Ο Ναός του Αγίου Σπυρίδωνος στην Χώρα της Λευκάδας, ο θεμέλιος λίθος της σύγχρονης πόλεως. Μια αναδρομή

Της Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου

Μέ μεγάλη συγκίνηση καί ἰκανοποίηση εἶδα τό δελτίο τύπου τοῦ ἀντιπεριφεριάρχη Λευκάδας κ. Κτενᾶ, γιά τήν ἔνταξη τῶν ἐργασιῶν ἀναστηλώσεως τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος στό ΕΣΠΑ. Μιά μακρά περίοδος προσβολῆς τοῦ πολιτιστικοῦ μας ἐπιπέδου, παίρνει τέλος. Καί δράττομαι τῆς εὐκαιρίας νά εὐχαριστήσω θερμά τόν κ. Κτενᾶ γιά τό ἔμπρακτο ἐνδιαφέρον του γιά τό ἀρχαιότερο μνημεῖο τῆς πόλεως. Κάτι πού πολλοί ἄλλοι δέν ἔκαναν.

Ὁ Ναός τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος εἶναι ὁ πρῶτος ναός πού χτίσθηκε μετά τήν κατάκτηση τῆς Λευκάδας ἀπό τούς Ἑνετούς, πού ἐκδίωξαν τούς Τούρκους τό 1684. Ἱδρύθηκε τό 1685, μετά ἀπό ἄδεια ἀπό τίς βενετσιάνικες ἀρχές, τίς ὁποῖες ἐκπροσωποῦσε ὁ Φραντσέσκο Μοροζίνι, ἕξη μῆνες μετά τήν κατάληψη τοῦ νησιοῦ ἀπό τούς Ἑνετούς. Στό «καπιτολάριο» τοῦ ναοῦ εἶναι καταχωρημένη ἡ αἴτηση κατοίκων γιά τήν ἵδρυση ναοῦ, στό τότε προάστιο, τῆς Ἁγίας Μαύρας, τήν «Ἁμαξική», δηλαδή τήν σημερινή πόλη, ἐπί δημοσίου γηπέδου, ὅπως τονίζεται ρητῶς στήν αἴτηση. (Ἡ πρωτεύουσα Ἁγία Μαύρα ἦταν τότε στό Φρούριο).

Χτίσθηκε ὅπως ὅλοι σχεδόν οἱ μετέπειτα Ναοί μέ τό σύστημα τῶν Συναδέλφων. Ὅπου ὁμάδα πολιτῶν μέ κάποια οἰκονομική ἐπιφάνεια ζητοῦσαν νά τούς ἐπιτραπεῖ ἐπί οἰκοπέδου τοῦ Δημοσίου, νά ἀνεγείρουν Ναούς. Καί ὀνομαζόταν κτήτορες. (Κτήτορας ὁ: ὁ ἱδρυτής ναού, μονής ἤ ἱδρύματος, ὁ ὁποῖος ἐξασφάλιζε καί τά ἀναγκαῖα μέσα γιά τήν συντήρησή τους: Πύλη γιά τήν Ἑλληνική γλῶσσα)

Στούς ἀρχικούς Συναδέλφους κάθε Ναοῦ προσετίθεντο ἀργότερα καί πολλοί ἄλλοι πού ἤθελαν νά βοηθήσουν στά λειτουργικά ἔξοδα τῶν Ναῶν. Οἱ ἱερεῖς τῶν ναῶν ἦταν καί ληξίαρχοι (Κ. Μαχαιρᾶς, σελ. 17. : Κανονισμός τῆς ἐν Λευκάδι Ὀρθοδόξου Ἑκκλησίας 1695).

Στό κτηματολόγιο τοῦ Σεμιτέκολο εἶναι ἡ ἀναγραφή ὑπ᾿ἀριθμ. 8 μέ τά παρακάτω στοιχεῖα.

Chiesa San Spiridione con case, paga una candella al Pubblico Rappresentante di littre una, stremma 6 tavole 49. Δηλαδή: Ὴ ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνα καί οἰκίες, “πληρώνει” στόν ἐκπρόσωπο τοῦ Δημοσίου (Ἔκτακτο Προβλεπτή) κερί βάρους μία λίτρας, (έκταση) 6 βενετικά στρέμματα και 49 πίνακες. (Τήν ἀκριβῆ μετάφραση τοῦ ἑνετικοῦ κειμένου τοῦ κτηματολογίου, ὅπως καί παρακάτω, τοῦ κειμένου στήν οὶκοδομικά ἄδεια (Εἰκ.:1) ὀφείλω στήν κ. Χριστίνα Παπακώστα, τήν ὁποία καί εὐχαριστῶ θερμά).

Ἁπό τήν καταγραφή αὐτή φαίνεται ὅτι οἰκόπεδο καί καί τό κτίριο τοῦ Ναοῦ εἶναι στήν δικαιοδοσία τοῦ τότε Δημοσίου, ἀνεξάρτητα ἄν ὑπῆρξαν κάποιοι πού πλήρωσαν γιά νά κτισθεῖ ό Ναός. Τό κτηματολόγιο εἶναι πολύ ὰναλυτκό καί καταγράφει τούς τέως και νῦν ὶδιοκτῆτες. τῶν ἑκάστοτε ἰδιοκτησιῶν. Ἐδῶ ἀναφέρει μόνο τό δημόσιο. Τό ἴδιο ἔγινε μέ ὅλους τούς ναούς στήν Χώρα ἀλλά καί ἀλλοῦ, ὅπως π.χ. στήν Πάτρα, πού ὅλοι οἱ μνημειώδεις ναοί της, κτίσθηκαν τόν 19ο αἰῶνα, ἀπό ὁμάδες πολιτῶν πού εἶχαν κάποια οἰκονομική ἐπιφάνεια. Ὁ ναός δέ τοῦ Ἀγ. Διονυσίου, ἔργο τοῦ μεγάλου Τσίλλερ, χτίσθηκε κυρίως άπό τήν οἰκογένεια Τριάντη: ἀγορά οἰκοπέδου, ἀνάθεση στόν διάσημο Τσίλλερ καί χρηματοδότηση τῆς ἀνεγέρσεώς της. Καί φυσικά ἡ οἰκογένεια πού ὑπάρχει μέχρι σήμερα δέν σκέφθηκε ποτέ νά ἰδιοποιηθεῖ τήν ἐκκλησία.

Τό 1962 κηρύχθηκε διατηρητέο μνημεῖο ἀπό τό ΥΠΠΟ μέ τό Π.Δ 15904/1962.Ὁ ναός ἀνήκει σήμερα στό δημόσιο (Ἀριθμός Ἀποφάσεως 4/2018 τοῦ Πολυμελοῦς Πρωτοδικείου Λευκάδας, 18 .1.2018).

Ἀπό τήν ἱδρυσή του ἤδη, ὁ ναός ἀκολούθησε τή μοῖρα ὅλων τῶν κτιρίων τοῦ νησιοῦ, πού βρίσκονται σέ ἰδιαίτερα σεισμογενῆ περιοχή. Στόν μεγάλο σεισμό τοῦ 1704 κατέρρευσαν ὅλες οἱ ἐκκλησίες. (Χαρά Π. Γ. Λευκάδα Ἐρευνῶνας, Άχαϊκές Ἐκδόσεις Πάτρα 1999, Σεισμολόγιον, σελ. 174). Σύμφωνα μέ τίς πηγές, ὁ ναός ἐπισκευάσθηκε τό 1724 ἀπό τίς ζημιές πού ὑπέστη ἀπό τούς σεισμούς τοῦ 1704, 1722, 1723.

Τό ἐξαιρετικῆς τέχνης τέμπλο του κατασκευάσθηκε τό 1736 ἀπό τόν ζακύνθιο ξυλογλύπτη Ἰω. Γρόππα. Τό συμφωνητικό γιά τήν κατασκευή τοῦ τέμπλου ὑπογράφουν ἐκ μέρους τοῦ Ναοῦ οἱ: Γεώργιος Όρφανός, κτήτωρ, Ζαφείρης Μαρίνος ἐπίτροπος καί Ἰωάννης Ψωμᾶς ἐπίτροπος καί τέλος ὁ Ἱ. Γρόππας. Οἱ Δεσποτικές εἰκόνες ἁγιογραφήθηκαν ἀπό τόν Τομάζο Τζέν καί γιά τίς λοιπές σημαντικῆς τέχνης εἰκόνες ὑπάρχει ἀναλυτική περιγραφή ἀπό τόν Π. Ροντογιάννη, Ἡ Χριστιανική Τέχνη στήν Λευκάδα, Ἑταιρεία Λευκαδικῶν Μελετῶν, Ἀθῆναι 1974. Τό 1743 κατέρρευσε πάλι ἀπό τούς σεισμούς, ἐνῶ τό 1769 ὑπέστη νέα ρήγματα, ὅπως καί τό 1783. Τό 1790 ὁ ναός ἐπισκευάσθηκε ἐκ νέου, μόνον, ἀπό τόν Δημήτριο Πετριτσόπουλο, ὁ ὁποῖος ἔγινε δεκτός ὡς πάτρωνας τοῦ ναοῦ.

Στόν μεγάλο σεισμό τοῦ 1825 κατέρρευσε ἐντελῶς καί χτίσθηκε στίς σημερινές του διαστάσεις τό 1836 μέ χρηματοδότηση τῆς Ἀγγλικῆς τότε προστασίας, (Πράξη Γερουσίας, 22-4-1825, Libro atti emanati dal secondo parlamento degli uniti delle Isole Ionie et.et. et. Corfu 1823-1825. pag. 38-40), δηλαδή ἀπό τό τότε Δημόσιο. Ὅπως ἐξ ἄλλου ὅλοι οἱ κεντρικοί Ναοί τῆς πόλεως.

Ὁ νέος ναός ἀνηγέρθη τό 1836, μέ οἰκοδομική ἄδεια τήν ὁποία ὑπογράφουν οἱ τότε ἐπίτροποι Νικόλαος Σταῦρος καί Ἀστέριος Βερύκιος ( Οἱ Ἐπίτροποι, ἐκλεγόμενοι ἀνά διετία, ἦταν οἱ διαχειριστές τῶν Ναῶν, Κ. Μαχαιρᾶς, Ναοί καί Μοναί τῆς Λευκάδος, σελ. 27). Σήν οὑσία ἀπό τότε ὁ Ναός εἶναι ἰδιοκτησία τοῦ Δημοσίου.

Σχέδια οἰκοδομικῆς Ἀδείας τό 1836, ( Ἀρχειοφυλακεῖο Λευκάδος).

Ὁ Ναός εἶναι ὁ μόνος Ναός στήν Λευκάδα πού εἶχε διπλή σειρά στασιδιῶν. Μία, ἐν ἐπαφῆ μέ τίς τρεῖς πλευρές, ἐκτός τοῦ ἱεροῦ, καί μία παράλληλη μέ τήν πρώτη μέ ἕνα διάδρομο μεταξύ τους. Ἡ διπλή αὐτή σειρά στασιδιῶν εἶχε κάποιο ἰδιαίτερο λόγο. Ὁ Ναός δέν ἦταν μόνο γιά τίς θρησκευτικές λειτουργίες, καί τήν ἐκλογή τοῦ ἑκάστοτε Ἀρχιερέα τοῦ Νησιοῦ ἀλλά ἐκεῖ γινόταν καί διάφορες συγκεντρώσεις διοικητικοῦ χαρακτῆρα γιά τό νησί, ἐκλογές κ.λπ. Ἔτσι ὁ Ναός, ἔπαιζε ἕνα εὐρύτερο ρόλο ὡς κέντρο τῆς ζωῆς τῆς πόλεως, ἐκτός ἀπό τόν θρησκευτικό.

Προτελευταία φάση στήν ἱστορία τῶν ἀλεπαλλήλων ζημιῶν καί ἐπισκευῶν ἀπό τούς σεισμούς, εἶναι οἱ ζημίες ἀπό τούς σεισμούς τοῦ 1967 καί 1973 καί ἡ ἐπισκευή τους τό 1973 ἀπό τήν Ἀρχαιολογική Ὑπηρεσία, δηλαδή ἀπό τό Ἑλληνικό Δημόσιο.

Μέχρι τό 1999 ὁ Ναός ἦταν σέ λειτουργία καί πέραν τῶν βλαβῶν πού ὑπῆρχαν, ὅπως σέ ὅλα τά κτίρια τῆς Λευκάδας λόγω τῶν συχνῶν σεισμῶν, ὁ Ναός διασωζόταν κανονικά.

(Τίς ἑπόμενες φωτογραφίες 3,4,5 καί 6 μοῦ παρεχώρησε ἡ κ. Βιολέττα Σάντα τήν ὁποία καί εὐχαριστῶ πολύ).

Τό 1997 ἀνατέθηκε ό τό Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ ( δηλαδή άπό τό Ἑλληνικό Δημόσιο πάλι) ἡ ΜΕΛΕΤΗ ΣΡΕΡΕΩΣΕΩΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ Ι.Ν. ΑΓ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΛΕΥΚΑΔΟΣ, στόν καθηγητή τοῦ Ε.Μ.Π. Κωνσταντῖνο Μυλωνᾶ, Άρχιτέκτονα DPLG Ἀναστηλωτή.

Τήν Ὁμάδα Μελέτης ἀπετέλεσαν οἱ: Ἀνάδοχος, Ὑπεύθυνος τῆς Μελέτης: Κωνσταντίνος Π. Μυλωνᾶς, Ἀρχιτέκτων Ἀναστηλωτής, Ὑπεύθυνη γιά τήν Ἀποτύπωση: Τίνα Μικροῦ, Άρχιτέκτων, Πολυάννα Γκιώνη, Ἀρχιτέκτων-Άναστηλωτής Σύμβουλος σέ θέματα Στατικά, Χρύσανθος Κιρπότιν, Πολιτικός Μηχανικός, Σύμβουλος σέ θέματα Ἱστορικά, Σωτήρης Βογιατζῆς, Δρ. Άρχιτέκτων-Ὰναστηλωτής, Συνεργάτης Τοπογράφος: Δημήτρης Προκάκης, ὁ ὁποῖος ἀποτύπωσε τά γενικά περιγράμματα καί τίς παραμορφώσεις τοῦ ναοῦ.

Ἠ Μελέτη παραδόθηκε τό 1997. Ἀνέφερα ἀναλυτικά τήν ὁμάδα Μελέτης διότι σέ αὐτήν τήν ὁμάδα, μέ τήν λεπτομερῆ ἀποτύπωση τοῦ Ναοῦ πού ἔκαναν, ὄχι μόνο τοῦ κελύφους ἀλλά καί ὅλων τῶν ξυλογλύπτων στοιχείων στό ἐσωτερικό τοῦ Ναοῦ καί μέ τίς ἀναλυτικές ἀναστηλωτικές προτάσεις τους, ὀφείλουμε τήν δυνατότητα ἀνακατασκευῆς τοῦ Ναοῦ. Διότι τό σημερινό κουφάρι μέ κανένα τρόπο δέν μπορεῖ νά προσφέρει τίς ἀρχιτεκτονικές πληροφορίες καί λεπτομέρειες πού χρειαζόμαστε γιά τήν πιστή ἀνακατασκευή του. Ὁφείλουμε μεγάλη εὐγνωμοσύνη στόν ἀείμνηστο Κ. Μυλωνᾶ καί ἐπίσης στόν ἀείμνηστο ἐξαίρετο στατικό Χρύσανθο Κιρπότιν, ἀλλά καί στούς λοιπούς συναδέλφους πού ὁλοκλήρωσαν μιά ἐξαιρετική ἀναστηλωτική ἐργασία. Ἡ ἀποκατάσταση ὅμως δέν προχώρησε.

Ἔκτοτε γιά κάποιο λόγο ἡ ἐκκλησία βανδαλίσθηκε κατά τό χειρότερο τρόπο. Ὰλήθεια γιατί; Καί ποιός ἐπέτρεψε νά γίνει κάτι τέτοιο σέ ἕνα μνημεῖο πού κηρύχθηκε διατηρητέο τό 1962, ὅταν τότε πολύ λίγα μνημεῖα στήν Ἑλλάδα, εἶχαν κηρυχθεῖ διατηρητέα;

Σήμερα ὁ ναός δίνει τήν ἐντύπωση ὅτι πέρασαν οἱ δουλτσινιῶτες πειρατές. Μήπως διαθέτουμε κάποιους καί ἐμεῖς στό ὡραῖο μας νησί; Διότι ἀλλιῶς θά ἔπρεπε νά ξεσηκωθοῦνε καί οἱ πέτρες. Γιατί δέν ἀρκεῖ νά λέμε ὑπερηφανευόμενοι ὅτι ἔχουμε πολιτιστικό καί προοδευτικό πρόσημο, πρέπει νά τό ἀποδεικνύουμε κιόλας.

Αὐτή τήν στιγμή μέσω δικαστικῶν ἀποφάσεων ξεκαθαρίσθηκε τό ἰδιοκτησιακό καθεστώς, πού ἦταν βέβαια γνωστό ἀπό τήν ἀρχή. Μιά μακρά καί ἐπίπονη διαδικασία πού ἔφερε σέ πέρας κυρίως μόνος του ὁ πρώην Δήμαρχος Λευκαδίων κ. Βασίλης Φέτσης, μέ τήν ἠθική ὑποστήριξη ἀρχικά τοῦ συλλόγου τῶν Ἁγιομαυριτῶν καί μετά τοῦ Σωματείου, Φίλων τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος, ὁ ὁποῖος δέν φείσθηκε κόπων γιά νά φέρει σέ πέρας μιά ἄνιση ὅπως φαινόταν στήν ἀρχή μάχη. Ἀλλά ὑπάρχει πάντα ἡ θεία δίκη ἤ ἡ θεία πρόνοια.

Χωρίς αὐτόν τόν ἀγῶνα δέν θά μποροῦσε νά ἀρχίσει ἡ διαδικασία ἐπικαιροποιήσεως τῶν τευχῶν, πού ἔγινε μέ σύμφωνη γνώμη τῆς Ὑπηρεσίας, καί εἶναι προσφορά τοῦ: Σωματείου, Φίλοι τοῦ Ι. Ν. Ἁγ. Σπυρίδωνος, μέ ἕδρα τήν Λευκάδα, ἕνα σωματεῖο μέ περισσότερο ἀπό 100 μέλη, πού εὐτυχῶς γιά τήν πολιτιστική ἱστορία τοῦ Νησιοῦ, συστάθηκε γιά τήν διάσωση τοῦ Ναοῦ.

Ἡ Λευκάδα θά πρέπει νά εὐγνωμονεῖ τόν κ. Φέτση πού ἔσωσε τήν τιμή τῆς Χώρας. Τό λέω αὐτό εὐχαριστῶντας τον ἐκ βαθέων ἀλλά καί μέ ὀργή γιά τούς πολλούς ἐπιλήσμονες.

Καί τώρα πάλι τό Ἑλληνικό Δημόσιο ἀναλαμβάνει τήν Ἀναστήλωση τοῦ Ναοῦ, ἐντάσσοντας τό ἔργο στό ΕΣΠΑ, γιά τήν τελική φάση τοῦ δράματος. Ἡ ἀπόφαση τῆς Περιφερειάρχου ὑπεγράφη στίς 8.7.2020.

Τό θέμα μόλις ἀρχίζει. Θά πρέπει νά τονίσω ὅτι πολλοί ἐργάσθηκαν γιά τήν εὐόδωση τοῦ ἔργου αὐτοῦ. Τόσον Λευκάδιοι ἀλλά καί μή Λευκάδιοι. Γιά μᾶς τούς λευκαδίτες καί ὶδίως τού κατοίκους τῆς Χώρας ἡ ὅποια βοήθεια γιά τήν ἀναστήλωση τῶν μνημείων μας εἶναι νομίζω ὑποχρέωσή μας, ἀλλιῶς καλλίτερα νά μή μιλᾶμε. Στούς μή λευκάδιους ὅμως ὀφείλουμε ἰδαίτερη εὐγνωμοσύνη πού ἐργάσθηκαν τόσο ἀποτελεσματικά γιά τήν διάσωση ἑνός δικοῦ μας μνημείου. Τό Ὑπουργεῖο πολιτισμοῦ μέ ὅλες του τίς ἀνάλογες ὑπηρεσίες καί φυσικά τήν Ἐφορεία Ὰρχαιοτήτων Μεσολογγίου καί τήν Περιφέρεια μέ τίς ὑπηρεσίες της. Άλλά ὑπάρχυν καί ἃλλοι μή λευκάδιοι πού βοήθησν ἀποτελεσματικά.

Ὅπως ὁ ἀγαπητός φίλος καί συνάδελφος κ. Ἰωάννης Πανταζόπουλος, πρόεδρος του Συλλόγου Άρχιτεκτόνων Άχαίας, καί ἡ συζυγός του πολιτικός Μηχανικός κ. Ὄλγα Ἀλεξανδρίδη γιά τήν ἀφιλοκερδῆ καί καταλυτική συμβολή τους στήν ἐπικαιροποίηση τῶν τευχῶν δημοπρατήσεως. Ἐπίσης τόν ἐξαίρετο φωτογράφο καί ἐπεξεργαστή ψηφιακῶν ἀρχείων κ. Λάμπρο Λογοθέτη, γιά τήν ἐπίσης ἀφιλοκερδῆ συμβολή του.

Γιά ἕνα νησί πού ἔχει πίσω του μιά τόσο μεγάλη πνευματική παρακαταθήκη, τό νά φθάνει στό σημεῖο νά παρακολουθεῖ ἀπαθῶς γιά 20 χρόνια τήν μετατροπή τοῦ ἀρχαιότερου μνημείου του σέ κουφάρι, ἀγνοῶντας καί περιφρονῶντας τούς Νόμους γιά τό θέμα αὐτό, εἶναι ἔνδειξη μεγάλης πολιτισμικῆς παρακμῆς.

Εὔχομαι οἱ λίγοι ἄνθρωποι πού θεώρησαν ἱστορική τους ὑποχρέωση νά συστήσουν τό Σωματεῖο Φίλων τοῦ Ἁγ. Σπυρίδωνος καί πῆγαν ἐνάντια στήν παρακμή αὐτή, νά δώσουν τό ἔναυσμα τῆς ἀφυπνήσεως καί συνειδητοποιήσεως τοῦ ἱστορικοῦ ρόλου πού παίζουν τόσον οἱ μεμονωνένοι ἄνθρωποι ὅσον καί τά κοινωνικά σύνολα, κυρίως ὡς πρός τόν σεβασμό τῆς ἱστορικῆς μας παρακαταθήκης.

Πηγή: https://charapapadatou.gr/