Η Στάση των Χωρικών της Λευκάδας το 1819

Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ

Η «στάση των χωρικών» το 1819 είναι η δεύτερη από τις τρεις αγροτικές εξεγέρσεις που κυοφορήθηκαν στην περιοχή των Σφακιωτών. Η πρώτη ήταν η εξέγερση κατά του Γρατιανού Τζώρτζη το 1357 και η τρίτη η εξέγερση των αμπελουργών το 1935.

Η αφορμή για την εξέγερση ήταν η πρόσθετη φορολογία, που επέβαλε η κυβέρνηση του Ιονίου Κράτους τον Ιούνιο του 1819 στους αγρότες και αστούς της Λευκάδας, για να συγκεντρώσει τα χρήματα που απαιτούνταν για την κατασκευή μέσα στη λιμνοθάλασσα μιας διώρυγας, από την οποία να διέρχονται τα πλοία και να μην είναι αναγκασμένα να κάνουν το γύρο του νησιού από δυτικά στο ανοιχτό Ιόνιο. Τα έργα της κατασκευής της είχαν αρχίσει από το 1818.

Το ποσό, που έπρεπε να καταβάλει η Λευκάδα στο δημόσιο Ταμείο, ήταν 4.000 τάληρα ετησίως και θα εισπραττόταν από φόρους στο κρασί, λάδι, δημητριακά, όσπρια, αρνιά, κατσίκια και χοίρους, θα επιβάρυνε δηλαδή τους χωρικούς. Η φορολογία αυτή θα απέδιδε 1.000 τάληρα ετησίως. Τα υπόλοιπα 3.000 θα τα κατέβαλαν οι ευκατάστατοι της πόλης. Οι Λευκάδιοι θεώρησαν άδικο να πληρώσουν μόνο αυτοί για ένα έργο που ωφελούσε όλα τα νησιά του Ιονίου. Τα γεγονότα εξελίχτηκαν ως εξής:

• 15 Σεπτεμβρίου 1819 (π.η.): Ο δημογέροντας της Γεωργίας Νικ. Σταύρος ανεβαίνει στους Σφακιώτες και καταλύει στη μονή της Επισκοπής στο Σπανοχώρι. Σκοπός του να βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις των χωρικών ως προς την καταβολή του φόρου. Εκεί όμως αποκλείστηκε από τους αγανακτισμένους χωρικούς και ζήτησε βοήθεια από τον Έπαρχο Λευκάδας που του έστειλε ενισχύσεις με επικεφαλής τον Αναστάσιο Μαρίνο.

• 16 Σεπτέμβρη 1819 (π.η.): Μετά από μια ανήσυχη νύχτα, κατά την οποία στην Επισκοπή και στα γύρω χωριά αντηχούν πυροβολισμοί και κωδωνοκρουσίες, συγκεντρώνονται στο Σπανοχώρι 300 χωρικοί οπλισμένοι με πιστόλια και τουφέκια. Παρά τις προσπάθειες του πρωθιερέα Απόστολου Λάζαρη και του Αναστ. Μαρίνου, οι χωρικοί δεν ηρέμησαν παρά μόνο αφού πέτυχαν την απομάκρυνση του δημογέροντα, του Μαρίνου και της φρουράς.

• 16 Σεπτέμβρη 1819 (π.η.): Φθάνει στους Σφακιώτες ο τοποτηρητής της Λευκάδας αντισυνταγματάρχης Στόβενς και καλεί τους συγκεντρωμένους να διαλυθούν. Οι εξεγερμένοι αρνούνται υποστηρίζοντας ότι με την προσθήκη του νέου φόρου δεν μπορούν να επιβιώσουν. Κατόπιν σύστασης του Τοποτηρητή, οι χωρικοί συντάσσουν αναφορά με τα αιτήματά τους και τη δίνουν στο Στόβενς αλλά δεν διαλύονται.

• 17 Σεπτέμβρη 1819 (π.η.): Ενισχυμένοι με καινούργιες ομάδες και από τα άλλα χωριά, οι χωρικοί καταλαμβάνουν πρωί-πρωί το ύψωμα «Καθάρια Ράχη» πάνω από τη Μεγάλη Βρύση. Ο Τοποτηρητής αποδέχεται την πρότασή τους να μεταφέρουν την αναφορά τους στην Κέρκυρα δύο άρχοντες της πόλης, ο κόμης Ντ’ Όριο και ο Θωμάς Βαφέας, που ανήκαν σ’ εκείνους που δεν συμφωνούσαν με την φορολογία που επιβλήθηκε. Οι χωρικοί τούς υπόσχονται ότι θα γυρίσουν στα χωριά τους.
• Πανικόβλητοι οι δημογέροντες και οι άρχοντες, καταφεύγουν στην αγγλική προστασία. Ο Τοποτηρητής, για να αποκρούσει πιθανή επίθεση από τα νότια και δυτικά της πόλης, έστησε κανόνια και τοποθέτησε φρουρές στις εισόδους της πόλης.

• 19 Σεπτεµβρίου 1819 (π.η.): Φθάνει στη Λευκάδα η απάντηση του Αρµοστή. Η ασάφειά της όμως έκανε τους χωρικούς πιο δύσπιστους και η στάση διαδόθηκε σε όλο το νησί.
• 20 Σεπτεμβρίου (π.η.): Οι χωρικοί καταλαμβάνουν πάλι την «Καθάρια Ράχη» απ’ όπου είχαν αποχωρήσει. σύμφωνα με την υπόσχεσή τους στους Ντ’ Όριο και Βαφέα. Οι άρχοντες αποτυγχάνουν να οργανώσουν φρουρά 200 ενόπλων γιατί σε όσους απευθύνονταν φοβόταν τα αντίποινα των χωρικών στις εκτός πόλης περιουσίες τους.
• 21 Σεπτεμβρίου-μεσημέρι (π.η): Από την «Καθάρια Ράχη» οι εξεγερμένοι βλέπουν να έρχονται από την Κέρκυρα πλοία με στρατιωτικές ενισχύσεις. Εξοργισμένοι επιτίθενται στην πόλη, συγκρούονται με την αγγλική φρουρά, την απωθούν και μπαίνουν μέσα. Επικράτησε πανικός. Πολλοί κάτοικοι της πόλης έτρεξαν τρομαγμένοι προς το Κάστρο. Δεν σημειώθηκαν όμως καταστροφές, εκτός από τον εμπρησμό του μαγαζιού του δημογέροντα Σταύρου.
• Ο Τοποτηρητής κηρύσσει το στρατιωτικό νόμο. Παρά τις απειλές του οι χωρικοί δεν διαλύονται. Ο Στόβενς επιτίθεται εναντίον τους με τρία τμήματα. Ένα ξεκινά από το Καλλιγόνι, ένα από το Φρύνι και ένα κατευθύνεται εναντίον τους από το δημόσιο δρόμο των Σφακιωτών.

• 22 Σεπτ. 1819 (π.η.): Στη θέση «Μπόζα» έγινε η μεγάλη σύγκρουση. Οι Άγγλοι υπέστησαν μεγάλες απώλειες αλλά η άμυνα των χωρικών δεν είχε ανάλογη συνέχεια.
• Πιεζόμενοι από τους Άγγλους οι χωρικοί υποχώρησαν στη θέση «Άσπρα Χαλίκια» του Κόντρου, ανάμεσα σε Σφακιώτες και Εξάνθεια, στην ίδια περιοχή στην οποία τοποθετεί ο Βαλαωρίτης το καταφύγιο του ζευγολάτη Φωτεινού στο ομώνυμο ποίημά του.
• 22 Σεπτ. 1819 (π.η.): Ο αναπληρωτής του Αρμοστή στρατηγός Άνταμ με προκήρυξή του αναγγέλλει την κατάπνιξη της εξέγερσης, τη σύλληψη των πρωταιτίων και την «αποκατάσταση της τάξης». Την 1.10.1819 (π.η.) φθάνει στη Λευκάδα.
• 6 Οκτ. 1819 (π.η.): Ο Άνταμ επικηρύσσει τους πρωταιτίους της εξέγερσης και ορίζει φοβερές ποινές σε όσους τους βοηθούν να κρύβονται. Σε όλους τους άλλους έδινε συγχώρεση εκτός από εκείνους, που θα αποδεικνυόταν ότι ήταν υποκινητές της στάσης.
7 Οκτ. 1819 (π.η.): Οι αρχές καλούν τους κατοίκους της πόλης να παραδώσουν τα όπλα και τα πυροµαχικά, που βρίσκονταν στα χέρια τους.

Εκ μέρους της Α. Ε. του Μαγγιόρ στρατηγού Φ. Άδαμ ιππότου κλπ.

Επειδή εκηρύχθη στο νησί της Αγίας Μαύρας ο στρατιωτικός νόμος και υπάρχει ακόμα στην πρώτη του ισχύ και δύναμη σ’ αυτό το νησί, ορίζει και διατάσσει με την παρούσα:

1) Όλα τα ανωτέρω μουσκέτα, τρομπόνια, πιστόλια και άλλα πυροβόλα όπλα, που ανήκουν ή ευρίσκονται στη διάθεση οποιουδήποτε ατόμου της πόλης Αγίας Μαύρας, θα μεταφερθούν μεταξύ της μεσημβρίας και της 2ας ώρας μετά μεσημβρίαν της σήμερον στην πλατεία απέναντι του γραφείου της Υψηλής Αστυνομίας και θα παραδοθούν στο πρόσωπο που θα ορισθή γι’ αυτή τη δουλειά.
2) Το όνομα του κάθε ιδιοκτήτη θα γραφή ευανάγνωστα πάνω στο όπλοή στα όπλα που του ανήκουν, για να γνωριστούν και να γνωρίζεται η ιδιοκτησία του καθενός.
3) Όλα τα πρόσωπα, που κατέχουν μπαρούτι, οφείλουν να το παραδώσουν στις ώρες που προείπαμε στο Τελωνείο στα πρόσωπα που θα έχουν ορισθή γι’ αυτό και τα οποία θα δώσουν αποδείξεις στους σχετικούς κατόχους.
4) Εάν μετά το χρονικό διάστημα που ανέφερα βρεθή πρόσωπο ή πρόσωπα που να έχουν στην κατοχή τους πυροβόλα όπλα ή μπαρούτι χωρίς να έχουν άδεια μιας εξουσίας σχετικής με τη δουλειά αυτή, θα υποστούν την ποινή που θα ορίση η στρατιωτική επιτροπή.
(Μετάφραση από το ιταλικό)

Κατ’ εντολήν της Α. Ε.
B. P. Gilbert

• 10 Οκτωβρίου 1819 (π.η.): Ο Άνταµ συστήνει δικαστήριο από δύο Άγγλους και δύο Λευκαδίτες άρχοντες, με Εισαγγελέα τον Ιωάννης Ζαµπέλιο, για το διακανονισμό των περιουσιών που δημεύονταν.
• 14 Οκτωβρίου 1819 (π.η.): Ο Άνταµ αναγγέλλει τη σύλληψη, την καταδίκη και τον απαγχονισµό τεσσάρων πρωταιτίων: Του Σπύρου Ασπρογέρακα (από Σφακιώτες), του παπά-Θεόκλητου Στραβοσκιάδη (από Απόπλαινα), του παπα-Φίλιππου Κολυβά (από Αλέξανδρο) και του Βασίλειου παπα-Στάθη Πάλµου (από Πόρο). Για να είναι ο παραδειγµατισµός συνεχής και φριχτός, πίσσωσαν τα σώµατά τους και τα κρέµασαν στα περάσµατα της πόλης μέσα σε σιδερένιες κλούβες.
• Οι περισσότεροι από τους πρωτεργάτες της στάσης, για να γλιτώσουν, πέρασαν στην Ακαρνανία και αρκετοί πήραν μέρος στην Επανάσταση του 1821. Οι αρχηγοί ήταν ο Αποστόλης Σταύρακας-Πανάδας και ο Νικολέτος Σταύρακας-Βελέντζας από Καρυά και οι Φίλιππος Ζαβερδινός και Σπύρος Ασπρογέρακας από τους Σφακιώτες. Τους τρεις απαθανάτισε ο δηµοτικός στιχουργός.

• 19 Οκτωβρίου 1819 (π.η.): Ο Άνταµ αποχωρεί και παραδίνει τη διοίκηση στον Στόβενς. Η τάξη αποκαταστά¬θηκε και στις 10 Νοεµβρίου αποφασίζεται η επαναλειτουργία των δικαστηρίων. Ο στρατιωτικός νόµος ίσχυσε ως το Μάιο του 1820.
• Οι Άγγλοι, καταθορυβήθηκαν από τα γεγονότα της Λευκάδας και υποψιάστηκαν ότι τα υποκίνησε η Ρωσία υπό την καθοδήγηση του Καποδίστρια και του ορθόδοξου κλήρου. Οι υποψίες τους όμως δεν επιβεβαιώνονται από τα πράγματα. Παρά ταύτα, η ερμηνεία αυτή υπήρξε για καιρό η σταθερά προβαλλόμενη θέση των Άγγλων. Και ο Μαίτλαντ, λίγους μήνες μετά θα πει: «η Κυβέρνησις έδειξε µετριοπάθειαν και επιείκειαν, διότι εκ τοσαύτης πληθύος εξαπατηθέντων και παραπλανηθέντων, το Στρατοδικείον ολιγίστους µόνον κατεδίκασεν».
• Τον επόμενο χρόνο 1820 τα φορολογικά µέτρα χαλάρωσαν. Διατηρήθηκε η υποχρέωση των πιο εύπορων της πόλης να καταβάλουν συνολικά 3.000 τάληρα (το ανώτατο όριο κατ’ άτομο ήταν 200 και το κατώτερο 10 τάληρα), επιβλήθηκε φόρος στα διερχόµενα και ελλιµενιζόµενα πλοία, εκτός από τα λευκαδίτικα, και ο φόρος στο κρασί και στο λάδι περιορίστηκε µόνο στις εξαγόµενες ποσότητες.
• Η πολιτική εμπειρία των Άγγλων τους οδήγησε να ζητήσουν από τους χωρικούς, μετά την καταστολή της εξέγερσης, να γράψουν τις απόψεις τους για την κατάστασή τους, για να σχηµατίσει σωστή γνώµη η Κυβέρνηση. Η µόνη απάντηση που γνωρίζουµε είναι των κατοίκων της Εγκλουβής που γράφτηκε στις 23 Οκτωβρίου και απευθύνεται στην αρμόδια Επιτροπή που όρισε ο Άνταµ. Στο λιτό αυτό κείμενο τίθενται όλα τα µεγάλα προβλήµατα της ζωής των χωρικών, των καλλιεργειών τους, των εισοδηµάτων τους και της υψηλής φορολόγησης, η οποία τους αφαιρεί ακόμα και τα εντελώς απαραίτητα για την επιβίωση τους. Θίγει επίσης τα θέματα των σχέσεων τους µε την απρόσιτη στην πόλη εξουσία, την οργάνωση της αγροφυλακής και την αδυναμία των παιδιών των φτωχών να παρακολουθήσουν το «Προκαταρκτικό Σχολείο» που λειτουργεί στην πόλη.

[…] ηµείς οι ταπεινοί δούλοι της, εγκάτοικοι του χωρίου Εκλουβής αναφέρνοµε εις την δκαιοσύνην σας ότι ηµείς είµαστε πολλά ευχαριστηµένοι εις τα τάτζια και νόµους όπου µας εδιοικούσαν εις το στάτο βένετο οπού έπειτα οπού µας εξουσίασαν οι Φραντζέζοι και ακολούθως οι Ρούσοι δε µας ηνόχλησαν περισσότερον από εκείνο οπού επληρώναµε κατά τους νόµους του Βενετσιάνου επειδή έτζι εγνώρισαν ότι δυνόµαστε γνωρίζοντες την αδυναµία µας.
Επληρώναµε την δεκατία από τα γεννήµατα, τα νόµιστρα κρασίου, λαδίου και ζώα µας […] Πώς να µην τροµάξωµε και να φοβηθούµε εις τα περισσότερα και δυσβάσταχτα οπού µας υποχρέωσαν; Με ποίαν µας δύναµιν να πληρώσω µε; […] Οι πτωχοί βοσκοί οπού έχουν τα ζώα προς βοήθειαν και τιµανά των φαµελιών τους να δίνουν δέκα παράδες ήτοι γαζέτες εις το κάθε ένα, έξω από τη δεκατιά, οπού περιπατή νύχτα και ηµέρα νηστικός, ξυπόλητος και κρυωµένος εις τους λόγκους µε βροχές και χιόνια, οπού δεν ηµπορεί να υποφέρει τους αυτούς κινδύνους και πώς να πληρώνη τάτζιο; […] δια το όφελος του καναλιού ηµπορούσαν να ευρεθούν άλλοι τρόποι αρµοδιότεροι δια να γένη και το κανάλι και να µην υποφέρη και ο τόπος τα τόσα βάρητα [ … ]
[ … ] ερχόµαστε εις τα Κριτήρια της χώρας, εξοδευόµαστε, χασοµερούµε και από τα κρύα και βροχές πολλοί οπού εχάθηκαν. Διατί να µην διοριστή εις τα χωρία να διορθώνουν και µικρές διαφορές τους; και οι µεθοδικές διατί να µην κρίνωνται εις την απλήν γλώσσαν την ειδικήν µας αλλά ή ελληνικά ή φράγκικα; Διατί ένας πτωχός οπού δια την χρείαν του ή δια το χρέος του επούλησε το χωράφι του ή το αµπέλι του και διατί να µην ηµπορεί να το εξαγοράζη ή εκείνος ή το παιδί του κατά τους βενέτικους νόµους;
Το κοινόν σχολείον οπού εσύνθεσε η χώρα διατί να µην είναι εις ένα µοναστήριον δια να έχουν και οι πτωχοί Λευκάδιοι να βάνουν τα παιδιά τους να σπουδάζουν, οπού για την χώραν δεν είναι δυνατοί και από την πτωχεία των Λευκαδίων είναι όλοι τυφλοί;
Το αλάτι οπού κάνει ο τόπος διατί να το τρώγη ακριβώτερο από τα άλλα νησία οπού το αγοράζουν από εδώ; [ … ]
Αυτά είναι τα ζητήματα οπού) µας εγγίζουν επάνω εις την ζωήν µας και εις την πτωχείαν µας και περικαλούµεν τα φιλελεγήµονα σπλάχνη της δικαιοσύνης σας να µας δικαιώσετε εις αυτά. [ …

Χαρακτηριστικά αποσπάσμαστα της από 23/10 αναφοράς, που έστειλαν οι κάτοικοι της Εγκλουβής στην Επιτροπή που όρισε ο αναπληρωτής του Αρμοστή Frederick Adam (σε αποκαταστηµένη µορφή).