Η εξέλιξη του κάστρου Αγίας Μαύρας σε φρούριο

Της δρ. Μαρίας Λαμπρινού

Το φρούριο Αγίας Μαύρας είναι ένα σπάνιο παράδειγμα παράκτιου-πεδινού οχυρωματικού έργου, που διατήρησε την αμυντική λειτουργία του αδιαλείπτως από την ίδρυσή του στις αρχές του 14ου μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Στους αιώνες αυτούς μετασχηματίστηκε και προσαρμόστηκε στις μεταβολές της πολεμικής τέχνης και της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Το φρούριο εξασφάλιζε τον απόλυτο έλεγχο της περιοχής λόγω της θέσης του στο σημείο τομής του νοητού άξονα του γαλήνιου πορθμού Λευκάδας με το χαμηλό ισθμό της Γύρας. Ο ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς παράκτιος και θαλάσσιος χώρος αυτός χώρος σχετίστηκε με ιστορικές στιγμές και με δομές άμεσα συνδεδεμένες με την εξέλιξη του οχυρώματος σε τέτοιο βαθμό που να θεωρείται το άμεσο πολιτιστικό του περιβάλλον.

Ποια ήταν η εξέλιξη της μορφής του φρουρίου από τον 14ο μέχρι τον 17ο αιώνα;

Η σημερινή εικόνα του φρουρίου δεν βοηθάει ιδιαίτερα στην αναγνώριση των κατασκευαστικών του φάσεων, καθώς μεταγενέστερες επισκευές και ανακατασκευές τμημάτων του αποκρύπτουν τα μυστικά της 600χρονης ιστορίας του. Οι αποσπασματικές γραπτές πληροφορίες, η περιορισμένη εικονογράφηση και η επικάλυψη των αρχικών φάσεων του με νεότερες, έχουν οδηγήσει τους μελετητές σε υποθέσεις που δύσκολα μπορούν να επιβεβαιωθούν με απόλυτη ακρίβεια. Οι περισσότεροι όμως συμφωνούν ως προς την χρονολογία της πρώτης αμυντικής εγκατάστασης στη θέση αυτή. Με μεγάλη βεβαιότητα θεωρούμε ότι ο φεουδαλικός πυρήνας του φρουρίου κατασκευάστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα πάνω σε μία νησίδα ψηφιδοπαγών αποθέσεων (beach rock) από αυτές που σχημάτιζαν την πλάκα του ισθμού στο βόρειο όριο της λιμνοθάλασσας της Λευκάδας (Κ.Κούκης 1997). Ο αρχικός τετράγωνος, τετραώροφος πύργος (donjon), ύψους 16 μέτρων, σύντομα εντάχθηκε σε ένα ευρύτερο παραλληλόγραμμο οχυρωματικό περίβολο με τον επιμήκη άξονα διατεταγμένο εγκάρσια στον ισθμό. Η νέα οχύρωση είχε πυργοειδή καστρόπορτα και τετράγωνους πύργους στις γωνίες του. Αυτή η διευρυμένη οχύρωση εξυπηρετούσε στην προστασία του ηγεμόνα και της θρησκευτικής εξουσίας του νησιού.

Την ίδια εποχή εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι κάτοικοι στα χαλαρά εδάφη της νησίδας, που σχηματίστηκαν από τεναγώδης αποθέσεις της λιμνοθάλασσας. Στα τέλη του 14ου αιώνα ο οικισμός οχυρώθηκε και ο οχυρωματικός περίβολος του καταλάμβανε όλη την έκταση του σταθερού εδάφους της νησίδας ακολουθώντας το ακανόνιστο σχήμα της. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε ένας προστατευτικός φραγμός για τον απόλυτο έλεγχο του χερσαίου περάσματος προς το νησί.

H έρευνα απέδειξε ότι η οχύρωση του οικισμού συναντούσε σε δύο σημεία την ακρόπολη και ήταν εφοδιασμένη με έξι κυλινδρικούς και τετράπλευρους πύργους μικρών διαστάσεων στις ενώσεις των ευθύγραμμων τμημάτων του. Ακόμα διέθετε μία πύλη ανατολικά και μία δυτικά από τις οποίες πέρναγε ο οδικός άξονας Λευκάδας – Στερεάς Ελλάδας παρακάμπτοντας την ακρόπολη. Από την οχύρωση του οικισμού έχουν εντοπιστεί στο έδαφος το ίχνος ενός από τους μικρούς κυλινδρικούς πύργους και των εκατέρωθεν τμημάτων του αρχικού οχυρωματικού περιβόλου. Η θέση των στοιχείων αυτών και η σχέση τους με τα σημερινά τείχη ενισχύει την άποψη ότι όλες οι μεταγενέστερες διαπλατύνσεις των τειχών αγκάλιασαν τα φεουδαλικά καθώς κατασκευάστηκαν παράλληλα με αυτά περιβάλλοντάς την εξωτερική πλευρά τους σε απόσταση μεγαλύτερη των τεσσάρων μέτρων. Όλες οι μεταγενέστερες οχυρώσεις επικάλυπταν την αρχική με νέες εξωτερικές τοιχοποιίες εφαπτόμενες στις προηγούμενες και εφοδιάζονταν με ακόμα μεγαλύτερους κυλινδρικούς προμαχώνες. Η τακτική αυτή των επάλληλων κατασκευών είναι συνηθέστατη και την συναντάμε σε πολλά φρούρια της χώρας (Ρόδος, Κως κλπ) αλλά και της Ιταλίας (Μπάρι).

Η γεωστρατηγική θέση του φρουρίου στο μέσο του Ιονίου Πελάγους και στην Χριστιανό-Μουσουλμανική μεθόριο προκαλούσε συνεχείς προστριβές μεταξύ των δύο αντίπαλων γειτόνων. Το 1503 ο συμμαχικός στόλος πολιόρκησε το φρούριο, ανατίναξε την ανατολική πύλη και κατέστρεψε με τα πυροβόλα του τον νοτιοανατολικό παλιάς τεχνολογίας προμαχώνα. Τα τείχη και ο προμαχώνας ανακατασκευάστηκαν με την πιο εξελιγμένη τεχνολογία για την άμυνα στα πυροβόλα. Η νέα μορφή του προμαχώνα περιγράφεται στα ημερολόγια του Μ. Sanudo, όπου και αναφέρεται ότι μετά από τις εργασίες που έκαναν οι Ενετοί το κάστρο μετατράπηκε σε φρούριο. Στα επόμενα χρόνια μετά την ανακατάληψη της Λευκάδας από τους Οθωμανούς, ακολούθησαν μεγάλης κλίμακας εργασίες για την οχύρωση του οθωμανικού οχυρωμένου οικισμού της Αγίας Μαύρας. Τα νέα τείχη επικάλυψαν τα προγενέστερα χωρίς όμως να μεταβάλλεται το ασύμμετρο επτάγωνο σχήμα τους.

Η εχθρική σχέση μεταξύ των δύο αντιπάλων δεν εκφράζονταν μόνο με τις πολιορκίες, αλλά ακόμα και με συχνές πειρατικές εξορμήσεις εναντίον εμπορικών νηοπομπών. Ο πάπας και οι ευρωπαίοι ηγεμόνες εξαπέλυαν ιδεολογική προπαγάνδα εναντίον των Οθωμανών επειδή έλεγχαν τους θαλάσσιους δρόμους προς τις κερδοφόρες αγορές της Ανατολής. Ο προσφιλέστερος τρόπος για να ενημερώσουν το κοινό της εποχής για τα τεκταινόμενα της βενετοτουρκικής διαμάχης ήταν οι καλλιτεχνικές απεικονίσεις τους σε βιβλία, γκραβούρες, ελαιογραφίες, τοιχογραφίες και ανάγλυφες παραστάσεις. Έτσι οι σπάνιες επιτυχίες των Ευρωπαίων κατά των Μουσουλμάνων την περίοδο αυτή, όπως η ναυμαχία της Ναυπάκτου και οι πρώτες επιτυχίες της Αρμάδας του Μοριά, διαδίδονταν με ενθουσιασμό από άκρη σε άκρη σε όλη την Ευρώπη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ιδεολογικής προπαγάνδας είναι και ο θριαμβευτικός χαρακτήρας της εικονογράφησης ολόκληρου του τοίχου αίθουσας του Palazzo Pitti στη Φλωρεντία με παράσταση της δήωσης της Πρέβεζας το 1605. Στην επίθεση αυτή κατά των Οθωμανών πρωταγωνιστικό ρόλο είχαν οι ιππότες του Αγίου Στεφάνου με Μάγιστρο τον Cosimo I dei Medici, αρχιδούκα της Φλωρεντίας.

Στη επάνω αριστερή γωνία της εικόνας απεικονίζεται με προοπτική χαμηλής πτήσης το φρούριο Αγίας Μαύρας, όπου το 1625 θα πραγματοποιηθεί μία ακόμα απόπειρα κατάληψης του φρουρίου από τα ιπποτικά τάγματα. Διακρίνεται ο δρόμος που οδηγούσε από την Στερεά Ελλάδα στη Λευκάδα και διέσχιζε από ανατολή προς δύση το φρούριο. Δεξιά και αριστερά από αυτόν τον δρόμο απεικονίζονται οικοδομικά τετράγωνα του οχυρωμένου οικισμού. Η ακρόπολη που την εποχή εκείνη υπήρχε στα δεξιά του δρόμου δεν σχεδιάζεται. Το φρούριο φαίνεται να είναι κανονικού σχήματος πενταγώνο και η κορυφή του είναι στραμμένη προς την Πρέβεζα. Τα τείχη και οι ογκώδης κυλινδρικοί προμαχώνες του έφεραν κορδόνι σε όλη την περιφέρεια του.

Ο ζωγράφος Β. Poccetti είναι ίσως επηρεασμένος από τη φρουριακή αρχιτεκτονική του 15ου αιώνα και κυρίως από τα δοκίμια του Francesco di Giorgio Martini. Ιδιαίτερη σημασία είχε δοθεί τότε στο πεντάγωνο σχήμα της οχύρωσης, καθώς προσομοιάζει στο ανθρώπινο σώμα. Στην θέση της κεφαλής τοποθετούσαν την ακρόπολη. Γνωρίζοντας ίσως αυτά τα οχυρωματικά πρότυπα ο καλλιτέχνης σχεδίασε το φρούριο Αγίας Μαύρας με τη μορφή του κανονικού πεντάγωνου και με την κορυφή του πενταγώνου στραμμένη προς την Πρέβεζα.

Το σχήμα όμως του φρουρίου Αγίας Μαύρας δεν ήταν κανονικό πεντάγωνο, καθώς ήδη από το 1604 ένας ανώνυμος κατάσκοπος και ο κοσμογράφος των Μέδικων και του Βατικανού Matteo Neroni είχαν σχεδιάσει τη κάτοψη του φρουρίου με επτά προμαχώνες στις αντίστοιχες ακμές του περιγράμματός του. Θεωρούμε ωστόσο ότι η επιμονή των καλλιτεχνών να απεικονίζουν το φρούριο ως πεντάγωνο έχει σχέση κυρίως με το ότι αντιλαμβάνονταν ως ευθύγραμμο τμήμα την τεθλασμένη πλευρά του τείχους προς τη λιμνοθάλασσα.

Μέχρι το 1684 το φρούριο απεικονίζονταν ως επί το πλείστον προοπτικά. Ο μεγάλος αριθμός χαρακτικών που κυκλοφόρησαν στην Ευρώπη με θέμα το φρούριο της Λευκάδας εξυπηρετούσε προπαγανδιστικούς σκοπούς της παπικής εξουσίας και των επεκτατικών διαθέσεων των ηγεμόνων. Για τον λόγο αυτό το σχήμα του φρουρίου είχε μόνο συμβολικό χαρακτήρα.

Μετά την κατάληψη του φρουρίου από τον Μοροζίνη οι δυτικοί γεωγράφοι και μηχανικοί συνειδητοποίησαν ότι επρόκειτο για μία ασύμμετρη επτάγωνη οχύρωση και δεν απεικονίζουν ξανά το φρούριο ως πεντάγωνο.
Ο αββάς Giο.Βattista Mauro, ο οποίος συμμετείχε στην πολιορκία του 1684, αποτύπωσε επίσης την ακρόπολη και τον οικισμό και σημείωσε τις φθορές που προκάλεσαν οι βομβαρδισμοί και οι ανατινάξεις.

Το σχέδιο του μηχανικού Giacomo Milheau Verneda προσαρμοσμένο στη σημερινή αεροφωτογραφία της περιοχής.

Δύο χρόνια αργότερα ο μηχανικός Giacomo Milheau Verneda, που συνόδεψε την Αρμάδα μέχρι και την Αθήνα, παρουσίασε την αποτύπωση του φρουρίου Αγίας Μαύρας συμπεριλαμβάνοντας τις προτάσεις του για την άμεση θωράκισή του. Στο λεπτομερέστερο σχέδιο του περιλαμβάνει κάθε πληροφορία για την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν το φρούριο υποδεικνύοντας ακόμα και οι διαδοχικές επαυξήσεις της ακρόπολης και τα εναπομείναντα τείχη της οχυρωμένης πόλης που μάλλον ήταν ακόμα ορατά κατά μήκος της πλευράς προς τη λιμνοθάλασσα και τη σημερινή πόλη της Λευκάδας.

Η φρουριακή αρχιτεκτονική αναπτύσσονταν συνεχώς ανταποκρινόμενη στη ραγδαία εξέλιξη των πυροβόλων όπλων. Η προσαρμογή των παλαιών οχυρώσεων στη νέα τεχνολογία αφορούσε στην μετατροπή των τετράγωνων ή κυλινδρικών πύργων σε τριγωνικούς ή καρδιόσχημους ογκώδεις προμαχώνες, προτάσσοντας γύρω από τα τείχη ένα ευρύ πεδίο αποτελούμενο από σύνθετα συστήματα τριγωνικών προτειχισμάτων και τάφρων, απομακρύνοντας το πολιορκητικό μέτωπο από τα τείχη. Αποφεύγεται επίσης η άμεση έκθεση των κανονιοστοιχιών στα εχθρικά πυρά και δεν εκτίθενται επίπεδες επιφάνειες τειχών κάθετα στη βολή των εχθρικών πυροβόλων.

Έτσι το φρούριο Αγίας Μαύρας μετασχηματίστηκε ξανά σύμφωνα με τις καινοτόμες λύσεις των ευρωπαϊκών προμαχωνικών οχυρώσεων από τους Ενετούς κατά τη διάρκεια των δύο επόμενων αιώνων (17ο και 18ο αι.). Η προμαχωνική οχύρωση της Λευκάδας έγινε σύμφωνα με τη θεωρία του εξαίρετου γάλλου μηχανικού Vauban, όπως αναφέρεται στο σχέδιο του μηχανικού Giacomo Milheau Verneda και καταλάμβανε έκταση μεγαλύτερη από το μισό της επιφάνειας του κυρίως φρουρίου.

Κατά την διάνοιξη της διώρυγας Λευκάδας (το 1819 και το 1900) μέρος της προμαχωνικής οχύρωσης κατεδαφίστηκε. Το μόνο τμήμα που διασώθηκε, αναπτύσσεται ακόμα ανατολικά κατά μήκος της ανατολικής τάφρου. Στο τμήμα αυτό όμως λόγω της ιδιαίτερης ιδιοκτησιακής κατάστασης της περιοχής από το 1945 και εξής, δεν υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση ανατολικά της τάφρου. Τα συρματοπλέγματα αποκόπτουν το μοναδικό σαφέστατα προμαχωνικού χαρακτήρα οχυρωματικό έργο της Λευκάδας από την οργανική συνέχειά του, ενώ οι καλλιέργειες και η βλάστηση καταστρέφουν μοναδικές για την ιστορία της Λευκάδας ιστορικές δομές.

Η συνεχής χρήση του φρουρίου για πολλούς αιώνες έχει προσθέσει στη δομή του ουσιαστικές πληροφορίες για τις άγραφες στιγμές της ιστορίας του και της εξέλιξης του. Ανησυχούμε λοιπόν, μήπως σε μια μελλοντική εσπευσμένη «αξιοποίηση» του φρουρίου και του άμεσου περιβάλλοντός του, καταστραφούν αυτές οι πληροφορίες, που σήμερα ακόμα προσφέρονται προς έρευνα στον προσεκτικό επισκέπτη.

Μαρία Λαμπρινού

(Ένα κείμενο γραμμένο στον απόηχο της παρουσίασης του βιβλίου μου “Το φρούριο Αγίας Μαύρας στη Λευκάδα” στις 29.7.2019, που έγινε με πρωτοβουλία του Μουσικοφιλολογικού ομίλου Ορφέας στο πνευματικό κέντρο του Δήμου Λευκάδας στις 29.7.2019)