HomeΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣΧειρόγραφος τοπογραφικός χάρτης Λευκάδας και Αμβρακικού του 1757

Χειρόγραφος τοπογραφικός χάρτης Λευκάδας και Αμβρακικού του 1757

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΧΑΡΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΚΑΙ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ ΣΤΗ ΜΑΡΚΙΑΝΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΒΕΝΕΤΙΑΣ

Ό χάρτης φυλάσσεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη (ms. it, cl. Vi 492 (=10061), Topografia dalmata e greca, αριθ. 18). Είναι σχεδιασμένος με μελάνι σε χαρτί διαστάσεων 125 Χ 75 εκ. από τον Girolamo Delanges το 1757. Στο αριστερό μέρος του χάρτη υπάρχει ο τίτλος και υπόμνημα πού συνεχίζεται και κατά το μήκος του κάτω μέρους, που επίσης υπάρχει ή χρονολογία, το όνομα του συντάκτη και η κλίμακα (3.000 βενετικά βήματα).

Ο χάρτης παρουσιάζει κάποια απόκλιση από τον ορθό προσανατολισμό και έχει σχεδιαστεί έτσι πού κατά την ανάγνωση: του ο βορράς βρίσκεται προς το δεξιό και όχι στο πάνω μέρος, όπως συνηθίζεται στους νεώτερους χάρτες. Είναι συνταγμένος σε ιταλική γλώσσα διανθισμένη με διαλεκτικά βενετικά στοιχεία και εξαιρετικά καλλιγραφημένος. Ο τίτλος του έργου είναι εκτενέστατος και αποτελεί συνοπτική παρουσίαση του περιεχομένου του. Σε ελληνική απόδοση αναφέρει τα ακόλουθα:


«Τοπογραφία του νησιού της Λευκάδας και των παρακειμένων στην ίδια νησίδων, όπως επίσης μέρους του Ξηρόμερου στη Στερεά με τα παράλια του από την Αγία Σοφία στη Ζαβέρδα μέχρι τα Δέματα και το Σκαλί και όμοια της ζώνης της Βόνιτσας και Πρέβεζας, μέρους από το Κομπότι μαζί με το Αργός Αμφιλοχικό, καθώς και της περιοχής της Άρτας, Ρογών και Λούρου με τα παράλια της Αγραπιδιάς μέχρι το στόμιο της Πρέβεζας και του εσωτερικού όλου του κόλπου ή αγκαλιάς του Αμβρακικού, όλων των ιχθυοτροφείων, ποταμιών και πηγών, όπως και διαφόρων αρχαιοτήτων και θέσεων χωριών και μοναστηριών».

Με φανερή σχεδιαστική ικανότητα και με εκπληκτική ακρίβεια αποδίδεται η γεωφυσική εικόνα της Λευκάδας και της περιοχής του Αμβρακικού, ενώ παράλληλα σημειώνονται λεπτομερή στοιχεία για την ανθρώπινη εγκατάσταση και δραστηριότητα στον χώρο αυτό.

Στο αριστερό μέρος του χάρτη έχει σχεδιαστεί το βόρειο άκρο της Ιθάκης και η νησίδα Αρκούδι ανάμεσα στην Ιθάκη και στη Λευκάδα, πού εκτείνεται βορειότερα. Στα ανατολικά της Λευκάδας είναι σχεδιασμένα τα νησιά Μεγανήσι, Σκορπιός και Σπάρτη, καθώς και τα μικρότερα Μαδουρή και Χελώνη, και κοντά στις ακτές της Ακαρνανίας τα νησιά Κάλαμος και Καστός. Ακολουθεί προς τα βόρεια το βορειοδυτικό τμήμα του Ξερόμερου και ή περιοχή του Αμβρακικού (Βόνιτσα, Αμφιλοχία – δυτικός Βάλτος, Κομπότι, Άρτα, Λούρος, Πρέβεζα).

Στον χάρτη σημειώνονται πλήθος από τοπωνύμια (νησιά, ακρωτήρια, Πορθμοί, όρμοι, λιμάνια, λιμνοθάλασσες, έλη, ποτάμια, πεδιάδες, κοιλάδες, βουνά, δάση, οικισμοί, φρούρια) και τοπογραφικά στοιχεία (βρύσες, πηγές, αλυκές, μύλοι, γέφυρες, αποθήκες, αρχαιότητες, μονές, ναοί κ.α.). Ενδεικτικά αναφέρω ότι στη Λευκάδα απαντούν 128 αναγραφές, στο Μεγανήσι 57, στο τμήμα της ‘Ακαρνανίας (Ξερόμερο, Βόνιτσα, Αμφιλοχία – δυτικός Βάλτος) 160 και στο τμήμα της Ηπείρου (Κομπότι, Άρτα, Λούρος, Πρέβεζα) 164.

Στους αριθμούς αυτούς δεν περιλαμβάνονται τα ανώνυμα σημεία και σύμβολα. Τα τοπωνύμια αποδίδονται με τον λαϊκό τους τύπο και είναι φανερή η πρόθεση τού συντάκτη να αποδώσει σωστά τη λαϊκή προφορά του ονόματος. Πολλά τοπωνύμια παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, όπως η ονομασία του Βουνού της βορειοδυτικής Λευκάδας «Λάλλα τη Ράχη», της τοποθεσίας στην ανατολική ακτή του νησιού «Μαγεμένη Φοντάνα», της τοποθεσίας «Τουφεκισμένο Δέντρο» στο Ξερομερα κ.ά.

Οι οικισμοί παριστάνονται σαν σύνολα σπιτιών, ενώ με ένα σταυρό σημειώνεται η θέση του ναού. Με ποικίλα σχέδια πού αποδίδουν την κάτοψη τους παριστάνονται τα φρούρια και οι ακροπόλεις. Συστάδες δέντρων δηλώνουν τις δεντροφυτεμένες περιοχές και τα δάση. Με κάθετες και οριζόντιες παράλληλες γραμμές, δηλώνονται τα καλλιεργημένα εδάφη. Ανάγλυφα σχεδιάζονται τα υψώματα. Έκτος από τα στοιχεία που σημειώνονται πάνω στον χάρτη, αριθμοί παραπέμπουν στις 85 σημειώσεις του υπομνήματος πού παρέχουν συμπληρωματικά ουσιαστικές πληροφορίες.

Λεπτομερή στοιχεία παρέχονται για τα θαλάσσια περάσματα και τα λιμάνια (βάθος νερού, ύπαρξη υφάλων, χωρητικότητα λιμανιών, προφύλαξη από ανέμους, λοιπή ασφάλεια, δυνατότητα ανεφοδιασμού σε νερό κ.λπ.) . Ιδιαίτερα γίνεται λόγος για τον όρμο της Βασιλικής, τα Σύβοτα, τον Κλιμένο (Έγκλιμενός), το Δράπανο στη Λευκάδα,, το όρμο Δέματα (Δέρματα) στο Ξερόμερο, τα λιμάνια τού Ακτίου, της Βόνιτσας, της Κόπραινας και το Βαθύ στον Αμβρακικό. Μεγάλη σημασία, δίνεται στις αλυκές και στα ιχθυοτροφεία, αναφέρεται το είδος του αλατιού πού παράγεται, καθώς και το προϊόν του ιχθυοτροφείου (για το ιχθυοτροφείο της Λογαρούς τονίζεται ότι παράγει αυγοτάραχο).

Πολλές και σημαντικές πληροφορίες παρέχονται για τα φρούρια της περιοχής τόσο τα παλιότερα και εγκαταλειμμένα όσο και τα εν χρήσει. Έτσι συχνά περιγράφεται το σχήμα του, η θέση και η ποιότητα του εδάφους, το υλικό της κατασκευής, το ύψος των τειχών, η ύπαρξη επάλξεων και πύργων, ο βαθμός ασφάλειας, η ύπαρξη ανθρώπινου στοιχείου και πυροβόλων. Έτσι παρουσιάζονται τα φρούρια της Αγίας Μαύρας, του Αγίου Γεωργίου στην Ακαρνανία, ιδρυμένο από τον Μοροζίνι, ο πύργος του Τεκέ, τα φρούρια της Βόνιτσας και τού Αμφιλοχικού Άργους, το γειτονικό Καστρί, το φρούριο της Άρτας και το φρούριο της Πρέβεζας. Για το φρούριο του Αμφιλοχικού Άργους αναφέρεται ότι έχει εξαιρετική κατασκευή από μάρμαρο, ότι τα τείχη του έχουν πάχος 12 πόδια και περίμετρο 1100 βήματα, ότι έχει τετραγωνικούς Πύργους δύο πύλες, δύο εσωτερικές ακροπόλεις και ότι είναι ακατοίκητο.

Επίσης λεπτομερή στοιχεία παρέχονται για τις πηγές νερού και τις βρύσες. Ξεχωριστά αναφέρεται η «Μεγάλη Βρύση», κοντά στην πόλη της Λευκάδας, πού ύδρευε την πόλη και το φρούριο, καθώς και την κοιλάδα της Αμαξικής, και κινούσε πολλούς νερόμυλους. Τα νερά της λέγεται ότι προέρχονταν από την πεδιάδα της Καρυάς στο εσωτερικό του νησιού.

Η γέφυρα της Λευκάδας στηριγμένη σε 366 τόξα. ήταν το υδραγωγείο που φτιάχτηκε την εποχή του σουλτάνου Βαγιαζήτ του Β’ τον 16α αιώνα για την ύδρευση του φρουρίου της Αγίας Μαύρας. Ακόμη αναφέρονται τα αρδευτικά έργα πού είχαν προγραμματίσει οι Τούρκοι στην πεδιάδα της Ζαβέρδας με την αξιοποίηση των πηγών του Βέρδα (Παραδείσι) και Κόρμπι Κουρούπι, πού μαζί της ενώνονταν οι μικρότερες Σαλβίνα και της Κυράς η Βρύση. Δεν παραλείπονται πληροφορίες για τη λίμνη της Βουλκαριάς, το ποτάμι της Κόπραινας, τον Άραχθο και τον Λούρο.

Για τα δάση πού είναι ξυλεύσιμα, όπως τον Κλιμένο στη Λευκάδα, το δάσος του Άλευρα στο Ξηρόμερο και το δάσος του Παπά στην περιοχή της Νικόπολης, αναφέρεται η ποιότητα του ξύλου και οι δυνατότητες για τη χρησιμοποίηση του. Μέσα σε όλες αυτές τις πληροφορίες υπάρχουν στοιχεία για την ασφάλεια του ναυτιλλομένου ή του ταξιδιώτη της στεριάς. Έτσι τονίζεται ότι το εύφορο και πλούσιο σε νερά Μεγανήσι συχνάζετε από πειρατές ή ότι η γέφυρα στη διώρυγα της Βουλκαριάς είναι επικίνδυνο πέρασμα επειδή υπάρχουν ληστές πού κρύβονται στα γειτονικά αρχαία ερείπια.

Σημαντικός λόγος γίνεται και για τις αρχαιότητες πού υπάρχουν στις περιοχές πού έχουν χαρτογραφηθεί. Συγκεκριμένα αναφέρονται τα τείχη της αρχαίας Λευκάδας, τα ερείπια φρουρίου στο ακροατήριο Δουκάτο, ερείπια, στη Βασιλική και στην περιοχή του βουνού Σκάροι στη Λευκάδα, το φρούριο της Κεκροπούλας κοντά στη λίμνη της Βουλκαριας, τα ερείπια των αρχαίων πόλεων του Ανακτορίου, του Ακτίου, της Επισκοπής, της Όλπης στο Μακρυνόρος, του Φιδόκαστρου στη λιμνοθάλασσα του Πλατικωιμένου και τέλος της ακρόπολης των Ρωγών και της Νικόπολης.

Οι σχετικές πληροφορίες παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον γιατί μαρτυρούν τις αρχαιολογικές γνώσεις της εποχής, άλλα και αναφέρουν στοιχεία για αρχαιότητες πού καταστράφηκαν αργότερα. Έτσι αξιολογούνται τα τείχη της Λευκάδας και αναφέρεται ή ύπαρξη ναού του Απόλλωνα με μωσαϊκά, καθώς επίσης μαρτυρείται ή ύπαρξη αρχαίων ερειπίων στην περιοχή του Εγκλιμενοΰ κοντά στο βουνό Σκάροι, όπου οι ανασκαφές του Dörpfeld έφεραν στο φως νέα ευρήματα.

Στη Βουλκαριά και στο Πλατικωμενο σημειώνεται ή ύπαρξη βυθισμένου οικισμού. Αναφέρονται τα νεώτερα ονόματα του Ανακτορίου «Δρακοσπαθιά» και «Κερασιές». Σημειώνεται ή θέση ερειπωμένων οικισμών στο ακρωτήριο Νησί στις νότιες, ακτές του Αμβρακικού και στη βόρεια ακτή της εισόδου του όρμου του Καρβασαρά.

Βέβαια ορισμένες από τις πληροφορίες αυτές παραδίδονται κάπως αλλοιωμένες, ανάμικτες με στοιχεία πού προέρχονται από θρύλους. Αναφέρω χαρακτηριστικά την περίπτωση μνείας παλιού σχολείου στο νησί Κάλαμος, στη θέση Δασκαλειό, και στη νησίδα Κέφαλος, στον Αμβρακικό. Και στα δύο μέρη λέγεται ότι υπήρχαν τα ερείπια μεγάλου χτίσματος πού κάποτε ήταν σχολείο. Η φήμη αυτή ήταν κοινή για πολλά μικρονήσια και οφειλόταν στην παρανόηση από τους Έλληνες της ιταλικής λέξης scoglio, πού χρησιμοποιούσαν οι ναυτικοί και πού σημαίνει «σκόπελος»-νησάκι».

Η σύνταξη του τοπογραφικού αυτού χάρτη φανερώνει το μέγεθος της ευαισθησίας πού είχαν οι Βενετοί για την περιοχή αυτή του Ιονίου.

Πρόκειται για μία ζώνη μεθοριακή, όπου εδάφη βενετικά περιβάλλονται από τα εδάφη της ‘Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στους Βενετούς ανήκει ουσιαστικά από το 1684 ή Λευκάδα και ή Βόνιτσα και από το 1718 οριστικά ή Πρέβεζα (συνθήκη Πασσάροβιτς). Οι άλλες περιοχές στην Ακαρνανία και στην Ήπειρο κατέχονται από τους Τούρκους. ‘Οπωσδήποτε είναι μία περιοχή με εύφορα εδάφη και άλλες πλουτοπαραγωγικές πηγές, όπως οι αλυκές και τα ιχθυοτροφεία, πού γι’ αυτές οι Βενετοί έδειχναν πάντα υψηλό ενδιαφέρον, αφού από τέτοιες πηγές βγήκε ο πλούτος και η δύναμη της Βενετίας.

Φυσικά με το πλήθος των στοιχείων και των πληροφοριών πού παρέχει ο τοπογραφικός αυτός χάρτης της Λευκάδας και του Αμβρακικού αποτελεί σπουδαιότατη πηγή για τη μελέτη της ιστορικής γεωγραφίας της περιοχής και η δημοσίευση του θα διαφωτίσει πολλά σχετικά ζητήματα, συμβάλλοντας σημαντικά στην παραγωγή των γνώσεων μας για το τμήμα αυτό του χώρου τού Ιονίου.

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
Ν. Γ. ΜΟΣΧΟΝΑΣ

Η εικόνα του χάρτη προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του Αντώνη Περδικάρη τον οποίο ευχαριστούμε για την παραχώρηση. Είναι τεράστιος και δεν υπάρχει η τεχνική δυνατότητα παρουσίασής του, έκτος από κάποια τμήματα που αποσπασματικά πήραμε.

Προηγουμενο αρθρο
Ένα αποχαιρετισμό στο σύντροφο το Μάρκο Λάζαρη
Επομενο αρθρο
Παίζοντας με τους γλάρους της λιμνοθάλασσας

1 Σχόλιο

  1. Παναγιωτης Σκληρος
    6 Ιανουαρίου 2021 at 10:44 — Απάντηση

    Πάρα πολυ χρησιμος!! Καταπληκτικη προσομοιωση και λεπτομερέστατη η περιγραφη!!
    Ο Αντωνης Περδικάρης μας εκπλήσει πολυ ευχαριστα και τον ευχαριστούμε .
    Προσθετει υλικο για ερευνα και εμπλουτισμό των γνωσεων περι Λευκάδας στα προ Αγγλοκρατιας χρόνια..
    Σ ευχαριστουμε πολυ κ.Περδικάρη

Γράψτε το σχόλιό σας

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.