Σκέψεις πάνω στην Αγία Μαύρα και την μεσαιωνική ονομασία της Λευκάδας

Του Αντώνη Γ. Περδικάρη

Είναι σε όλους γνωστό, ότι η ονομασία Λευκάδα, με την οποία είναι γνωστό το νησί μας και η πρωτεύουσά του σήμερα, προέρχεται από την αρχαιότητα. Όμως χρήση της ονομασίας αυτής, ουσιαστικά έγινε, στην μεν αρχαία εποχή μέχρι την κατάκτηση του Νησιού από τους Φράγκους (Ανδεγαυούς)-πρώτο μισό του 14ου αιώνα- στη δε νεώτερη εποχή, μετά την ενσωμάτωσή των Επτανήσων στο τότε «Βασίλειον της Ελλάδος» – δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στο μεσοδιάστημα – διάστημα μεγαλύτερο των 5 αιώνων- το Νησί ήταν γνωστό ως «Αγία Μαύρα» (Santa Maura) και έτσι αναφερόταν στους χάρτες της περιοχής και στα επίσημα έγγραφα.

Η πρώτη απορία που εκφράζει κάποιος μη ειδικός, είναι γιατί αυτή η φαινομενική αντιφατικότητα ανάμεσα στις δύο ονομασίες. Στη μια συνδέεται το Νησί με το λευκό και στη άλλη με το μαύρο χρώμα. Αυτή όμως η αντίφαση δεν είναι πραγματική, καθώς οι δύο λέξεις έχουν διαφορετική γλωσσική προέλευση. Η μεν ονομασία Λευκάδα (Λευκάς, Λευκαδία) προέρχεται από την Ελληνική, η δε ονομασία Μαύρα (Maura) από την Λατινική, η οποία ήταν η γλώσσα που χρησιμοποιούταν στη περιοχή, κατά την Φραγκοκρατία.

Συγκεκριμένα, εικάζεται ότι η ελληνική λέξη Λευκάδα, προέρχεται από το κυρίαρχο χρώμα των απόκρημνων ασβεστολιθικών ακτών του νησιού, τις οποίες αντίκριζε ο αρχαίος θαλασσοπόρος ταξιδεύοντας προς την Δύση, παρ’ όλο που υπάρχουν και απόψεις που υποστηρίζουν διαφορετική προέλευση, συνδέοντας το όνομα με τοποθεσίες, μύθους και αρχαίες θεότητες της περιοχής.

Αντίστοιχα το όνομα Μαύρα (λατιν.: Maura) πιθανότατα προέρχεται από το όνομα της Παναγίας (Maria), ενδέχεται να ήταν κάποια επικρατούσα εκδοχή του ονόματος αυτού, σε συγκεκριμένες περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και δεν φαίνεται να σχετίζεται με το επίθετο μαύρος που στα λατινικά είναι niger. Η εναλλακτική εκδοχή εδώ είναι ότι το Maura αποτελεί την θηλυκή εκδοχή του νεολατινικού ονόματος Maurus, όνομα που συναντάται σε πολλές λατινογενείς Ευρωπαϊκές γλώσσες και είχε την έννοια του μελαχρινού και όχι του μαύρου.

Όπως αναφέρει ο William Miller(1), προ του έτους 1300 οι Ανδηγαυοί στα έγγραφά τους αποκαλούσαν το νησί «Luccate» και «Lettorna». Σώζεται μάλιστα έγγραφο της εποχής αυτής, στο οποίο ο ηγεμόνας του Βασιλείου της Νάπολης, Κάρολος ο Β΄ ο Ανδεγαυός, επιτρέπει στον κόμη της Κεφαλονιάς Ιωάννη «να κτίσει οχυρό στο νησί Lettorna». Το οχυρό όμως αυτό, σε μεταγενεστερα Ανδεγαυικά έγγραφα (έτη 1343, 1347 κ.ά) αποκαλείται «Αγία Μαύρα» (Saincte Maure), παρ’ ολο που το νησί εξακολουθεί να αναφέρεται ως Luccate. Ως εκ τούτου, υποθέτουμε, ότι αρχικά η ονομασία «Αγία Μαύρα», αναφερόταν μόνο στη θέση ανέγερσης του φρουρίου των Ανδεγαυών, όμως σταδιακά επεκτάθηκε σε όλο το νησί, καθώς εκεί βρισκόταν το διοικητικό κέντρο αυτού. Ο ίδιος συγγραφέας ωστόσο αναφέρει ότι δεν είναι σαφές εάν η ονομασία στη θέση αυτή δόθηκε από τους Ανδεγαυούς, ή από τον ντόπιο πληθυσμό, οπότε, πιθανότατα, προϋπήρχε της ανέγερσης του Ανδεγαυικού φρουρίου.

Οι ιστορικοί του Νησιού, συσχετίζουν την ονομασία αυτή με τον μεγαλοπρεπή ναό της Αγίας Μαύρας ο οποίος λειτουργούσε ως ορθόδοξος ναός μέσα στο φρούριο, κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας.

Παρ’ όλο που δεν γνωρίζουμε πότε χτίστηκε ο ναός αυτός, ασφαλώς προϋπήρχε των Ενετών καθώς είναι γνωστό ότι χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους κατακτητές, ως Μουσουλμανικό τέμενος. Προφανώς χτίσθηκε κάποια χρονική στιγμή μεταξύ 1300 και 1479, έτος έναρξης της Τουρκικής κατοχής της Νήσου. Ο ναός αυτός καταστράφηκε το 1810, από έκρηξη πυριτιδαποθήκης, κατά την επιχείρηση κατάληψης του φρουρίου από τα Αγγλικά στρατεύματα. Σήμερα στην ίδια θέση, περί τα τέλη του 19ου αιώνα, η τοπική Μητρόπολη, ανήγειρε ένα μικρό παρεκκλήσι, προς τιμή των Μαρτύρων Τιμοθέου και Μαύρας (Θηβαΐδα, Αιγύπτου 4ος αιώνας).

Ως προς την ανέγερση του αρχικού ναού αναφέρονται δύο εκδοχές:

Η πρώτη και ευρύτερα αποδεκτή, ότι ο ναός ανεγέρθη ως ναός της Δυτικής Εκκλησίας, από τους Ανδεγαυούς κατακτητές, τον 14ο αιώνα, κατά την ανέγερση του φρουρίου. Οι Ανδεγαυοί (Anjou) επέλεξαν την αγία αυτή, τιμώντας τον τόπο καταγωγής τους, μια πόλη στην κεντρική Γαλλία που φέρει το όνομα της Αγίας Μαύρας και έχει τεθεί υπό την προστασία της.

Η δεύτερη εκδοχή, υποστηρίζει ότι οι Ανδηγαυοί κατακτητές, έφεραν ουσιαστικά μόνο την λατρεία της Αγίας και το όνομά της στη περιοχή, αλλά η ανέγερση του ναού ήρθε πολύ αργότερα καθώς ιδρύθηκε ως Ορθόδοξος ευκτήριος οίκος περί το 1462 από την Ελένη Παλαιολογίνα, κόρη του Θωμά Παλαιολόγου και σύζυγο του δεσπότη της Σερβίας Λαζάρου Βούκοβιτς. Η εν λόγω ευγενής κατά την διάρκεια ταξιδιού της στο νησί για να τελέσει τον γάμο της κόρης της με τον τοπικό ηγεμόνα, κινδύνεψε από σφοδρή θαλασσοταραχή, οπότε τάχθηκε στην Αγία Μαύρα, προς το νησί της οποίας κατευθυνόταν, αν σωθεί να της φτιάξει ναό, όπως και έγινε.

Κατά την άποψή μου και οι δύο εκδοχές πάσχουν, καθώς θεωρούν ότι οι Ανδεγαυοί ονόμασαν την περιοχή Αγία Μαύρα, τιμώντας κάποια άγνωστη στην περιοχή αγία, ή κάποια μάρτυρα από τηνμακρινή  Θηβαΐδα της Αίγυπτου. Πράγματι ο τόπος καταγωγής των Ανδεγαυών, συνδέεται με κάποια αγία Μαύρα της Δυτικής Εκκλησίας, αλλά πρόκειται για ένα εντελώς διαφορετικό πρόσωπο που έζησε τον 9ο αιώνα στην περιοχή αυτή της κεντρικής Γαλλίας, πρακτικά άγνωστη στην ορθόδοξη λατρεία, αναφερόμενη στην βιβλιογραφία ως «St. Maura of Troyes». Είναι βέβαιο ότι κάποια χρονική στιγμή ανεγέρθη ναός της αγίας Μαύρας στην περιοχή, αλλά φαίνεται απίθανο να ήταν είτε προς τιμήν μιας άγνωστης αγίας της Καθολικής Εκκλησίας, είτε προς τιμήν μιας Ορθοδόξου αγίας που έζησε στην Αφρική και που λογικά δεν έπρεπε να τιμάται μόνη της, αλλά μαζί με το σύζυγό της, αφού μαζί οδηγήθηκαν στο μαρτύριο. Ο ίδιος εξ άλλου ο William Miller αναφέρει ότι η αγία Μαύρα προς τιμήν της οποίας ονομάσθηκε η περιοχή, ήταν εξαιρετικά δημοφιλής αγία, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή και κάλλιστα θα μπορούσε να είχε επιλεγεί, είτε από τους Ορθοδόξους κατοίκους του νησιού, είτε από τους -Καθολικού δόγματος- κατακτητές Ανδεγαυούς. Εδώ λοιπόν καθίσταται σαφές ότι ο αρχικός ναός της αγίας Μαύρας, εντός του Φραγκικού κάστρου της Λευκάδας, είχε ιδρυθεί προς τιμήν κάποιας άλλης (τρίτης) αγίας Μαύρας, άγνωστης ίσως στην σημερινά εορτολόγια, αλλά εξαιρετικά δημοφιλούς σε όλους τους χριστιανούς, τον 14ο αιώνα.

Ποια ήταν λοιπόν αυτή η αγία Μαύρα; Μια απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορούμε να πάρουμε από το βιβλίο «The book of the saints», που έχει συνταχθεί από τους Βενεδικτίνους μοναχούς του αβαείου του Αγίου Αυγουστίνου, στο Ramsgate της Αγγλίας. Πρόκειται για ένα βιογραφικό λεξικό, όλων των αγίων της Καθολικής Εκκλησίας, στην επιρροή της οποίας είχε περιέλθει και η Λευκάδα, κατά την περίοδο της κατάκτησης της από τους Ανδεγαυούς. Το παρακάτω κείμενο, αποτελεί πιστή μετάφραση του λεξικού αυτού από το λήμμα «Μαύρα» (Maura):

«Μαύρα, Αγία, παρθενομάρτυς. (Εορτ. 30/11)

Η μνήμη της εορτάζεται στην Κωνσταντινούπολη, όπου βρήκε το θάνατό της. Ένα από τα νησιά του Ιονίου πήρε το όνομά της. Η δημοτικότητά της ως αγίας στην Ανατολή φαίνεται πως υπήρξε πράγματι πολύ μεγάλη. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που ο Ιουλιανός ο Παραβάτης όντας ανίκανος να εξαλείψει τη λατρεία της, διεκήρυξε ότι πρόκειται ουσιαστικά για την ειδωλολατρική θεά Αφροδίτη που αναγνωρίσθηκε ως χριστιανή αγία. Η ημερομηνία(2) και οι συνθήκες του μαρτυρίου της παραμένουν άγνωστες»

Πέραν του βιβλίου αυτού, η αγία Μαύρα της Κωνσταντινούπολης φαίνεται καταχωρημένη σε όλα τα σχετικά επίσημα έντυπα της Καθολικής Εκκλησίας όπου δίνονται επί πλέον πληροφορίες για την λατρεία της αγίας.

Αναφέρεται π.χ. στο «Martyrologium Romanum», το επίσημο βιβλίο της Δυτικής Εκκλησίας, του οποίου η χρήση είναι υποχρεωτική σε ζητήματα Ρωμαϊκής Ιστορίας. Όλες οι Δυτικές πηγές συμφωνούν, ότι προς τιμήν αυτής της αγίας, ονομάστηκε έτσι η Λευκάδα. Την ύπαρξη δε του ναού της στην Κωνσταντινούπολη κατά την πρώιμη περίοδο, επιβεβαιώνουν συγγραφείς, όπως ο Caesar Baronius, (1538-1607), o Ferrarius κ.ά. που ασχολήθηκαν με την τοπογραφία της πόλεως αυτής O ίδιος ο Baronius εισήγαγε την Αγία στο Ρωμαϊκό Μαρτυρολόγιο. Τέλος σαν απόδειξη της ύπαρξης του ναού αυτού, γίνεται αναφορά στο βίο του Αγίου Στεφάνου του Νέου ο οποίος μαρτύρησε το έτος 767 στην Κωνσταντινούπολη.

Πρόκειται για το κείμενο με τίτλο «0 Βίος καί το μαρτύριονν τον παμμάκαρος καί οσίου μάρτνρος Στεφάνου τοϋ Νέου, μαρτνρήσαντος επί του ασεβούς είκονοκαύστου βασιλεως Κωνσταντίνον τοϋ καί Κοπρωνύμου» και έχει γραφεί από τον «Στέφανο διακόνο τής Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως» το έτος 808. Έχει καταχωρηθεί στην «Ελληνική Πατρολογία», στον τ.100 κατά Migne. Από τον τόμο αυτό(3) έχει ληφθεί το παρακάτω κείμενο:

«….δέ τύραννος τούτων άκουσας, και. ύπερζέσας τώ θυμω, προσκαλεσάμενος ενα ξιφήρη άνδρα, τοϋ Προξίμου άξια καταλεγομενον, άπεφήνατο, κελεύσας τούτον απαραι πέραν τοϋ άστεος τον οσιον, ένθα ην ό σεπτός: ναος της αγίας και καλλινίκου μάρτυρος Μαύρας, ονπερ ο μισάγιος έως εδάφους κατασκάψας, φονευτήριον έποίησεν, και Μαύραν τον τοπον ώνομασεν, ένθα και τάς προς τους δαίμονας συνθήκας έποιεϊτο….»

Όπως προκύπτει από τα ως άνω κείμενα, η παρθενομάρτυς Μαύρα, υπήρξε πράγματι δημοφιλής αγία, τόσο της Δυτικής, όσο και της Ανατολικής Εκκλησία. Ωστόσο ενώ στη Δυτική Εκκλησία η φήμη της διατηρήθηκε μέχρι την σύγχρονη εποχή, στην Ανατολική Εκκλησία χάθηκε βαθμιαία, καθώς κατά την περίοδο της εικονομαχίας, ο ναός της που βρισκόταν έξω από την Κωνσταντινούπολη κατεστράφη από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Κοπρώνυμο, ώστε να μετατραπεί σε τόπο βασανιστηρίων για τους εικονόφιλους. Εξαιτίας των βασανιστηρίων αυτών, μάλιστα, ο τόπος ονομάστηκε “τα Μαύρα”.

Με βάση τα παραπάνω, ο ναός της Αγίας Μαύρας ο οποίος ανεγέρθηκε μέσα στο ομώνυμο φρούριο της Λευκάδας τον 14ο ή 15ο αιώνα και ο οποίος έδωσε το όνομα του στο νησί, κατά πάσα πιθανότητα δεν ήταν αφιερωμένος στη μνήμη της Αγίας Μαύρας της Θηβαΐδος (εορτ. 3/5), αλλά της πολύ δημοφιλέστερης τότε παρθενομάρτυρας Μαύρας από τη Κωνσταντινούπολη (εορτ. 30/11). Απλά αργότερα η τοπική εκκλησία προκειμένου  να συμβαδίσει με την Εκκλησία της Ελλάδας τον 19ο αιώνα, η αγία και πολιούχος σήμερα της πόλης της Λευκάδας, ταύτισε την αγία και πολιούχο σήμερα της πόλης της Λευκάδας  με την πρώτη εξ αυτών, καθ’ όσον αυτή ήταν η μοναδική Αγία Μαύρα, η αναφερόμενη στα σύγχρονα Ορθόδοξα εκκλησιαστικά ημερολόγια.

Επιβεβαίωση αυτού του συμπεράσματος προκύπτει και από την παρακάτω παρατήρηση: Ο Κ. Γ. Μαχαιράς (1957) παραθέτει ορισμένα έγγραφα της περιόδου της Ενετοκρατίας, προερχόμενα από το αρχειοφυλακείο Λευκάδος, που αφορούν στην ίδρυση και την λειτουργία κατά την περίοδο αυτή, του εν λόγω ναού. Από τα έγγραφα, προκύπτει ότι μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα (1707), ο ναός αναφέρεται σ’ αυτά ως «Ναός της Αγίας Μαύρας». Όταν, το έτος 1743, έγινε ένας μεγάλος σεισμός στο Νησί, η εκκλησία κατάρρευσε πλήρως και χρειάστηκε να ανοικοδομηθεί εκ θεμελίων. Ο συγγραφέας παραθέτει ένα σωζόμενο συμφωνητικό (ημερομηνία 24/3/1745) μεταξύ των επιτρόπων και των τεχνικών για την εκ νέου ανέγερση του ναού. Σ’ αυτό το έγγραφο, για πρώτη φορά, περιγράφεται ο ναός, ως ναός «των μαρτύρων Τιμοθέου και Μαύρας», εκφράζοντας προφανώς την επιθυμία των κτητόρων να εναρμονισθούν με τα σύγχρονα αγιολόγια της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ολοκληρώνοντας τις σκέψεις μου πάνω σ’ αυτό το θέμα, θα ήθελα να επανέλθω στην αρχικό προβληματισμό, για την επιλογή της Αγίας Μαύρας ως ονομασία της θέσεως του φρουρίου των Ανδεγαυών στο Νησί. Κατά την μετάβαση της περιοχής μας από την παλαιά θρησκεία (δωδεκάθεο) στην νέα (χριστιανική), γνωρίζουμε ότι πολλοί χώροι λατρείας των Εθνικών, μετατράπηκαν σε χριστιανικούς ναούς αντιστοίχων αγίων(4).

Χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση είναι π.χ. το Πάνθεον της Ρώμης ένα μνημείο που σώζεται και σήμερα, όμως είναι γνωστές πολλές άλλες περιπτώσεις, όπου π.χ. ναός της θεάς Αθηνάς γίνεται ναός της Παναγίας (βλ.Παρθενώνας), ναός του Ασκληπιού μετατρέπεται σε ναό, των Άγιων Αναργύρων, ή ναός της θεάς Νίκης, σε ναό Άγιου Νικήτα κ.ά. Με δεδομένο ότι οι ιστορικοί της Λευκάδας, αναφέρουν ότι στη περιοχή του φρουρίου, υπήρχε αρχαίος ναός της θεάς Αφροδίτης και στο βαθμό που ισχύει η παραπάνω διατυπωθείσα άποψη του Ιουλιανού του Παραβάτη, δεν είναι απίθανο οι χριστιανοί της περιοχής, να είχαν μετατρέψει τον αρχαίο αυτό ναό, σε ναό της Αγίας Μαύρας. Η περιοχή συνεπώς λόγω της ύπαρξης του ναού, έφερε την ονομασία αυτή από πολύ παλιά και οι Ανδεγαυοί απλά έκτισαν το φρούριό τους στη περιοχή η οποία είχε ήδη αυτό το όνομα. Δεν χρειάσθηκε καν να εισάγουν μια καινούρια ονομασία ούτε μια καινούρια αγία.

Διατήρησαν το παλαιό όνομα της περιοχής και η Αγία Μαύρα των κατοίκων της περιοχής, έγινε ο καθολικός ναός του νέου Ανδεγαυικού φρουρίου. Ένα φρούριο που εξελίχθηκε  βαθμιαία σε πόλη και πρωτεύουσα του Νησιού χαρίζοντας το όνομα του σ’ αυτό.

————————————————————————-

1) Άγγλος ιστορικός, 1864-1945
2) Η κυριαρχούσα άποψη για την παρθενομάρτυρα Μαύρα, σήμερα, υποστηρίζει ότι πέθανε μαρτυρικά στην Κωνσταντινούπολη (Βυζάντιο) τον 3ο αιώνα Μ.Χ.
3) Βλ. στήλη 1169
4) H μετατροπή αυτή κυρίως εμφανίζεται στα μέσα του 5ου αιώνα Μ.Χ. και μετά τα διατάγματα του Θεοδοσίου του Β’ κατά των Εθνικών

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Ροντογιάννης Π.Γ. (2006): «Ιστορία της Νήσου Λευκάδος» Ε.Λ.Μ. , Αθήνα.
2. Ζαμπέλης Γ. (2003): «Ιστορία της Εκκλησίας της Λευκάδος», ιδιωτική έκδοση Λευκάδα.
3. Miller W. (1910): «Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι (1204-1566)» (μετάφραση Σπ. Π. Λάμπρου), Ελληνική Εκδοτική Εταιρεια, εν Αθήναις
4. The Benedictine monks of st Augustine’s Abbey, Ramsgate (1921): “The Book of the saints” (A & C Black L.T.D.), London
5. Monasterio A.A. (1657): «Sacrum Gynaeceum Seu Martyrologium Amplissimum» Edmundum Couterot, Parisiis
6. Migne P.(1863): «Patrologiae Cursus Completus» Vol.100 , Paris.
7. Παλιούρας, Α. Δ. (1987): «Εικονογραφία Αγίου Στεφάνου του νέου» Δωδώνη, τ.16, 483-96
8. Ιωαννούλης Γ. (1802): «Ακολουθία των Αγίων ενδόξων Μαρτύρων Τιμοθέου και Μαύρας» Νικόλαος Γλύκας, Βενετία.
9. Baronio C. (1613): «Martyrologium romanum. Caesaris Baronii Sorani notationibus illustratum. Huic editioni accedit Vetus Romanum Martyrologium, hactenus a Cardinale Baronio desideratum, una cum Martyrologio Adonis» εκδ. Officina Plantiniana. Vidua & filii Ioanis Moreti, Antverpiae
10. Vizmanos F (1949): «Las virgenes cristianas de la Iglesia primitive» Madrid B.A.C.
11. Pagoulatos G (1994): «The destruction and conversion of ancient temples to Christian Churches during fourth, fifth and sixth centuries», Θεολογία 65, 152-170.

Ευχαριστίες
Ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθειά τους κ.κ. Βασίλειο Σαρρή και Απόστολο Τζελιάτη