτρος Μανταίος: «Σ’ αυτή την περίοδο ακραίας βαρβαρότητας που διαπερνά το σώμα της ανθρωπότητας, από τις χιλιάδες νεκρούς των δίδυμων πύργων του Μανχάταν μέχρι τα βομβαρδισμένα νοσοκομεία στην Καμπούλ…
Σ’ αυτή την περίοδο παγκόσμιας αγωνίας και τρόμου ίσως είναι μια άμυνα, μια αντίσταση εκδηλώσεις όπως το διεθνές συμπόσιο – «η συνάντηση γύρω από ένα πάθος»- για την αρχαία ελληνική και λατινική γλώσσα που διοργάνωσε στο Παρίσι το Πανεπιστήμιο της Σορβόνης με την υποστήριξη του γαλλικού Υπουργείου Παιδείας.

«Πρέπει να ξαναβρούμε τις μεγάλες επιστήμες είπε, απευθυνόμενος στους συνέδρους ο Γάλλος Υπουργός Παιδείας, ο γνωστός μας Ζακ Λαγκ, τονίζοντας πως «η διάσωση των αρχαίων γλωσσών περνάει από την έννοια μιας επιλογής αγάπης» και αναγγέλλοντας τις αλλαγές που θα επέλθουν από το επόμενο σχολικό έτος στα εκπαιδευτικά προγράμματα της δευτεροβάθμιας παιδείας, όπου: αυξάνονται οι ώρες διδασκαλίας στο Γυμνάσιο των αρχαίων ελληνικών και λατινικών και με εντατικά μαθήματα στο Λύκειο…».

Αυτά στην Γαλλία, στα περισσότερα κράτη του κόσμου. Όλη η ανθρωπότητα έστρεψε και στρέφει ευλαβικά το νου της σ’ ένα ξεχωριστό κομμάτι της που ύψωσε την ανθρώπινη δυναμικότητα σ’ ένα εξαίσιο άνθισμα, διαμόρφωσε και ολοκλήρωσε με την συνειδητοποίηση όλες τις αξίες που απαρτίζουνε την πολιτισμένη ζωή σ’ απέραντα βάθη και πλάτη, κατέβασε τον ουρανό στη γη, ανέβασε τη γη στον ουρανό. Σ’ αυτό το κομμάτι της γης ο άνθρωπος γίνεται «Άνθρωπος».

Από τους δρόμους που άνοιξε ο ανθρώπινος νους στην Ελλάδα υποχρεώθηκε να περάσει όλη η πολιτισμένη ανθρωπότητα, για να συνειδητοποιεί τον εαυτό της και να προχωράει. Έτσι γεννήθηκαν οι ανθρωπιστικές σπουδές.

Αυτούς τους δρόμους, τους κατ’ εξοχήν δικούς μας δρόμους, τους χάσαμε εμείς και περιπλανιόμαστε σε μονοπάτια αδιέξοδα, σ’ ένα εκπαιδευτικό σύστημα άγονο και λειψό, απ’ όπου σχεδόν έχει εξοβελιστεί ό,τι μας συνδέει με το πιο αξιόλογο και γόνιμο κομμάτι του παρελθόντος μας, της παράδοσης μας, το κλασσικό παρελθόν. Και σείεται συθέμελα το δένδρο της εθνικής μας φυσιογνωμίας , αδύνατο να αντισταθεί στους ισχυρούς ανέμους της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας.

Εγγίζει τα όρια της Ύβρεως, με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου, αυτό που συμβαίνει σήμερα στη Μέση Εκπαίδευση όσον αφορά στη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών. Με απαξιωτικές και ανεπίτρεπτες αποφάσεις, χωρίς διάλογο, χωρίς να ρωτηθούν οι μάχιμοι εκπαιδευτικοί, μείωσαν τις ώρες διδασκαλίας του μαθήματος, αυθαίρετα και αδικαιολόγητα διαχώρισαν τα μαθήματα σε πρωτεύοντα, δευτερεύοντα και τριτεύοντα, κατάργησαν την εξέταση της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας στις Προαγωγικές και Απολυτήριες εξετάσεις του Γυμνασίου. Και βέβαια εντελώς αντιφατικά και απαξιωτικά είναι όσα περιλαμβάνοντα στο 140091/Δ2/13-9-2016 Διάταγμα το σχετικό με τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στις τάξεις Α΄, Β΄ Ημερήσιου ΓΕΛ και Α΄,Β΄,Γ΄ Εσπερινού ΓΕΛ για το σχολικό έτος 2016-2017.

Απέναντι σ’ αυτή την καταιγίδα της απαξίωσης, του κακώς εννοούμενου νεωτερισμού, αντιτάσσεται η διαχρονικότητα της Ελληνικής γλώσσας, που οι ρίζες της είναι η αρχαία ελληνική αφ’ ενός και αφ’ ετέρου ο παιδευτικός ρόλος των αρχαίων κειμένων, απ’ όπου αναβρύζουν αξίες και ιδέες, πρότυπα ζωής, ζωντανά, ηχηρά, αέναα μηνύματα που μπορούν να γίνουν φωτεινοί οδοδείκτες του ανθρωπισμού.

Η Ελληνική γλώσσα είναι μία και αδιαίρετη από την εποχή του Ομήρου ως σήμερα, ομιλείται σ’ αυτή εδώ την κόγχη χιλιάδες χρόνια, αδιάψευστος μάρτυρας της ιστορικής συνείδησης του Ελληνισμού και της ιστορικής του συνέχειας. Η νεοελληνική γλώσσα, φυσική εξέλιξη της αρχαίας, σύνδεσε το σύγχρονο με το διαχρονικό και έτσι είναι σε θέση ο χρήστης να χρησιμοποιεί και να κατανοεί λέξεις και εκφράσεις στην καθημερινότητα του, που έχουν προέλευση από την αρχαία ή είναι αρχαίες («πόθεν έσχες», καθεστώς, ατελώς, αλεξίπτωτο, τηλεσκόπιο, έπαρση, διένεξη, επικλινές, συγκομιδή, αμφίεση, ευάλωτος, επάρατος, άναυδος, κάθετος, διχοτόμος έπαλξη, δέος, ένδεια, δύτης, πυλωρός, ακταιωρός, ανεξίτηλος, κάθειρξη… χιλιάδες λέξεις).

Χωρίς στοιχειώδεις γνώσεις των αρχαιοτέρων μορφών της γλώσσας του, ο Έλληνας είναι καταδικασμένος στην κατ’ ουσίαν ημιμάθεια, εκείνη που ακυρώνει την επικοινωνία με τον εαυτό του και τον κόσμο. Το ευ λέγειν και γράφειν μπορεί να μας χαρίσει μόνο η βαθειά γνώση του Ελληνικού λόγου σ’ όλο το φάσμα του αρχίζοντας από τις ρίζες του, τα κλασικά κείμενα, αυτά που αρδεύουν, τρέφουν και στηρίζουν το αιωνόβιο δέντρο της γλώσσας, μιας γλώσσας πάμπλουτης (300.000 λέξεις έχει, ενώ οι άλλες γλώσσες από 5.000 έως 50.000) με υπέροχη πλαστικότητα και απέραντη πολυτυπία και ακρίβεια ικανή να αποδώσει το πιο βαθύ λυρικό συναίσθημα και το πιο ψηλό και πλατύ επικό μεγαλείο.

Βέβαια για να γίνει κανείς κάτοχος αυτής της γλώσσας απαιτείται προσπάθεια, αγώνας, μόχθος, αρχής γενομένης από την εμβριθή μελέτη της αρχαίας, την κατανόησή της μέσα από τα κείμενα. Και η κατανόηση είναι εφικτή με την απομνημόνευση των κανόνων της γραμματικής και του συντακτικού. Είναι αυτονόητο ότι χωρίς κανόνες δε μπορεί να μάθει κανείς τίποτε, ούτε Γραμματική, ούτε Μαθηματικά, ούτε Φυσική. Και απομνημόνευση δε σημαίνει βέβαια παπαγαλία, αλλά γνώση που αξιοποιείται δημιουργικά στο κείμενο. Έπειτα το συντακτικό είναι ένα λογικό οικοδόμημα, που κτίζεται με την ενέργεια του υποκειμένου, μέσα στην οποία διαφαίνονται οι συνθήκες μέσα στις οποίες δρα, η ψυχολογία του, οι ιδέες του, οι σκοποί του. Αυτό το λογικό οικοδόμημα καλείται ο μαθητής με τη βοήθεια της γραμματικής να «αποδομήσει», να βρει τα μυστικά του, να συναντήσει το υποκείμενο, και έτσι με την έρευνα οικοδομείται και η δική του σκέψη, πλαταίνει και ισχυροποιείται, ενώ με το έτοιμο αδρανοποιείται και στενεύει.

Όμως η εποχή μας, δυστυχώς, είναι εποχή της ήσσονος προσπάθειας και με την ευθύνη των μεγάλων συνηθίζουν οι νέοι σ’ αυτό το πνεύμα, της απαξίωσης της αρχής ότι τίποτε δεν κατακτάται χωρίς αγώνα. Και παρατηρείται το θλιβερό φαινόμενο οι νέοι να μη μπορούν να κατανοήσουν λέξεις, να χρησιμοποιούν γλώσσα ρηχή και φτωχή, ασύντακτη και ακατανόητη, γιατί δεν κατανοούν ιδέες και καταστάσεις και γιατί γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται. Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε στους δύσκολους καιρούς που ζούμε ότι η ενότητα και η συνέχεια της γλώσσας μας είναι το σημαντικότερο πιστοποιητικό ότι είμαστε ένα γένος αδιάσπαστο στη συνέχειά του, ένα πιστοποιητικό που ανατρέπει κάθε είδους αμφισβητήσεις και αλυτρωτισμούς. «Γλώσσα και πατρίδα είναι το ίδιο. Να πολεμά κανείς για την πατρίδα του ή για την Εθνική του γλώσσα, ένας είναι ο αγώνας. Πάντα αμύνεται περί πάτρης…» γράφει ο Ψυχάρης.

Επιπλέον ανυπέρβλητη είναι η προσφορά της μελέτης των κλασικών κειμένων στην καλλιέργεια του ανθρωπιστικού ιδεώδους. Η κλασική παιδεία φέρνει σε επαφή τον νέο μ’ ένα πλήθος ψυχές, δυνατές και μεγάλες, πράξεις υψηλές δυναμώνει την πίστη και την χαρά στον άνθρωπο, βαστά ζωντανό μπροστά του το όραμα ενός ανθρώπου ιδανικού και έτσι η ζωή του έχει κάποιο υψηλό σκοπό. Ο αρχαίος Έλληνας στάθηκε ανθρωποπλάστης. Κανένας λαός δεν πίστεψε και δεν αγάπησε τόσο τον άνθρωπο όσο αυτός. Η ξεχωριστή μορφωτική δύναμη του βρίσκεται σ’ αυτή την ανθρωπολατρεία, σ’ αυτή την απέραντη αισιοδοξία ότι ο άνθρωπος αξίζει όχι τόσο γι’ αυτό που είναι, όσο γι’ αυτό που πρέπει και μπορεί να γίνει. Έχει στο νου του μια εικόνα – πρότυπο ανθρώπου και με βάση αυτή χτίζει, πλάθει, σχηματίζει με αρμονία και ρυθμό και γίνεται έτσι ο πιο ρωμαλέος παιδαγωγός.

Φιλοτέχνησε έναν ελεύθερο άνθρωπο που όχι μόνο έχει συνειδητοποιήσει το εγώ του, αλλά και την συγγένειά του με το «εμείς», με το οποίο συνυπάρχει και συνδημιουργεί για έναν ανώτερο σκοπό, για το καλό του συνόλου. Φιλοτέχνησε άνθρωπο πολίτη, κοινωνικό πρόσωπο και όχι άτομο.

Ένα τέτοιο τύπο ανθρώπου επιβάλλεται να διαμορφώσει το εκπαιδευτικό μας σύστημα σήμερα, που η απουσία του προξένησε αυτό τον παραλογισμό, την τρομερή κρίση σ’ όλα τα επίπεδα. Και καμία κρίση δεν πρόκειται να αντιμετωπιστεί αν δεν ξαναβρούμε τον προσανατολισμό μας ηθικό, κοινωνικό και πνευματικό ως άτομα και ως κοινωνία. Και μόνο στις ανθρωπιστικές επιστήμες και στις κλασικές σπουδές θα βρούμε όσα μας λείπουν και μας άφησαν πνευματικούς ναυαγούς να παραδέρνουμε στα κύματα ανάμεσα στη Σκύλλα της τυφλής βίας και τη Χάρυβδη της στυγνής προπαγάνδας.

Ο εκπαιδευτικός και δη ο φιλόλογος που ο ίδιος θα δονείται από έρωτα για τη γλώσσα και τα δημιουργήματά της του κλασικού πολιτισμού, είναι αυτός που μπορεί και πρέπει να εμπνεύσει, να φωτίσει με ελκυστικό τρόπο τους μαθητές, να εγγράψει στις ψυχές τους τα βαθιά ανθρωποκεντρικά νοήματα των κλασικών κειμένων. Να καθοδηγήσει και να ετοιμάσει ενεργούς γλωσσικά μαθητές, οι οποίοι οπλισμένοι με το οπλοστάσιο της μητρικής τους γλώσσας, και θωρακισμένοι με τις αξίες και τις ιδέες που αναβρύζουν από τα κείμενα, θα κατορθώσουν να επιβιώσουν στη σύγχρονη εχθρική πραγματικότητα που τους επιβάλλει το διανοητικό ακρωτηριασμό τους. Μόνο έτσι το σχολείο θα μπορέσει θα ισορροπήσει ανάμεσα στο χρήσιμο τη γνώση την απαραίτητη ως εφόδιο επιβίωσης απέναντι στις επιταγές της «αγοράς» και στο υψηλό, το ευγενές, τη διαμόρφωση ελεύθερα σκεπτόμενων και ενεργών πολιτών, που θα συμβάλλουν με το έργο τους στην αναβάθμιση της κοινωνίας, στη λύτρωση από τα δεινά της. Και μόνο έτσι θα ανταποκριθεί στην αποστολή του.

Καλέζου Δέσποινα
Φιλόλογος