HomeΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣΔιαβιούμε σ’ έναν υπό κατάρρευση πολιτισμό;

Διαβιούμε σ’ έναν υπό κατάρρευση πολιτισμό;

Διαβιούμε σ’έναν υπό κατάρρευση πολιτισμό;
«Υπεράσπιση της ζωής»

(Μνήμη Θανάση Ραυτόπουλου, μαθηματικού)

Γράφει ο Σπύρος Βρεττός

Γίνεται πολλή κουβέντα-και καλώς- για την «κλιματική αλλαγή», που την ονομάζουν πλέον και με διάφορα ονόματα, επί το ορθότερον ενδεχομένως, γιατί όντως φαίνεται ν’αποτελεί γιγαντιαίο πρόβλημα για την ύπαρξη της ζωής στον πλανήτη Γη.

Ελάχιστη όμως αναφορά ή και σχεδόν καμία αναφορά, δεν γίνεται στην έννοια της κατάρρευσης του σύγχρονού μας βιομηχανικού πολιτισμού παρόλο που και οι τρεις βασικές μελέτες-ανάμεσα σε πολλές άλλες αξιόλογες μελέτες-τοποθετούν την έννοια της κατάρρευσης του πολιτισμού που μέσα διαβιούμε ως την πλέον πιθανή τελική απόληξη των μεταβολών που συντελούνται στο γήινο φυσικό περιβάλλον, ενδεχομένως από ανθρωπογενείς κυρίως παρεμβάσεις.

Η άποψη ότι όλοι οι πολιτισμοί γεννιούνται, αναπτύσσονται και κάποτε πεθαίνουν ήρθε στο ιστορικό προσκήνιο από τον Γερμανό διανοούμενο Oswald Spengler το 1918 περίπου, μετά από μακροχρόνια και επίπονη ερευνητική ενασχόληση. (Είχε σπουδάσει μαθηματικά και φυσικές επιστήμες κι ακούσει παραδόσεις διαπρεπών διανοουμένων της εποχής του, ανάμεσά τους και του Χούσσερλ. Το πολύκροτο βιβλίο του Η παρακμή της Δύσης εκδίδεται στην τελική του μορφή το 1922, με τίτλο πρωτοτύπου: Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, Erster Band: Gestalt und Wirklichichkeit (1922). (Για την ελληνική γλώσσα εκδ. Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, μτφρ.-σημειώσεις Λευτέρης Αναγνώστου, Β’ ανατύπωση, Αθήνα 2004).

Ο Spengler εισάγει την έννοια της κυκλικής πορείας της ιστορίας, ενώ μέχρι τότε ήταν αυτονόητη η πίστη στην έννοια της διαρκούς προόδου. Ο Spengler ξεσηκώνει μια θύελλα αντιδράσεων εντεινόμενη, όπου όλοι οι συγγραφείς της εποχής του σπεύδουν να πάρουν θέση. Τους αγνοεί όλους και με εξαιρετική υπεροψία. Στη συνείδησή του μένει μόνον ο Νίτσε και ο Γκαίτε.

Όλοι οι πολιτισμοί κατά τον Spengler είναι καταδικασμένοι να καταρρεύσουν, ανάμεσά τους και ο δικός μας βιομηχανικός πολιτισμός. Η κατάρρευση όλων των προϋπαρξάντων πολιτισμών έχει άμεση σχέση με πολεμικές συγκρούσεις και κυρίως με τη συμπεριφορά των μεγάλων συνόλων ανθρώπων που απαρτίζουν τις πόλεις-κοιτίδες ενός μεγάλου πολιτισμού.

Ενδεικτικά όλως για τον πολιτισμό των Μάγια, που καταστρέφεται γύρω στο 1190, στην αρχαιότητα περίπου το 150 μ.Χ., από τη δυναμική παρέμβαση των λαών Ναούα, και μάλιστα του νεότερου από τους λαούς αυτούς που ήταν οι Αζτέκοι, ο Spengler σημειώνει. «Πρωτόγονοι, βάρβαροι και με μια ακόρεστη βούληση για δύναμη», ενώ «οι μεγάλες πόλεις των Μάγια βούλιαζαν μέσα στην άπραγη ευδαιμονία της ρωμαϊκής Αθήνας και της Αλεξάνδρειας» (τ. Β’, σ. 62). Είναι κάτι που θα μπορούσε να πούμε ότι χαρακτηρίζει και σήμερα τους περισσότερους από τους κατοίκους όλων των μεγαλουπόλεων και των μικρότερων πόλεων του πλανήτη.

Κατά τον Spengler, μετά τον πρωτόγονο πολιτισμό, (που κράτησε περίπου τρισήμιση εκατομμύρια χρόνια-σημ. δική μας), ξαφνικά, εκεί γύρω στο 3.000 π.Χ. αναπτύσσονται ο αιγυπτιακός και ο βαβυλωνιακός πολιτισμός (τ. Β’, σ. 47): «Θεωρώ πολύ πιθανόν ότι συνέβη τότε μια αλλαγή στην επιφάνεια της γης ή στον εσωτερικό χαρακτήρα του ανθρώπου».

Η ιστορία της Γης επιβεβαιώνει αυτή την αλλαγή στην επιφάνεια της γης, ότι δηλαδή η υποχώρηση της εποχής των παγετώνων πριν από 12.000 χρόνια, στο τέλος της Πλειστοκαίνου περιόδου και ο τερματισμός του παγκόσμιου ψύχους επιτρέπει στις ανθρώπινες κοινωνίες να περάσουν από τη νομαδική ζωή των κυνηγών-συλλεκτών σε μόνιμη κατοίκηση περιοχών όπου οι ευνοϊκότερες συνθήκες θερμοκρασίας τούς επιτρέπουν να αναπτύξουν τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η εμφάνιση των πρώτων πολιτισμών έγινε στις εύκρατες περιοχές της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, όπου η μέση θερμοκρασία από -18 βαθμούς Κ. ανεβαίνει στους 14 βαθμούς Κ. (Wikipedia). (Ενδεχομένως από τη μακροχρόνια επήρεια του φαινομένου του θερμοκηπίου, που είναι ένα φυσικό φαινόμενο.)

Ο Spengler, αν και επισημαίνει πολλαπλώς την έννοια της κατάρρευσης ενός πολιτισμού, επηρεασμένος και από τον Νίτσε, μέσα στην έννοια της «ακόρεστης βούλησης για δύναμη», αδυνατεί-όπως και ο Νίτσε στον υπερθετικό βαθμό, όπως ενδεχομένως και ο φαουστικός άνθρωπος του Γκαίτε-, να κατανοήσει τι σημαίνει ανθρώπινη τραγωδία. Δηλαδή τη συντριβή συγκεκριμένων ανθρώπων που ζουν σε συγκεκριμένη στιγμή της ιστορίας από ολέθριες πράξεις και παραλείψεις άλλων ανθρώπων, κάτι που εντελώς αβίαστα κατανόησαν στην πληρότητά του οι τραγικοί ποιητές της Αρχαίας Αθήνας. Θέτει όμως ένα εξαιρετικά σπουδαίο ζήτημα, την έννοια της κατάρρευσης ενός πολιτισμού.
+
Ο ιστορικός που κατανόησε –μέσα στη θύελλα των αντιδράσεων που προκάλεσε Η Παρακμή της Δύσης του Spengler-, τη σημασία που έχει η αποκωδικοποίηση των μηχανισμών που βοηθούν ή που παράγουν τη γένεση, την ανάπτυξη και την κατάρρευση ενός πολιτισμού, ήταν ο υψηλής ευφυΐας Άγγλος ιστορικός Αrnold Toynbee. Το έργο του, Σπουδή της Ιστορίας: (Οι τρεις πρώτοι τόμοι δημοσιεύτηκαν το 1934, οι ΙV-VI τόμοι το 1939 και οι VII-X τόμοι το 1954). Η επιτομή του έργου έγινε από τον D. C. Somervell και αποπερατώθηκε το 1957. Για την ελληνική γλώσσα: Αrnold Toynbee, Σπουδή της Ιστορίας, Επιτομή υπό Δ. Κ. Σόμερβιλ, μετάφραση: Ν. Παπαρρόδου, εκδοτικός οίκος Αφοί Συρόπουλοι και Κ. Κουμουνδουρέας, Πανεπιστημίου 44, Αθήνα, 1962).

Ο Αrnold Toynbee θεωρεί ότι «…η φύσις της καταρρεύσεως ενός πολιτισμού δύναται να συνοψισθή εις τρία σημεία: Μίαν απώλειαν δημιουργικής δυνάμεως εις την μειονότητα, (εννοεί τις ελίτ), μίαν κατά συνέπειαν παύσιν της μιμήσεως εκ μέρους της πλειονότητος και μίαν επακολουθούσαν απώλειαν κοινωνικής ενότητος μιας κοινωνίας ως συνόλου (ό.π.239). (Χωρίς τον Spengler και τον Toynbee πολύ δύσκολα μπορεί κάποιος να αντιληφθεί τι σημαίνει γένεση, ανάπτυξη και κατάρρευση ενός πολιτισμού).
+
Ο Toynbee σημειώνει ότι: «Η ερμηνεία της ανθρωπίνης ιστορίας με τα κυκλικά αυτά κριτήρια έθελξε προφανώς τον Πλάτωνα (Τίμαιος, 21 Ε-23C, και Πολιτικός -269C -273Ε) και η ίδια θεωρία επανεμφανίζεται εις ένα από τα περιφημότερα χορία του Βιργιλίου από την 4ην Εκλογήν: «Ήδη έχει έλθει η τελευταία γενεά, που προείπεν η σιβυλλική προφητεία: αναγεννάται και πάλιν η μεγάλη τάξις των εποχών»…

Αλλ’ο Toynbee συμπληρώνει το κείμενό του στο σημείο αυτό, με ένα μεγάλο διασκελισμό, παραθέτοντας και μερικές στροφές από το τελευταίο χορικό της «Ελλάδος» του Σέλλεϋ, όπου ο μεγάλος ποιητής, με βαθιά συντριβή, αρνείται την επάνοδο του επαναλαμβανόμενου φονικού πολλών αιώνων.
……………………………………………………………………………
«Ω! παύσε! Πρέπει το μίσος και ο θάνατος να επανέλθουν;/Παύσε! Πρέπει οι άνθρωποι να φονεύουν και να αποθνήσκουν;/ Παύσε! Μην πίνεις έως το κατακάθι το κύπελλον/ Της πικράς προφητείας!/ Ο κόσμος εκουράσθη από το παρελθόν,-/ Ω! είθε να αποθάνη ή επιτέλους να αναπαυθή» (ό.π., σ. 244-245).

Aλλά ο Toynbee κινείται σε μία εντελώς αντίθετη γραμμή σκέψης από τον Spengler, σημειώνοντας ότι: «Ο Σπέγκλερ του οποίου η μέθοδος είναι να θέτη μίαν μεταφορικήν έννοιαν και έπειτα να αρχίζει να συζητή βάσει αυτής, ως εάν αύτη ήτο νόμος στηριζόμενος επί παρατηρηθέντων φαινομένων, διακηρύττει ότι έκαστος πολιτισμός διέρχεται δια των αυτών διαδοχικών ηλικιών όπως εν ανθρώπινον ον. Αλλά η ευγλωττία του επί του θέματος τούτου ουδαμού φθάνει εις απόδειξιν, και έχομεν ήδη παρατηρήσει ότι αι κοινωνίαι δεν είναι υπό ουδεμίαν έννοιαν ζώντες οργανισμοί…» (ό.π., σ.240). «…Ούτω η ανακάλυψις περιοδικών επαναληπτικών κινήσεων εις την αντίληψίν μας της εξελίξεως του πολιτισμού δεν συνεπάγεται ότι αυτή αύτη η εξέλιξις είναι της αυτής τάξεως όπως εκείναι… Η ανθρωπότης δεν είναι εις Ιξίων προσδεδεμένος αιωνίως εις τον τροχόν του, ούτε εις Σίσσυφος κυλίων αιωνίως τον λίθον του προς την κορυφήν του ιδίου λόφου και είτα παρακολουθών άπελπις την προς τα κάτω κύλησίν του…Τούτο είναι εν ενθαρρυντικόν μήνυμα δι’ημάς τα τέκνα του Δυτικού Πολιτισμού καθώς φερόμεθα σήμερον χωρίς τίποτε άλλο παρά πληγωμένους πολιτισμούς πέριξ ημών. Πιθανόν ο ισοπεδωτής θάνατος θα θέση την παγωμένην χείρα του και επί του ιδικού μας πολιτισμού.

Αν και δυνατόν να εχάθησαν ήδη 16 πολιτισμοί, όσον γνωρίζομεν, και 9 άλλοι να ευρίσκονται εγγύς προς τον θάνατον, ημείς, ο εικοστός έκτος-δεν είμεθα υποχρεωμένοι να υποβάλωμεν το αίνιγμα του πεπρωμένου μας εις την τυφλήν αυθαιρεσίαν της στατιστικής. Ο θείος σπινθήρ της δημιουργικής δυνάμεως είναι ζωντανός εντός μας και αν θα έχωμεν την χάριν να τον αναπτύξωμεν εις φλόγα τότε τα άστρα εις την πορείαν των δεν δύνανται να εξουδετερώσουν τους μόχθους μας δια να φθάσωμεν εις το τέρμα της ανθρωπίνης προσπαθείας». (ό.π., σ. 246).

(Αλλ’ως αυτήν τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές το παρελθόν με κανένα τρόπο δεν εννοεί «να αναπαυθεί». Και ο καταβαλλόμενος ανθρώπινος μόχθος δεν ανταποκρίνεται στην ανάγκη της αποτροπής μιας ολέθριας κατάρρευσης).

Το σπουδαίο αυτό ζήτημα της κατάρρευσης ενός πολιτισμού ξανάρχεται στο ιστορικό προσκήνιο στις μέρες μας, με μια σειρά μελετών που αποτελούν μαθηματικά μοντέλα, (μαθηματική περιγραφή ενός φαινομένου). Ένα πρώτο σπουδαίο βήμα για τη μαθηματικοποίηση των όρων της κατάρρευσης αποτελεί το πρόγραμμα HANDY NASA, (Human and Nature Dynamics: Modeling inequality and use of resources in the collapse or sustainability of societies).
Η δυναμική του ανθρώπου και της φύσης, με μοντελοποίηση της ανισότητας και της χρήσης πόρων, σε ό,τι αφορά την κατάρρευση ή τη βιωσιμότητα των κοινωνιών είχε επικεφαλής τον Σαφά Μοτασαρέι, μαθηματικό του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικο-Περιβαλλοντικής Σύνθεσης των ΗΠΑ. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με ειδικούς των φυσικών και των κοινωνικών επιστημών και επιβεβαίωσε τη διαπίστωση: ότι η «διαδικασία της ανόδου και της πτώσης είναι ένας επαναλαμβανόμενος κύκλος στην ιστορία και ότι ακόμη και οι πιο προηγμένοι και σύνθετοι πολιτισμοί μπορεί να καταρρεύσουν-κάτι το οποίο ισχύει και για τον δικό μας σύγχρονο πολιτισμό» (Δημοσίευση: 17-3-2017, Το Βήμα Science, Λαλίνα Φαφούτη).

Η περίληψη της μελέτης όπως τη δημοσιεύει η NASA στην αγγλική γλώσσα, μεταφρασμένη έχει περίπου ως εξής: «…Καταρρεύσεις έχουν συμβεί συχνά στην ιστορία, ακολουθούμενες συχνά από αιώνες οικονομικής, πνευματικής και πληθυσμιακής κάμψης. Πολλά διαφορετικά φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα έχουν χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσουν συγκεκριμένες καταρρεύσεις, αλλά μια γενική εξήγηση παραμένει ασαφής.

Σε αυτό το άρθρο, χτίζουμε ένα μοντέλο δυναμικής του ανθρώπινου πληθυσμού, προσθέτοντας συσσωρευμένο πλούτο και οικονομική ανισότητα σε ένα μοντέλο αρπακτικών-θηραμάτων του ανθρώπου και της φύσης. Περιγράφονται η δομή του μοντέλου και τα προσομοιωμένα σενάρια που προσφέρουν σημαντικές επιπτώσεις.

Τέσσερις εξισώσεις περιγράφουν την εξέλιξη των ελίτ, των κοινών, της φύσης και του πλούτου. Το μοντέλο δείχνει ότι η οικονομική διαστρωμάτωση ή η οικολογική καταπόνηση μπορεί ανεξάρτητα να οδηγήσει σε κατάρρευση.

Το μέτρο “φέρουσα ικανότητα” αναπτύσσεται και η εκτίμησή του αποδεικνύεται ότι αποτελεί πρακτικό μέσο για την έγκαιρη ανίχνευση μιας κατάρρευσης. Παρουσιάζονται μηχανισμοί που οδηγούν σε δύο τύπους καταρρεύσεων. Η νέα δυναμική αυτού του μοντέλου μπορεί επίσης να αναπαράγει τις μη αναστρέψιμες καταρρεύσεις που βρέθηκαν στην ιστορία. Η κατάρρευση μπορεί να αποφευχθεί και ο πληθυσμός μπορεί να φθάσει σε μια σταθερή κατάσταση με τη μέγιστη φέρουσα ικανότητα, εάν ο ρυθμός εξάντλησης της φύσης μειωθεί σε ένα βιώσιμο επίπεδο και εάν οι πόροι διανεμηθούν με δίκαιο τρόπο». Έτσι, δεν μπορεί να μην ξαναγυρίσει στη σκέψη μας η Πλάτωνος Πολιτεία ή Περί δικαίου, όπου ο Πλάτων ερευνά τη φύση και την ουσία του δικαίου και του αδίκου.

Το HANDY αποτελεί ένα μεγάλο βήμα της ανθρώπινης σκέψης στην κατανόηση του φαινομένου των καταρρεύσεων των πολιτισμών, εισάγοντας και την έννοια της αποτροπής της κατάρρευσης ενός πολιτισμού. Θα μπορούσε να προσθέσουμε και της αποτροπής μιας τραγωδίας, που αποτελεί ουσιαστική πρόθεση των μεγάλων τραγικών ποιητών της αρχαίας Αθήνας.

Η μελέτη-πρόγραμμα του Εθνικού Κέντρου Breakthrough για την αποκατάσταση του κλίματος στη Μελβούρνη έχει επεκτείνει την έννοια και την έκταση της επερχόμενης τραγωδίας λόγω της κλιματικής αλλαγής. Θεωρεί ως όριο της ταχύτατα επερχόμενης κατάρρευσης το έτος 2050, δηλαδή μόλις τριάντα χρόνια από σήμερα. (Η Καθημερινή, 5-6-2019). Οι δύο συγγραφείς της έρευνας Ντέιβιντ Σπρατ και Ζαν Ντάνλοπ θεωρούν πως η κλιματική κρίση είναι κάτι μεγαλύτερο και πιο πολύπλοκο από ο,τιδήποτε άλλο έχουν αντιμετωπίσει οι άνθρωποι μέχρι σήμερα.

Κατά το μοντέλο του Εθνικού Κέντρου Breakthrough και με την προϋπόθεση ότι η παγκόσμια οικονομία θα εξακολουθήσει να στηρίζεται περισσότερο στον άνθρακα και στο πετρέλαιο και λιγότερο στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, οι μεγάλες εκπομπές άνθρακα παραμένουν. Με αποτέλεσμα η παγκόσμια μέση θερμοκρασία να ανεβεί κατά τουλάχιστον τρεις βαθμούς Κ. ή και κατά 4 σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. (Ανώτατο όριο που θέτει η Συμφωνία του Παρισιού είναι αύξηση μικρότερη των δύο βαθμών).

Έτσι πλέον το «θέαμα» γίνεται όντως συναρπαστικό! Οι πάγοι λιώνουν και λιώνουν ακατάπαυστα, καταστροφικές ξηρασίες αποψιλώνουν τα δάση, το διοξείδιο του άνθρακα μένει κυρίαρχο στην ατμόσφαιρα της γης. Πυροδοτείται έτσι ένας φαύλος κύκλος που οδηγεί σε όλο και υψηλότερες θερμοκρασίες, άνοδο της στάθμης των θαλασσών και ξηρασίες και άλλα ακραία και φονικά καιρικά φαινόμενα (πλημμύρες, πυρκαγιές…).

(Φονικά καιρικά φαινόμενα ζούμε κι εμείς σχεδόν καθημερινά και πριν από τους «τυχερούς» του αύριο και τους «υπερτυχερούς» του 2050: Μπαχάμες, το πλήγμα του τυφώνα Ντόριαν ισοπεδώνει τα νησιά Γκρέητ Αμπάκο, Γραντ Μπαχάμα…, Φιλιππίνες, τυφώνας Χακίμπις (σημαίνει ταχύτητα, στη γλώσσα των Φιλιππίνων) προκαλεί βροχοπτώσεις ρεκόρ… Οι Ιάπωνες με τη σειρά τους περιμένοντας τον Χακίμπις βλέπουν τον ουρανό τους, νύχτα, να γίνεται μοβ. Μαγικό φαινόμενο και πολύ κακός οιωνός…) Κατακλυσμιαία βροχή, άνεμοι ταχύτητας 240 χιλιόμετρα την ώρα, (τι θα συμβεί την ημέρα που θα φτάσουν τα 350 χιλιόμετρα την ώρα;), δρόμοι-ποτάμια και τόνοι μετακινούμενης λάσπης… Το «πολυπληθείς νεκροί» παντού έγινε πλέον μια συνήθεια και σχεδόν μια δευτερεύουσα λεπτομέρεια…

Δεν κάνουμε μνεία καν, του τυφώνα Μάικλ στη Φλόριντα του 2018… «Ωκεανίδα» στην Κρήτη, «Supershell» – φαινόμενο που παρατηρείται στις ΗΠΑ, κάνει την εμφάνιση του και στη Χαλκιδική…. Ο καθηγητής Θεόδωρος Καρακώστας υπογραμμίζει ότι ως προς την έντασή της η καταιγίδα της Χαλκιδικής ανήκει στην κατηγορία «Υπερκύτταρο» – «Supershell», που είναι η μεγαλύτερη διαβάθμιση…. Ο ΟΗΕ δημοσιοποιεί στοιχεία σύμφωνα με τα οποία εκατό χώρες στον κόσμο – ανάμεσά τους και η Ελλάδα – απειλούνται με ερημοποίηση του ενός τρίτου των εδαφών τους… Ο καθηγητής Χρήστος Ζερεφός παρατηρεί ότι «όταν το ακραίο γίνει σύνηθες, τότε υπάρχει κίνδυνος για την ανθρωπότητα». (Το Βήμα, Team, 11/7/2019)

Θα μπορούσε ίσως εδώ να προσθέσομε τη μόνη μεταφυσική απεικόνιση (δεν την περιλαμβάνει βέβαια η μελέτη), όπου χίλιοι και παραπάνω δαίμονες από την Κόλαση ανεβάζουν πάμπολλα καζάνια με κρύο νερό από οίκτο προς τους ανοικτίρμονες ανθρώπους και τα τοποθετούν άλλα στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στο Βερολίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Μόντρεαλ, στην Αθήνα, στην Άγκυρα, στη Μόσχα, στο Πεκίνο, στο Τόκυο, ακόμα και στη Μελβούρνη, στο Σίδνεϊ, στο Κέιπ Τάουν, και οπουδήποτε αλλού αδιακρίτως.

Καθώς το 35 τοις εκατό της χερσαίας έκτασης της γης, δηλαδή περίπου 52.428.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και το 55 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού, δηλαδή περίπου 4 δισεκατομμύρια 141 εκατομμύρια πεντακόσιες ογδόντα χιλιάδες άνθρωποι θα εκτίθενται για παραπάνω από 20 μέρες τον χρόνο σε θανατηφόρες θερμοκρασίες, πέρα από το όριο της ανθρώπινης επιβίωσης.

Εκτεταμένη έρημος εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα του πλανήτη Γη, ολόκληρα οικοσυστήματα έχουν καταρρεύσει, ένα δισεκατομμύριο και παραπάνω μετανάστες και πρόσφυγες θα κινούνται εναγωνίως προς τις πιο πλούσιες χώρες, ενώ και η στάθμη της θάλασσας σταθερά πλέον θ’ανεβαίνει και θ’ανεβαίνει ώσπου ν’αφανίσει πολλές παράκτιες περιοχές του κόσμου. (Αλλόφρονες κάτοικοι –ήδη από τις μέρες μας και στις ΗΠΑ και σε άλλα μέρη του κόσμου- αναζητούν σημεία κατοίκησης σε υπερυψωμένα εδάφη που εικάζεται ότι παρέχουν ένα είδος ασφάλειας). Εν τω μεταξύ η πείνα θα πλήξει δύο δισεκατομμύρια και παραπάνω ανθρώπους…, θα μπει σε δοκιμασία η αντοχή και των πλέον ισχυρών χωρών, όπως οι ΗΠΑ… Στο σημείο αυτό πολύ πιθανόν, θα ξεσπάσουν ένοπλες συγκρούσεις μέσα στις χώρες και μεταξύ των χωρών για τη διασφάλιση ζωτικών πόρων για την επιβίωση, (νερό, τροφή, ενέργεια…), διανοίγοντας και την προοπτική ενός πυρηνικού πολέμου! Το αποτέλεσμα «σκέτο χάος», και ίσως το τέλος του παγκόσμιου ανθρώπινου πολιτισμού… (Το Βήμα, TEAM, 11-7-2019).

Το σκηνικό μεταποιείται πράγματι σ’έναν σπάνιο υπερρεαλισμό-που ενδεχομένως ούτε ο Andre Breton δεν θα μπορούσε να υποθέσει ότι θα υπάρξει: οι χώρες του πλανήτη σ’ένα σημείο αγεφύρωτων αντιθέσεων και φονικών πολεμικών συγκρούσεων, (κάτι που το βλέπομε και στις μέρες μας), ενώ τα εξαγριωμένα φυσικά στοιχεία πλήττουν τους πάντες εξοντωτικά…

Ας προσθέσουμε, εν απολύτω συντομία και ηρεμία, και την εικόνα που δίνει το Crouter Lab, ερευνητικό κέντρο με έδρα το ΕΤΗ της Ζυρίχης (Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας), αναλύοντας τα δεδομένα 520 πόλεων σε ολόκληρο τον κόσμο. (Το ΒΗΜΑ Team, 11-7-2019).

…Το 77 τοις εκατό των πόλεων που εξετάστηκαν θα αντιμετωπίσουν δραματικές αλλαγές στον ορίζοντα του 2050… Η θερμοκρασία των πόλεων της Ευρώπης θα αυξηθεί κατά μέσον όρο κατά 2,5 βαθμούς Κελσίου, καθ’όλη τη διάρκεια του έτους, αλλά τα καλοκαίρια και τους χειμώνες μπορεί να είναι κατά 3,5 έως 4,7 βαθμούς Κελσίου θερμότερη αντιστοίχως… Η θάλασσα θα εξακολουθεί να ανυψώνεται απειλώντας να καταπιεί ακόρεστα τις παραθαλάσσιες πόλεις… Σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πιθανόν η θερμοκρασία να ανεβεί κατά 2,4 βαθμούς Κελσίου-όριο ασφαλείας που θέτει η Συνθήκη του Παρισιού είναι να περιοριστεί η αύξηση κάτω των δύο βαθμών Κελσίου… Έτσι εκεί γύρω στο 2050, τριάντα περίπου χρόνια από σήμερα, το κλίμα του Λονδίνου θα μοιάζει με το σημερινό κλίμα της Βαρκελώνης, στη Μαδρίτη οι συνθήκες θα είναι αντίστοιχες του σημερινού Μαρακές, το Σιατλ θα μοιάζει με το σημερινό Σαν Φρανσίσκο και το Τόκυο με την Τσουγκσά της Κεντρικής Κίνας…

Μόνο τριάντα χρόνια από σήμερα!, γενική πραγματικότητα: υπερεντεινόμενη έως εφιαλτική κλιματική αλλαγή, κατάρρευση του βιομηχανικού μας πολιτισμού, κατάρρευση του ανθρώπινου παράγοντα από υπερεργασιακή καταπόνηση και κάθε είδους ασθένειες, επιδημίες, από απίστευτα ευφυώς μεταλλασσόμενους ιούς… Κατάρρευση πληθυσμού.

Για την κατάρρευση πληθυσμού μιλούν-και συμφωνούν απόλυτα- ο Τζακ Μα της Alibaba και ο Elon Mask της Tesla & Space X, συζητώντας για τους κινδύνους και τα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης (Παρασκευή, 30 Αυγούστου 2019), «υποθέτοντας… πως υπάρχει ένα αισιόδοξο μέλλον με την τεχνητή νοημοσύνη, νομίζω πως το μεγαλύτερο πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει ο κόσμος θα είναι η κατάρρευση πληθυσμού», είπε ο Mask. «Θέλω να δώσω έμφαση σ’αυτό, το μεγαλύτερο πρόβλημα σε είκοσι χρόνια θα είναι η κατάρρευση πληθυσμού, όχι η έκρηξή του». Ο Μα συμφώνησε απόλυτα.

Όταν πριν από τριάντα χρόνια αποπεράτωνα το Αγωνία επιβίωσης είχα την οδυνηρή βεβαιότητα ότι οι εικόνες του βιβλίου θα είναι η εξέλιξη ως τη σημερινή πραγματικότητα. Κρατούσα όμως μια αισιόδοξη αναλαμπή ότι ένας πολύ πιο ισχυροποιημένος Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και η διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης, -που ακόμα δεν έχει κάμει μια συγκροτημένη εμφάνιση και παραμένει σε μια συγκεχυμένη κατάσταση-θα μπορούσε να ανακόψει μια τόσο δραματική εξέλιξη και ν’αρχίσει να απεργάζεται την αναμόρφωση ολόκληρου του πλανήτη σε οικισμό επιβίωσης, σε ενεργό και δυναμική πραγματικότητα υπεράσπισης της ζωής. «Ο αφηγητής μάλιστα-και παρά τη συνήθεια του να παραμένει εντελώς αφανής- ακούστηκε, ωσάν υπό το κράτος πιεστικού, ανεκδήλωτου ενθουσιασμού να αναφωνεί: Το θαύμα των οικισμών επιβίωσης!… Εκτυλισσόταν το πιο παράδοξο ντοκιμαντέρ, το πιο αισιόδοξο σχεδίασμα στην τέχνη της αρχιτεκτονικής, το πιο ζωντανό ενέργημα στην ιστορία της πολιτικής και της νομικής σκέψης, το πιο επικό επίτευγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας-απροσδιόριστο, εναργές, μακρινό ποίημα-όπου η Γης ολόκληρη! καθίσταται οικισμός επιβίωσης…» (Σπύρος Βρεττός, Αγωνία επιβίωσης, 5η έκδοση, εκδ. Γρηγόρη, σ. 117).

Η πραγματικότητα σκιαγραφείται ή εκρηκτικά αναπαρίσταται ως η μετατροπή του πλανήτη, από αδάμαστες πλέον δυνάμεις, σε οικισμό ολοσχερούς καταστροφής της ζωής.

Ήθελα να παρατηρήσω στα όσα παραπάνω σημείωσα για την κατάρρευση ενός πολιτισμού, ότι εκείνο που διακρίνει μια κατάρρευση είναι, εντέλει, το έλλειμμα ευφυΐας των «δρώντων υποκειμένων της ιστορίας», φράση που χρησιμοποιούν συχνά οι ιστορικοί. Αυτό το έλλειμμα ευφυΐας, παραμένει γεγονός ότι διήκει καθ’όλη τη διάρκεια της παγκόσμιας ιστορίας ως τις μέρες μας. Δυστυχώς, η τεχνητή λεγόμενη νοημοσύνη, δεν είναι ακόμα σε θέση να αναπληρώσει αυτό το έλλειμμα.

Η ανθρώπινη καταστροφικότητα, δίνει κι αυτή το ισχυρό της παρόν, όπως την απεικονίζουν τα μεγάλα έπη-που κι αυτά κάνουν την πρώτη τους εμφάνιση γύρω στο 3000 π.Χ., όταν εμφανίζονται συγκροτημένοι πλέον και οι πρώτοι πολιτισμοί: πόλεις οχυρωμένες με τείχη, βασιλιάδες, αγορές, εμπόριο, επεκτατική τάση, συναλλαγές, πόλεμος και αδυσώπητες πολιορκίες… (Η διαμόρφωση αυτών των πολιτισμών πρέπει ν’αρχίζει πολύ πριν από το 3.000 π.Χ. και μετά το 20.000, όταν οι συνθήκες θερμοκρασίας επιτρέπουν τη μόνιμη εγκατάσταση σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη). Για παράδειγμα το σουμερικό έπος του Γκίλγκαμες 3.000 χρόνια π.Χ., το ελληνικό έπος Ιλιάδα, το ινδικό έπος Μπαχαμαράτα, προς το τέλος της 2ης χιλιετίας π.Χ., και ως το γερμανικό έπος των Νιμπελούγκεν, γύρω στο 1300 μ.Χ., η ανθρώπινη παρουσία διακρίνεται για σφοδρές επεκτατικές τάσεις, πολέμους για κυριαρχία και εξουσία, πολιορκίες, καταστροφικότητα και αφόρητη φονική αγριότητα. Παρόλο που παραμένουν σε μεγάλη χρήση ως τις μέρες μας οι όροι Δυτικός πολιτισμός και Ανατολικός πολιτισμός, Δυτικός και Ανατολικός άνθρωπος, μπορούμε να πούμε ότι Δύση και Ανατολή ισοζυγίζονται ως προς τη φονική τους αγριότητα, στον εσώτατο πυρήνα του πολιτισμού τους.

Αλλ’ ο Όμηρος στην Ιλιάδα χρησιμοποιεί και τον όρο έλεος και αντιλαμβάνεται, όπως και η αρχαία τραγωδία στη συνέχεια, όπως και η μετέπειτα λαϊκή ποίηση ως τις μέρες μας, τι σημαίνει συμμετοχή στον ξένο πόνο, σε μία διευρυμένη κατανόηση του κόσμου. Ο Albin Lesky σημειώνει ότι «η Ίριδα προτρέπει τον Πρίαμο να επιχειρήσει το δύσκολο πέρασμα στο ελληνικό στρατόπεδο. Μέσα στη νύχτα πλησιάζει με πλούσια δώρα τον άνθρωπο που του σκότωσε τον καλύτερό του γιο. Ο Αχιλλέας θυμάται τον δικό του πατέρα και μέσα στα δάκρυα και των δύο διαλύεται η σκληρότητα και τα βάσανα. Σ’ένα καινούριο σκαλοπάτι της κατανόησης του κόσμου, ο άγριος, ο σκληρός ανοίγει την καρδιά του για να νιώσει τον ξένο πόνο». Ο Albin Lesky επίσης σημειώνει ότι: «…Ο Αχιλλέας προπάντων τραβά τον δρόμο του με μεγαλοδιάστατη υπερβολή… Ο Έκτορας όμως εξαιτίας της επιτυχίας του ξεπερνά τα όρια που έχουν χαραχτεί γι’αυτόν… Και ο Πάτροκλος επάνω στη νίκη ξέχασε το μέτρο. κι αυτός είχε προειδοποιηθεί από τον φίλο του, κι έτσι οφείλει να πληρώσει με τον θάνατό του. Η γραμμή επάνω στην οποία προχωρεί η μοίρα των τριών αυτών μορφών οδηγεί αναγκαστικά στη σύγκριση με την αρχαία τραγωδία (Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 5η έκδ., εκδοτικός οίκος Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1990, σ. 65 -67). Πρόκειται για τις απαρχές του ανθρωπιστικού βλέμματος στον κόσμο. Ο σπουδαίος Γερμανός φιλόλογος Bruno Snell αναπτύσσει με εξαιρετική διεξοδικότητα στο «Η ανακάλυψη του πνεύματος» (εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) πώς στην αρχαία Αθήνα αναπτύσσεται η έννοια του ανθρωπισμού και πώς μέσω του Κικέρωνος κατευθύνεται προς τον ευρωπαϊκό χώρο.

Είναι εντυπωσιακό ότι 2.500 χρόνια μετά, ο ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, που κατά την κριτική του Παλαμά, η ποίησή του είναι «μια μεταμόρφωση της πολεμικής ενέργειας», στο ποίημά του Ο Κλέφτης, μία εξόχως δραματική ιστορία ελληνικού καθαρά ρομαντισμού, ενσωματώνει και τους στίχους: «Πούν’ οι Κλέφτες, πούν’οι Τούρκοι;/ Τόσος κόσμος είν’ νεκρός;/Κατά γης κοιμώντ’οι Κλέφτες/ Όλοι οι Τούρκοι είναι νεκροί. /Δε σου φαίνονται πως είναι οι ίδιοι που’χανε σφαγή./ Σαν αδέρφια αγκαλιασμένα/ με τα χέρια τους σφιχτά/λες πως ύστερα απ’τη μάχη,/λες πως δίνουνε φιλιά/. (Α. Βαλαωρίτης, Άπαντα)

Αυτή η καταστροφικότητα και η δημιουργικότητα ή η δημιουργική καταστροφικότητα, των 5.000 τελευταίων χρόνων (είναι μικρό χρονικό διάστημα), που τη ζούμε κι εμείς ως μία κορύφωση στις μέρες μας, μπορεί κάποτε να τύχει της πλήρους μαθηματικής της περιγραφής, ενδεχομένως πριν να φθάσει το 2050, που μας το θέτουν ως όριο για να συντελεστεί μία πλήρης κατάρρευση του σημερινού μας πολιτισμού. Έτσι ενδεχομένως οι ενασχολούμενοι με την πολιτική και τα μεγάλα σύνολα ανθρώπων, θα έχουν μια σαφή εικόνα γι’αυτό που κάθε φορά μας περιμένει. Τα μαθηματικά μοντέλα περιορίζουν ικανοποιητικά την ανθρώπινη φλυαρία αιώνων επί παντός του επιστητού, έστω και με φλύαρους αριθμούς.

Αυτή η επικείμενη και πολύ δυσοίωνη πραγματικότητα δεν σημαίνει ότι οι εργώδεις καθημερινοί σχεδιασμοί της οικονομικής μας ανόρθωσης και η καθημερινή δημιουργικότητα-και ο βαρύς μόχθος των συνανθρώπων μας- για την οικονομική τους και την όλη τους ανθηρή κάποια παρουσία, χάνουν τη σημασία τους. Απεναντίας αποκτούν την ζωτική σημασία της ισορροπημένης μας παρουσίας και αναζωογονούν τη χαρά της καθημερινής μας ζωής και ύπαρξης… Ούτε και μπορεί οι άνθρωποι να αφεθούν στην πλήρη τους απραξία ή να μεταπέσουν σταδιακά και με τα φυσικά φαινόμενα επιδεινούμενα σε καταστάσεις πανικού. Το σθένος μιας ζωοποιού δράσης για την αποτροπή της όποιας επερχόμενης μεγάλης καταστροφής μπορεί να αποτελέσει κορυφαία πληρότητα ζωής για τον σημερινό άνθρωπο.

Ενδεχομένως, η στιγμή αυτή της παγκόσμιας ιστορίας μπορεί και να μην είναι από τις πιο απελπιστικές, παρόλο που κάποιες εγκληματικές συμπεριφορές των ανθρώπων παραμένουν ίδιες κι απαράλλαχτες χιλιάδες χρόνια τώρα, όπως και στις αρχές κι ως τα μέσα του εικοστού αιώνα… Αλλ’η ανθρωπότητα ουδέποτε είχε τόση συσσωρευμένη γνώση και τόσο συσσωρευμένο πλούτο, όσο αυτή τη χρονική στιγμή.

Ο ιδιωτικός μόνο πλούτος της ανθρωπότητας, από έρευνα του Boston Consulting Group, ανερχόταν το 2016 στο αστρονομικό ποσό των 166,5 τρισεκατομμυρίων δολαρίων. Έτσι όντως ο πλούτος αποκτάει ένα σταθερό σκοπό.

Εννοείται πως αν η κατάρρευση του πολιτισμού μας πραγματοποιηθεί σε τριάντα περίπου χρόνια από σήμερα, ο συσσωρευμένος αυτός πλούτος θα καταστεί άνευ οιασδήποτε σημασίας για τους κατόχους του. Κανένας δεν θα μπορέσει να αποδράσει προς ένα οποιοδήποτε ασφαλές σημείο στον πλανήτη Γη ή εκτός του πλανήτη. Οι ιστορικοί του μακρινού μέλλοντος θ’ανακαλύπτουν από τα όποια διασωθέντα ντοκουμέντα της μεγάλης κατάρρευσης ότι το χρήμα είχε χάσει σε κάθε μορφή την όλη του οντότητα.

Ενώ οι αρχαιολόγοι μπορεί να ανακαλύπτουν μέσα σε αλλεπάλληλα στρώματα αποξηραμένης λάσπης και ερειπίων ράβδους χρυσού ή και απαστράπτοντα ακόμα διαμάντια και αναρίθμητους σκελετούς ανθρώπων, καθώς ο θάνατος επιδείχνει από τις μέρες μας κιόλας εξαιρετική δημοκρατικότητα…

Αλλά και παρόλ’αυτά η αισιοδοξία μας παραμένει. Θα μπορούσε να επαναλάβομε εδώ μερικά από τα δυναμικά της στοιχεία που συντίθενται από την επιστημονική γνώση, τη διαρκώς εξελισσόμενη, από την τεχνολογία που καθημερινά πραγματοποιεί άλματα!, από τον πλούτο και κυρίως από την ανερχόμενη, ας ελπίσουμε, εγρήγορση των ανθρώπων… Το γεγονός διανοίγει προοπτικές πολλών δυνατοτήτων αποτροπής. Αλλά κατά μία άποψη όλοι εμείς που παραμένομε ζωντανοί θα πρέπει να θεωρούμε τον εαυτό μας τυχερό που ζούμε τα πρώτα βήματα της πλέον συναρπαστικής ιστορίας που άρχισε να γράφεται ποτέ στον κόσμο!

Σπύρος Βρεττός Συγγραφέας-Διδάκτορας Φιλολογίας

Προηγουμενο αρθρο
Νέα προθεσμία για καταφύγια αδέσποτων ζώων σε Δήμους
Επομενο αρθρο
15o Χορωδιακό Φεστιβάλ

Δεν υπάρχουν σχόλια

Γράψτε το σχόλιό σας

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.