Οι λευκαδικές σπουδές 1970-2020 και τα 50χρονα της Ε.Λ.Μ.: Οι μεγάλες συνθέσεις και απογραφές

Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ

Τρεις εισαγωγικές παρατηρήσεις:

Η πρώτη: Το ορόσημο του 1970 δεν είναι «αδιάβροχο». Πολλά επιτεύγματα της μετά το 1970 πεντηκονταετίας έχουν επωασθεί στην προηγούμενη περίοδο. Π.χ. τρεις κορυφαίοι λόγιοι της πεντηκονταετίας, ο  Ροντογιάννης (γεν. 1911), ο Κοντομίχης (γεν. 1924) και ο Ασδραχάς (γεν. 1933) έχουν αρχίσει νωρίτερα το συγγραφικό τους έργο.

Η δεύτερη: Τυπικά δεν χωρούν όλα τα επιτεύγματα των λευκαδικών σπουδών της 50ετίας κάτω από την «ομπρέλα» της ΕΛΜ. Από την άλλη όμως πρέπει να σημειώσουμε πρώτον ότι η ΕΛΜ με τις τακτικές εκδηλώσεις της και εκδόσεις της καθοδήγησε όλο αυτό το κύμα και δεύτερον, ότι όλοι οι «πνευματικοί άνθρωποι» της εποχής είναι με κάποιο τρόπο συνδεδεμένοι με την ΕΛΜ και τα βιβλία, που εκδίδουν εκτός της ΕΛΜ, εντάσσονται στο ίδιο κλίμα.

Η τρίτη: Αν ήθελα να είμαι δίκαιος στην αποτίμηση αυτής της πεντηκονταετίας, θα κατάρτιζα το εξής τριμερές σχήμα:

–Μεμονωμένα δημοσιεύματα που αξίζει να ενταχθούν υπό τον τίτλο «Μεγάλες συνθέσεις και απογραφές» (Μέσα σ’ αυτά την πρώτη θέση κερδίζει αδιαφιλονίκητα η Ιστορία της Νήσου Λευκάδας του Π. Ροντογιάννη). Στην περίπτωση αυτή η δικαιοσύνη απονέμεται εύκολα με τη μνεία του συγγραφέα.

-Τα πρακτικά των (40) συνολικά Συνεδρίων, Συμποσίων και Εκδηλώσεων, εκ των οποίων τα (30) της ΕΛΜ και (10) άλλων φορέων.

-Οι Επετηρίδες της ΕΛΜ.

Στα δύο τελευταία συλλογικά έργα, μια πραγματική βίβλο των λευκαδικών σπουδών, πίσω από τον μόχθο των συγγραφέων τους κρύβεται ένας άλλος τεράστιος μόχθος: ο σχεδιασμός και η οργάνωση των σχετικών εκδηλώσεων και ύστερα η επίπονη και επιστημονικώς απαιτητική προσπάθεια από τη συλλογή των προς δημοσίευση μελετών έως το «τυπωθήτω». Πρέπει κι εδώ να αποδοθεί η δικαιοσύνη στους ανθρώπους που επωμίστηκαν και διεκπεραίωσαν αυτό το έργο. Μην τους ξεχνάμε.

Επί του κυρίου θέματος τώρα – τα 50 χρόνια είναι χρονικό διάστημα αρκετό για απολογισμό.

Ας αρχίσουμε με την επίσκεψη των ονομάτων:

Πρώτον. Στο ερώτημα ποιων τομέων τις «συνθέσεις και τις απογραφές» ερευνούμε, την απάντηση τη δίνει το δεύτερο άρθρο του καταστατικού της Εταιρείας: Σκοπός της ΕΛΜ είναι η «έρευνα και μελέτη κάθε ζητήματος που προάγει τον πνευματικό και υλικό πολιτισμό της Λευκάδος».

Δεύτερον. Την ένταξη στην κατηγορία «Μεγάλες συνθέσεις και απογραφές» έργα μεμονωμένων δημιουργών, που την δικαιούνται, είναι ευάριθμα. Ο συνδυασμός όμως των ipso jure μεγάλων συνθέσεων και απογραφών με πολλές άλλες -μικρότερες μεν αλλά σημαντικές- δημιουργεί άλλου τύπου ευρύτερες «Μεγάλες συνθέσεις και απογραφές». Είμαστε υποχρεωμένοι να εστιάσουμε και στις μεν και στις δε υποδεικνύοντας και τους συνεκτικούς αρμούς τους.

Τρίτον. Η φράση υποδηλώνει σαφώς ότι το έργο της πεντηκονταετίας υπερβαίνει το αντίστοιχο του παρελθόντος. Ελπίζω οι ανακοινώσεις μας να το δείξουν.

Τέταρτον. Η διαπραγμάτευσή μου θα γίνει κατά θεματική ενότητα. Και ζητώ εκ των προτέρων συγγνώμη, διότι το εύρος του θέματος με υποχρεώνει να είμαι ενοχλητικά επιγραμματικός.

Ι. ΥΠΟΔΟΜΕΣ

Αρχίζουμε με τις υποδομές. Τρείς είναι, κατά τη γνώμη μου, οι πυλώνες  υποδομής των λευκαδικών μελετών: η λευκαδική βιβλιογραφία, η ΧΕΛΒΙ (Χαραμόγλειος Ειδική Λευκαδιακή Βιβλιοθήκη), και το πρόσφατα ταξινομημένο Ιστορικό Αρχείο Λευκάδος (νυν: ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Λευκάδας). Στην αρμοδιότητα της ανακοίνωσής μου ανήκουν οι βιβλιογραφίας. Για τα άλλα δύο θα περιοριστώ σε μια μικρή υπόμνηση.

1. Βιβλιογραφίες

Για πρώτη φορά κατά την υπό εξέταση πεντηκονταετία επιχειρούνται βιβλιογραφικά εγχειρήματα – βασικότατο εργαλείο της έρευνας. Η πρώτη προσπάθεια σύνταξης λευκαδικής βιβλιογραφίας ανήκει στον λευκάδιο φιλόλογο Δημοσθένη Κουνιάκη (1890-1976) και δημοσιεύτηκε το 1977 στην Επετηρίδα της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών. Το πόνημά του κινείται στη διαχρονία 1509-1975, αριθμεί 2.404 αναγραφές και κινείται στη λογική της ΧΕΛΒΙ: Περιλαμβάνει δημοσιεύματα που αφορούν τη Λευκάδα και δημοσιεύματα γραμμένα από Λευκάδιους.

Πολύ πιο συστηματικά με τη λευκαδική βιβλιογραφία  ασχολήθηκε ο Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης. Η πρώτη προσπάθεια έγινε το 2006, είναι κυρίως βιβλιογραφία πολιτισμικής ιστορίας, κινείται στη διαχρονία 1864-2006, δεν είναι εξαντλητική και πλήρης αλλά οδηγητική, διαρθρώνεται σε 20 θεματικές ενότητες, και η συγκομιδή της είναι 363 αναγραφές. Η ιδιοτυπία της έγκειται στο ότι «δεν περιλαμβάνονται σ’ αυτήν τα πρωτότυπα έργα των λευκαδίων δημιουργών αλλά μόνο μελέτες γι’ αυτούς και το έργο τους και μάλιστα εκείνες οι μελέτες που αναδεικνύουν την επαφή τους με τη γενέτειρα Λευκάδα». Η βιβλιογραφία έγινε προσιτή το 2008, με την επιμέλεια του Δημήτρη Σπ. Τσερέ, και από την ιστοσελίδα της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης και από το 2011 της Περιφερειακής Ενότητας Λευκάδας.

Πολύ πιο φιλόδοξο είναι το τελευταίο (υπό έκδοση αλλά ηλεκτρονικά προσιτό στους ασχολούμενους με τις λευκαδικές σπουδές) πόνημα του συγγραφέα Επιλογή Βιβλιογραφίας για τη Λευκάδα στη νεότερη και σύγχρονη εποχή: Εξακολουθεί, όπως και η αρχική, να είναι Επιλογή Βιβλιογραφίας αλλά είναι γενική και όχι μόνο πολιτισμική, οι αναγραφές εγγίζουν τις 2.000, το χρονικό της άνυσμα διευρύνεται έως την αρχή του 19ου αι. και οι θεματικές της ενότητες αυξάνονται σε 26 (με τις αναγραφές καθεμιάς σε χρονολογική σειρά δημοσίευσης).

Παρά τους ανωτέρω περιορισμούς η Επιλογή Βιβλιογραφίας είναι ένας εξαιρετικός οδηγός όχι μόνο για τον απλό αναγνώστη αλλά και για τον επιστήμονα ερευνητή με την αυτονόητη προϋπόθεση ότι της «βάζεις» τα κατάλληλα ερωτήματα.

2. Αρχειακά

Στον τομέα αυτό έχουμε δυο μεγάλα γεγονότα:

Πρώτον, την πρόσφατη ταξινόμηση του αορίστως πολυύμνητου αλά γενικώς αγνοούμενου Ιστορικού Αρχείου Λευκάδος (νυν: ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Λευκάδας), που δίνει στον αναγνώστη και τον μελετητή βασικά εργαλεία πρόσβασης σε όλο το υλικό του αρχείου και όχι (όπως συνέβαινε ως τότε) σε ένα μέρος του. Και δεύτερον, την έκδοση το 2013 των Οθωμανικών πηγών για τη νεώτερη ιστορία της Λευκάδας, αποτέλεσμα μιας ευτυχούς συνεργασίας μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας και της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λευκάδας. Ή έκδοση αυτή συγκεντρώνει (μεταφρασμένα στα ελληνικά) οθωμανικά τεκμήρια από το Πρωθυπουργικό Αρχείο της Κωνσταντινούπολης, το Αρχείο της Βιβλιοθήκης «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Σόφιας, και, λίγα, από το Αρχείο Tapu Kadastro της Άγκυρας. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η έκδοση αυτή αποτελεί μια πραγματική επανάσταση στον χώρο της τοπικής ιστορίας: Οι αρχειακές διαθεσιμότητες για την ιστορία της Λευκάδας, που ως τώρα (αν εξαιρέσουμε τα ελάχιστα οθωμανικά τεκμήρια, που είχαν αποθησαυριστεί στο Ιστορικό Αρχείο Λευκάδας) σταματούσαν στις αρχές της Βενετοκρατίας, τώρα φτάνουν στις αρχές του 16ου αιώνα. Δυο αιώνες πλέον της λευκαδικής ιστορίας αλλά και της όμορης terra ferma ως το Αγγελόκαστρο είναι έτοιμες να δεχτούν τη γονιμοποίηση των πληροφοριών, που θα αποδεσμεύσει η έρευνα του ιστορικού από τα μεταφρασμένα οθωμανικά τεκμήρια. Το χρονικό άνυσμα των γνώσεών μας λοιπόν μεγαλώνει αυτομάτως τουλάχιστον κατά δύο αιώνες αλλά, λαμβανομένου όπως υπόψη ότι τα πεπραγμένα μιας εποχής έχουν ρίζες στο παρελθόν, το άνυσμα μεγεθύνεται και εισέρχεται στα εδάφη της προοθωμανικής κατάκτησης.

3. Βιβλιοθήκες

Η πλήρης εικόνα των έργων υποδομής των λευκαδικών μελετών συμπληρώνεται με την ίδρυση της ΧΕΛΒΙ (Χαραμόγλειος Ειδική Λευκαδιακή Βιβλιοθήκη), αυτής της μοναδικής μήτρας των λευκαδικών μελετών, που συγκεντρώνει ό,τι έχει γραφεί από Λευκάδιους και ό,τι έχει γραφεί για τη Λευκάδα.

ΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΑ

Πριν από την υπό εξέταση πεντηκονταετία, στον τομέα αυτό η Λευκάδα έχει να επιδείξει τον Κωνσταντίνο Μαχαιρά (1882-1967), με τον οποίο η λευκαδική ιστοριογραφία καλύπτει το έλλειμμα που την χώριζε από την αντίστοιχη επτανησιακή· Πριν από τον Μαχαιρά τον Σπυρίδωνα Βλαντή (1855-1938) και τα δημοσιογραφικού τύπου βιβλία του δημοσιογράφου Πάνου Κουνιάκη (1876-1958)· και σε βάθος χρόνου (δεύτερο μισό του 19ου), τις αποσπασματικές απόπειρες του πολυδιάστατου Ιωάννη Σταματέλου (1822-1881) κι ακόμα πιο πίσω (αρχές του 19ου αι) συναντούμε τις προβληματικές ιταλόγλωσσες συνθέσεις του Δημήτριου Πετριτσόπουλου (1764-1833). Ήτοι, μέχρι το 1900 η λευκαδική ιστοριογραφία ακολουθεί την επτανησιακή ασθμαίνοντας. Αρχομένου του 20ού αιώνα η τάση αντιστρέφεται και η λευκαδική ιστοριογραφία μπαίνει στην υπό εξέταση πεντηκονταετία από καλή αφετηρία, που θα της επιτρέψει να αντιστρέψει πλήρως τα δεδομένα.

Η πρωτοκαθεδρία στον τομέα αυτό δικαίως θα αποδοθεί στην δίτομη Ιστορία της νήσου Λευκάδος του Ροντογιάννη, που εκδίδεται το 1980 και 1982 (είχαν ήδη προηγηθεί τα μικρότερα Λεύκωμα του Ορφέα το 1954 και ο Τουριστικός Οδηγός Λευκάδος το 1966), με την οποία η λευκαδική ιστοριογραφία υπερβαίνει τα έως τότε κατακτημένα της και θα βρεθεί στην πρωτοπορία της επτανησιακής ιστοριογραφίας και σε επίζηλη θέση της τοπικής ιστορίας σε πανελλαδικό επίπεδο.

Η Ιστορία του Ροντογιάννη  είναι ένα βιβλίο γενικής τοπικής ιστορίας, που πάει έναν αναβαθμό πιο πάνω την ήδη εκφρασθείσα τάση των προ αυτού λευκαδίων ιστορικών για τη συγγραφή συνθετικών έργων, είτε μιας μεγάλης ιστορικής περιόδου είτε μιας μεγάλης θεματικής μονογραφίας. Γράφεται τμηματικά κατά τη διαθεσιμότητα και τον βαθμό επεξεργασίας του υλικού κάθε κεφαλαίου, μάλιστα από το 1962 ως το 1966. Είναι ένα έργο συνθετικό αλλά συγχρόνως και αναλυτικό, αφού ο συγγραφέας του ερευνά ιστορικές  περιόδους ανερεύνητες, εντοπίζει άγνωστα γεγονότα, περιγράφει και εξηγεί ιστορικά φαινόμενα για πρώτη φορά. Είναι σφαιρική ιστορία, αλλά δεν ήταν δυνατό να χωρέσει όλα τα αποτελέσματα της ερευνητικής του προσπάθειας και μάλιστα για εκείνα τα θέματα που είχαν σχηματιστεί ήδη ξεχωριστά βιβλία, όπως π.χ. Η Χριστιανική Τέχνη.

Στις «Πρωτεύουσες της Λευκάδος», πόνημα αρχαιολογικό και ιστορικό, αποθησαυρίζει τις μέχρι τότε γνώσεις για τις τέσσερις πόλεις-πρωτεύουσες του νησιού (την αρχαία Νήρικο-Λευκάδα στον λόφο του Κούλμου, την ομώνυμή της μεσαιωνική πολίχνη επίσης στον Κούλμο, τη μεσαιωνική Αγία Μαύρα μέσα στο φρούριο της Αγίας Μαύρας και τη σημερινή πρωτεύουσα), τις οποίες εμπλουτίζει με δικά του ευρήματα, ιδίως ευρήματα που αφορούν τη μεσαιωνική πολίχνη και τη σημερινή πόλη.

Το 2003 εκδίδονται τα Πατριδογραφήματα του Σπύρου Ασδραχά, στα οποία ο συγγραφέας συγκέντρωσε τις πιο πολλές (μέχρι το 2002) «γραφές για την πατρίδα»: τη Λευκάδα αλλά και την «αντικρινή στεριά».  Πρόκειται για 22 κείμενα δημοσιευμένα από το 1954 και μετά σε περιοδικά, εφημερίδες ή άλλα έντυπα, τα οποία δεν έχουν περιληφθεί σε άλλα βιβλία του, αναπλασμένα άλλα σε μικρότερο άλλα σε μεγαλύτερο βαθμό. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Η πρώτη ενότητα με τίτλο «Το ανθρώπινο πλέγμα» περιλαμβάνει έξι μελετήματα, μεταξύ των οποίων και το εξαιρετικά πρωτότυπο για την ελληνική ιστοριογραφία «Αρματολοί και κλέφτες στη Λευκάδα», όπου άπτεται του θέματος της πρωτόγονης επανάστασης, «πολύ πριν από την καθιέρωσή της με τις συστηματικές μελέτες του Eric Hobsbaum. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται «Στον κόσμο της παιδείας» και περιλαμβάνει εννιά μελετήματα για θέματα παιδείας, με τα οποία ασχολήθηκαν λόγιοι, του 19ου αλλά και του 20ού αιώνα μέχρι τις μέρες μας, από τη Λευκάδα ή από αλλού αλλά συνδέονται με κάποιον τρόπο με τη Λευκάδα. Την τρίτη, και μικρότερη σε έκταση, ενότητα αποτελούν τα «Ερανίσματα», εφτά κείμενα που είχε δημοσιεύσει ο νεαρός Ασδραχάς στις φιλόδοξες και ποιοτικές Λευκαδίτικες Σελίδες του μουσικοφιλολογικού ομίλου «Ορφεύς» κατά την ορμητική διετία 1962-63 και τα υπέγραφε ως «Ερανιστής» – εξ ου και ο τίτλος της ενότητας.

Ακολουθεί η μικρή συναγωγή Μελετήματα για τη Λευκάδα και τους  Λευκαδίτες του Νίκου Σβορώνου, που εκδόθηκε από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών το 2011.

Μια όχι μεγάλη αλλά πάντως αρκετά υπολογίσιμη απογραφή, συνιστάμενη κυρίως από ψηφίδες μικροϊστορίας του λευκαδικού τοπίου (μερικές των οποίων εντελώς πρωτότυπες) και της λευκαδικής κοινωνίας, αποτελούν τα Πάτρια ίχνη του Νίκου Βαγενά (2014), συλλογή αναπλασμένων κειμένων που πρωτοδημοσιεύτηκαν στον ιστότοπο «ΑΡΩΜΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ».

IΙΙ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Η αρχή της πεντηκονταετίας  σηματοδοτείται από τη μετάφραση (ακριβέστερα: την απόδοση με πολύτιμη εισαγωγή και εκτενή κατατοπιστικά σχόλια) της Alt Ithaka του Γουλιέλμου Δαίλπεφρδ από τον Βασίλειο Φραγκούλη, ενός έργου εμβληματικού για την ιστορία της Λευκάδας, που όταν εκδόθηκε τάραξε τα νερά της ευρωπαϊκής αρχαιολογίας και ιστοριογραφίας, καθώς με την υιοθέτηση της Λευκάδας ως της ομηρικής Ιθάκης επιχειρούσε να ανατρέψει παραδοχές που για δεκάδες αιώνων είχαν περιβληθεί την ισχύ δόγματος.

Στις κινούμενες περί τον αστερισμό του Δαίλπφερδ σπουδές πρωτεύουσα θέση κατέχει το σημαντικό Διεθνές Συνέδριο, αφιερωμένο στον Wilhelm Dörpfeld, που έγινε στη Λευκάδα τον Αύγουστο του 2006 και τα Πρακτικά του εκδόθηκαν με την επιμέλεια της κ. Χαράς Παπαδάτου – Γιαννοπούλου το 2008. Η πρώτη ενότητα του Συνεδρίου (19 ανακοινώσεις, εκ των οποίων οι 12 ξένων ειδικών κατά θέμα) έχει θέμα την πορεία της ζωής και του έργου του Δαίλπερφδ από την Τροία μέχρι τη Λευκάδα· η δεύτερη (αποτελούμενη από 9 ανακοινώσεις) έχει θέμα της την «Ομηρική Ιθάκη» και αφορά πιο πολύ την τοπική ιστορία.

Την παράδοση των «Πρωτευουσών της Λευκάδος» του Ροντογιάννη τη συνέχισε με επιτυχία η Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών με το Δ’ Συμπόσιό της, στις Γιορτές Λόγου και Τέχνης του 1999, που είχε ως θέμα: Οι πρωτεύουσες της Λευκάδας: Αρχαία Λευκάδα-Νήρικος-Κάστρο Αγίας Μαύρας-Αμαξική.

Την ίδια παράδοση τη συνέχισε και την προώθησε και το Συνέδριο (Νήρικος-Λευκάς-Κάστρο, Η μακροβιότερη πρωτεύουσα της Λευκάδας), που διοργανώθηκε στη Λευκάδα (Γιορτές Λόγου και Τέχνης 2010) και στο οποίο έγιναν 13 ανακοινώσεις ειδικών κατά θεματικό τομέα, στις οποίες έχουν ενσωματωθεί τα στοιχεία της έρευνας μετά τη μελέτη του Ροντογιάννη. Στα εκδοθέντα πρακτικά του Συνεδρίου (2016 με την επιμέλεια της κ. Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου) προστέθηκαν ως παράρτημα οι μεταφράσεις παλιότερων σημαντικών κειμένων για τη Νήρικο.

Στις μεγάλες απογραφές στον τομέα της αρχαιολογίας έρχεται να προστεθεί το σημαντικό βιβλίο του Νίκου Βαγενά Το κάστρο της Αγίας Μαύρας 1300-1977, που εξέδωσε η Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας το 2001, που μας πάει πολύ πιο μπροστά  από το πρωτόλειο Το κάστρο της Αγίας Μαύρας του Μαχαιρά. Οι διαχρονικές τύχες του έργου, οι επεκτάσεις, οι τροποποιήσεις, ο οικιστικός ιστός και οι καταστροφές του εμβληματικού μνημείου παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου μέσα από συνολικά (62) πίνακες αναλυτικά υπομνηματισμένους και κλείνει με τις εντυπωσιακές μακέτες των φάσεων εξέλιξης του κάστρου, οι κατόψεις των οποίων βρίσκονται στην αρχή του βιβλίου

Εδώ εντάσσεται και η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή της Μαρίας Λαμπρινού Το Κάστρο της Λευκάδας, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο-Σχολή Αρχιτεκτόνων Αθήνα 2009 (αναρτημένη στην ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης, ηλεκτρονική διεύθυνση: www.ekt.gr).

Και τέλος, αλλά όχι έσχατο, το σπουδαίο Αρχαιολογικό Μουσείο Λευκάδας και ο Αρχαιολογικός οδηγός του Μουσείου των Κων/νου Ζάχου και της Αγγελικής Ντούζουγλη (Λευκάδα, Ιστορική-Αρχαιολογική  επισκόπηση  μέσα  από  τα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου).

ΙV. ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Στον χώρο της λαογραφίας δεσπόζει ο Πανταζής Κοντομίχης (1924-2005), συνεχιστής του μακρινού προγόνου του Ιωάννη Σταματέλου. Κινούμενος μέσα στο κλίμα αισιοδοξίας των δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, αρχίζει να συγκεντρώνει υλικό από τη δεκαετία του 1950, το οποίο χρησιμοποιεί σε σύντομες δημοσιεύσεις σε τοπικές εφημερίδες και στην Ηπειρωτική Εστία, έχοντας πάντα ως στόχο τη σύνταξη του μεγάλου λευκαδικού λαογραφικού corpus.

Το corpus αυτό αριθμεί οχτώ τόμους: Δημοτικά τραγούδια της Λευκάδας (1985· Δημοσιεύονται 738 τραγούδια σύμφωνα με την κατάταξη του Νικόλαου Πολίτη), Τα Γεωργικά της Λευκάδας (1986· Περιγράφονται η γη, οι καλλιέργειες και τα προϊόντα και στο παράρτημά του στοιχεία για τις προλήψεις και τις προγνώσεις, για τον καιρό και τη σοδειά), Η λαϊκή ιατρική στη Λευκάδα (1988· Λαϊκά ξόρκια, γιατροί και βότανα), Η λευκαδίτικη λαϊκή φορεσιά από τον 17ο αιώνα ως τα μέσα του 20ού αι. (1989· Με πλούσιο φωτογραφικό και αρχειακό υλικό), Το νοικοκυριό του χωριάτικου σπιτιού στη Λευκάδα (1990· Έπιπλα και σκεύη, εργαλεία και σύνεργα, τροφές και ποτά του λευκαδίτικου νοικοκυριού), Λαογραφικά σύμμεικτα Λευκάδας (1995· Τα ήθη και έθιμα, οι μεγάλες γιορτές, ο κύκλος της ζωής, παραδόσεις, παραμύθια, διηγήσεις, προλήψεις και δεισιδαιμονίες, παιγνίδια), Ο λευκαδίτικος γάμος (1999) και Παροιμίες από τη Λευκάδα  (2002).

Αξίζει να σημειώσουμε εδώ, αν και πρόκειται μόνο για τοπική καταγραφή, τα Μοιρολόγια Πόρου Λευκάδας (2012), μια συλλογή, που περιέχει 76 ανέκδοτα μοιρολόγια, από τα οποία 22 είναι «καλές ή και αριστουργηματικές παραλλαγές από γνωστά καθιερωμένα θέματα»  και άλλα 21 «αποτελούν ή θέματα πρωτότυπα (αν και πιστά στην πανελλήνια παράδοση) ή πρωτότυπες μορφές, σαφώς λευκαδίτικες, πανελλήνιων θεμάτων».

Θα μπορούσαν να θεωρηθούν «μεγάλη απογραφή» και οι πολλές λαογραφικές μελέτες του Δήμου Μαλακάση (1923-1997), εάν είχαν συγκεντρωθεί και συναρθρωθεί σε οργανικό σύνολο -κάτι που δεν έχει γίνει και παραμένουν διάσπαρτες σε τοπικά έντυπα (εφημερίδες, περιοδικά, πρακτικά εκδηλώσεων). Η σημασία τους επαυξάνεται από το ότι (σε αντίθεση με το κυρίαρχο ρεύμα της «αγροτικής λαογραφίας») ανήκουν στα ελάχιστα έργα της «αστικής λαογραφίας».

Κλείνουμε την ενότητα των λαογραφικών με το  βιβλίο του Σπύρου Βρεττού, Οι  λαϊκοί  ποιητές  της  Λευκάδας (1900-1985) ως κοινωνικό φαινόμενο, Αθήνα (1991)

1. ΤΕΧΝΗ

Ο Πάνος Ροντογιάννης με τη «Χριστιανική Τέχνη στη Λευκάδα» έχει βάλει κι εδώ τη σφραγίδα του. Το βιβλίο, τελειωμένο ήδη από το 1956, δημοσιεύτηκε το 1974 από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών και φωτοανατυπώθηκε πάλι από την ίδια εταιρεία το 2017.

Ακολουθεί η Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών με τα Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου, Η Χριστιανική Τέχνη στη Λευκάδα, 15ος-19ος  αιώνας (Γιορτές Λόγου και Τέχνης 1998), Αθήνα 2000.

Το Λεύκωμα του Χρίστου Σολδάτου (Κείμενα-σύνθεση-επιμέλεια), Χριστιανική ζωγραφική. Η μεταβυζαντινή και επτανησιακή τέχνη στις εκκλησίες και τα μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ός αι.), έκδοση της ΕΛΜ (1999).

Και τέλος τα Πρακτικά του Συνεδρίου Τα Μοναστήρια της Λευκάδας (Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας, Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Αύγουστος 2007) με την επιμέλεια της κ. Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου (2010).

1. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Εδώ δεσπόζει Η εκπαίδευση στη Λευκάδα (1613-1950) του Ροντογιάννη, όπου ο συγγραφέας, για μια ακόμα φορά, επιχειρεί ολική προσέγγιση του γνωστικού του αντικειμένου: όλες οι μορφές εκπαίδευσης στη Λευκάδα διαχρονικά. Το βιβλίο αυτό του πρεσβύτη Ροντογιάννη παρά τις αρκετές αδυναμίες του συγκριτικά με τα άλλα βιβλία του είναι βιβλίο αναφοράς, το οποίο έχει καθορίσει οριστικά το περίγραμμα του θέματος που πραγματεύεται και που δύσκολα θα ξεπεραστεί, όσες προσθήκες, βελτιώσεις και συμπληρώσεις κι αν δεχτεί.

Τη σκυτάλη από τον Ροντογιάννη (μόνο στον χώρο της θεσμοποιημένης δημόσιας Μ.Ε.) πήρε ο Δημήτρης Σπ. Τσερές με το βιβλίο του Η Μέση Εκπαίδευση στη Λευκάδα (1829-1929), ένα βιβλίο στηριγμένο στην εξαντλητική μελέτη του Αρχείου του 1ου Λυκείου Λευκάδας (διαδόχου όλων των προηγούμενων μορφών του Γυμνασίου Λευκάδας), το οποίο εμπλουτίζει τα κατορθωμένα του Ροντογιάννη και του οποίου η ιδιοτυπία είναι ότι πρόκειται για βιβλίο «έντυπο» και «ψηφιακό» ταυτόχρονα: στο συνημμένο cd είναι αποθηκευμένο συστηματικά όλα το αρχειακό υλικό, που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας και που ο αναγνώστης μπορεί να το δει και να το επεξεργαστεί, με τις δυνατότητες που προσφέρει η ψηφιακή τεχνολογία, επανεξετάζοντας από τα δική του σκοπιά τα πορίσματα του συγγραφέα.

VIΙ. ΓΛΩΣΣΑ

Στον τομέα αυτό η λευκαδική λογιοσύνη ξαναπιάνει το νήμα που άφησε ο πολυδιάστατος Ιωάννης Σταματέλος με τη μελέτη του «Λευκαδία διάλεκτος. Σύλλαβος των κυριωτέρων ιδιωτισμών της Λευκαδικής διαλέκτου» και ο Γεώργιος Μαραγκός.

Προηγείται ο εισαγγελέας Χριστόφορος Λάζαρης (1904-1985) με το Ετυμολογικόν και ερμηνευτικόν λεξιλόγιον των γλωσσικών ιδιωμάτων της νήσου Λευκάδος. (1970), και το «Συμπλήρωμά» του στον 5ο τόμο της  Επετηρίδας Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών (1978-80). Ακολουθεί ο Πανταζής Κοντομίχης με το Λεξικό του λευκαδίτικου γλωσσικού ιδιώματος (2001), στο οποίο αναδημοσιεύει και υλικό από τη «Λευκαδία διάλεκτο» του Ι. Σταματέλου (1874) και το «Γλωσσάριον λευκαδίας Διαλέκτου» του Γεωργίου Χ. Μαραγκού (1874) -μελετήματα δημοσιευμένα στο Περιοδικόν Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως.

Όλα τα λήμματα των παραπάνω εργασιών βρίσκονται τώρα στον ιστότοπο «Λεξικό του ΛΕΥΚΑΔΙΤΙΚΟΥ γλωσσικού ιδιώματος», που τον διαχειρίζονται ο Νίκος Καββαδάς και η Χρυσούλα Σκλαβενίτη. Η σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία της πλατφόρμας προσφέρει στον χρήστη της μια σειρά σημαντικών διευκολύνσεων αδιανόητων για το παραδοσιακό βιβλίο.

Ευελπιστούμε ότι το κλείσιμο της πεντηκονταετίας θα συνοδευτεί από τη μεγάλη υπέρβαση στον χώρο της λεξικογραφίας: Την ολοκλήρωση και έκδοση του Λεξικού του λευκαδικού γλωσσικού ιδιώματος, που από εικοσαετίας και πλέον ετοιμάζει ο Βασίλης Φίλιππας, το οποίο θα περιλαμβάνει περί τα 30.000 λήμματα και του οποίου πρόγευση μάς έχει δώσει με την εισήγησή του στο ΙΓ΄ Συμπόσιο της ΕΛΜ και με άλλες δημοσιεύσεις του.

VΙΙΙ. ΤΥΠΟΣ

Ο Πανταζής Κοντομίχης μάς έδωσε και στον τομέα αυτό τη μοναδική συνθετική εργασία: Ο Τύπος της Λευκάδας 1800-1987. Περιγράφει με χρονολογική σειρά τις εφημερίδες (σύνολο 140) και τα περιοδικά (σύνολο 10), που εκδόθηκαν στη Λευκάδα από το 1800 έως το 1987.

ΙX.  ΣΩΜΑΤΕΙΑ

Για τα σωματεία (πλην της Φιλαρμονικής) διαθέτουμε δυο μονογραφίες -και οι δύο για τον εμβληματικό Ορφέα: Ο «Ορφεύς» Λευκάδος 1937-1988 του Γεράσιμου Περδικάρη (1992) και Η ζωή μου (Βιογραφική ιστόρηση) του Δημητρίου Φατούρου (1907-1995), Λευκάδα 1986 (δακτυλόγραφο αποκείμενο στη Χαραμόγλειο Βιβλιοθήκη), τμήμα του οποίου υπό τον τίτλο Το Θαύμα του Ορφέα» 1952-Οι απαρχές των «Γιορτών Λόγου Τέχνης εξέδωσε ο Ορφέας το 2017.

Για τα αθλητικά σωματεία απαρχή αποτελεί το βιβλίο του Θανάση Καλαφάτη, Αθλητική και κοινωνική ιστορία του «Τηλυκράτη»,   Λευκάδος   1927-1987:   συνέχειες   και ασυνέχειες (2008).

1. ΜΟΥΣΙΚΗ  ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Έχουμε και εδώ δύο σημαντικά εργαλεία. Το πρώτο: Τραγούδια και χοροί της Λευκάδας. Συλλογή: Σπυρ. Δ. Περιστέρης (1963, 1966), έκδοση του Κέντρου  Ερεύνης  της  Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και της Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λευκάδας, το 2010.

Το δεύτερο: Αντώνης Π. Φίλιππας-συνεργασία Στέλλας-Νίκης Α.Φίλιππα, Η Φιλαρμονική Λευκάδος (Ιστορική πορεία 135 χρόνων),   τ.   Α΄-Β΄,   Αθήνα,   Εταιρεία  Λευκαδικών  Μελετών, 1985-1986.

1. ΘΕΑΤΡΟ

Στον τομέα του θεάτρου έχουμε το πολύτιμο (και μοναδικό) βιβλίο του Πανταζή Κοντομίχη, Το νεοελληνικό θέατρο στη Λευκάδα (1800-1864), που πρωτοεκδόθηκε το 1964. Η επανέκδοσή του το 2003 καλύπτει τα χρόνια από το 1800 έως το 1990. Το βιβλίο αναφέρεται και στην εγχώρια θεατρική παραγωγή και στην εισαγόμενη.

ΧΙΙ.  ΓΙΟΡΤΕΣ ΛΟΓΟΥ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΦΟΛΚΛΟΡ

Τρία βοηθήματα στον τομέα αυτόν:

Τα Πρακτικά του Ι΄ Συμποσίου της ΕΛΜ (Λευκάδα 2005) με θέμα «50 χρόνια των Γιορτών Λόγου και Τέχνης».

Η έκδοση (Ιωάννινα 2005) του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου  Λευκάδας, 50  χρόνια  Γιορτές Λόγου και Τέχνης στη Λευκάδα 1955-2005 με την επιμέλεια της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού (επανεκδόθηκε το 2015 για τα 60χρονα των Γιορτών Λόγου και Τέχνης).

Και το Αφιέρωμα 50 χρόνια (1962-2012) Διεθνές  Φεστιβάλ  Φολκλόρ   Λευκάδας του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Λευκάδας το 2012 (Αναδρομή κατά έτος με φωτογραφίες των εξωφύλλων των προγραμμάτων και επιλεγμένων φωτογραφιών των εκδηλώσεων με αναγραφή των συμμετεχόντων συγκροτημάτων κατά χώρα).

ΧΙΙΙ. ΔΙΚΑΙΟ

Στον τομέα του Δικαίου έχουμε δύο διδακτορικές διατριβές:

Του Σπύρου Φλογαϊτη: Spyridon Flogaϊtis, Système vénetien de successions ab intestat et structures familiares dans les Îles Ioniennes, Preface André A.  Gasis,  Ecole  Pratique  des  Hautes  Etudes,  Genève,  Librairie  Droz, 1981.

Και της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού: Το έγκλημα  και  οι κοινωνικοί του προσδιορισμοί. Λευκάδα 1900-1940  (1988).

XΙV. ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Την πρώτη μεγάλη απογραφή αποτελεί το Παράρτημα «Περί της Εκκλησίας της Λευκάδας» στον Β΄τόμο της Ιστορίας του Ροντογιάννη.

Ακολουθεί η τρίτομη Ιστορία της Εκκλησίας της Λευκάδος του πρωτοπρεσβύτερου Γεράσιμου Ζαμπέλη (τ. Α΄, Από τις αρχές του Χριστιανισμού μέχρι το 1797 μ.Χ., Λευκάδα 2002· τ. Β΄ [19ος  αι.],  Λευκάδα  2003·  τ.  Γ΄  [20ός  αι.].  Λευκάδα  2005).

Τα  Πρακτικά του ΚΑ΄ Συμποσίου της ΕΛΜ με θέμα: Η Εκκλησία της Λευκάδας, η  Κοινωνία  και  η  Τέχνη (Γιορτές Λόγου και Τέχνης 2016)

Και τέλος η προσφάτως δημοσιευμένη (2019) διδακτορική διατριβή του Αρχιμανδρίτη Ιωαννίκιου Ζαμπέλη Θεσμοί  και  οργάνωση  της   «Ιονίου Εκκλησίας». Ένα βιβλίο συγκροτημένο, το κύριο θέμα του οποίου τοποθετείται πολύ καλά μέσα στα ιστορικά του συμφραζόμενα.

1. ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΣΜΟΣ-ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

Για την ενότητα αυτή διαθέτουμε τρία δημοσιεύματα της ΕΛΜ:

Τα Πρακτικά Α΄ Συμποσίου, Τοπική παράδοση και πολιτισμικός τουρισμός, (Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Λευκάδα 1996), Αθήνα 1997.

Τα Πρακτικά Β΄ Συμποσίου, Η Λευκάδα μέσα στο ταξίδι (Γιορτές Λόγου και Τέχνης 1997), Αθήνα 1999

Και τα Πρακτικά ΚΓ΄ Συμποσίου, Λευκάδα και  Τουρισμός  1950-2018, (Γιορτές Λόγου και Τέχνης 2018) Αθήνα 2019.

Χρωστάω να πω αρκετά ακόμα – για τη Λογοτεχνία δεν είπα τίποτα. Αλλά η κλεψύδρα τελείωσε.

Σας ευχαριστώ πολύ.

(Το κείμενο ειναι η τοποθέτηση του Δημήτρη Τσερέ στο ΚΕ’ Συμπόσιο της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, που διεξάγεται το Σάββατο και την Κυριακή (2/8) στο Κηποθέατρο με θέμα: Οι Λευκαδίτικες σπουδές (1970-2020) και τα 50 χρόνια της ΕΛΜ.)