HomeΕΛΙΞΗΡΙΑ ΜΝΗΜΗΣΈνας Λευκαδίτης… αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι και άλλες αγγλολευκαδίτικες ιστορίες της εποχής

Ένας Λευκαδίτης… αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι και άλλες αγγλολευκαδίτικες ιστορίες της εποχής

Γράφει ο Βασίλης Φίλιππας

Το άρθρο που ακολουθεί παρουσιάζει τη ζωή του άγνωστου μέχρι τώρα στην ελληνική βιβλιογραφία αρχιεπίσκοπου του Καντέρμπερι Φρέντερικ Τεμπλ (1821-1902), του γιου του Τοποτηρητή Λευκάδας Οκτάβιου Τεμπλ, που γεννήθηκε πριν διακόσια χρόνια στο Φρούριο της Αγίας Μαύρας, και εστιάζει πρωτίστως στα παιδικά του χρόνια στο νησί και δευτερευόντως στην ανέλιξή του στα εκκλησιαστικά αξιώματα, μέχρι αυτό του θρησκευτικού ηγέτη των ανά τον κόσμο Αγγλικανών. Με επίκεντρο τη ζωή του στο νησί, η έρευνα εκτείνεται και σε άλλα θέματα, όπως στο σύγχρονό του λευκαδίτικο πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό περιβάλλον, στις γεννήσεις Βρετανών στη Λευκάδα την εποχή της Προστασίας, καθώς και στις οικογένειες των Άγγλων που παρέμειναν στο νησί μετά την Ένωση (1864), με πολλά από τα παρατιθέμενα στοιχεία να παρουσιάζονται για πρώτη φορά εδώ. Ο αρχιεπίσκοπος Φρέντερικ Τέμπλ, μαζί με τον συγγραφέα Λευκάδιο Χερν, είναι τα διασημότερα τέκνα της περιόδου της Προστασίας που γεννήθηκαν στη Λευκάδα από βρετανούς γονείς. 

Ο καθεδρικός του Καντέρμπερι, περ. 1910. Πηγή: Library of Congress, www.loc.gov.

Η Λευκάδα και οι Λευκαδίτες στα χρόνια του Φρέντερικ Τεμπλ 

Για την κατανόηση της εποχής που έζησε ο Φρεντερίκος Τεμπλ, είναι απαραίτητη η σκιαγράφηση του ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου στο νησί. 

Η Λευκάδα την εποχή εκείνη είχε πληθυσμό περίπου 17.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 4.800 ζούσαν στην πόλη. Οι παλιές αρχοντικές οικογένειες διατηρούσαν ακόμη, παρά τις αλλαγές κυριάρχων, τα περισσότερα από τα προνόμια που κληρονόμησαν από τη βενετοκρατία και κυριαρχούσαν στην πολιτική και οικονομική ζωή του τόπου. Η αναιμική ακόμη εμποροναυτική τάξη δεν είχε την απαραίτητη δύναμη ώστε να διεκδικήσει μερίδιο στη διαχείριση της εξουσίας.

 Χάρτης Λευκάδας. Πηγή: Goodison, William, A historical and topographical essay upon the islands of Corfou, Leucadia, Cephalonia, Ithaca, and Zante […], Thomas and George Underwood, Λονδίνο 1822.

Μεγάλο μέρος των καλλιεργήσιμων εκτάσεων του νησιού —κύρια των εύφορων— ανήκαν στις αρχοντικές οικογένειες και στα μοναστήρια, ενώ το υπόλοιπο μοιραζόταν κατά κύριο λόγο σε μικρούς κλήρους. Η εγκατάλειψη της ναυτιλίας από τους Λευκαδίτες μετά το 1720 είχε οδηγήσει την τοπική οικονομία σε εσωστρέφεια, στην οποία κυριαρχούσαν μονοκαλλιέργειες με κύριες αυτές της ελιάς και δευτερευόντως του αμπελιού. Οι μεγάλες εξαγωγές του λευκαδίτικου κρασιού, οι οποίες είχαν σαν αποτέλεσμα και την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων των αμπελοοινικών περιοχών του νησιού, θα λάβαιναν χώρα μισό αιώνα αργότερα. Οι κάτοικοι των χωριών ασχολούνταν αποκλειστικά με τη γεωργία. Η έλλειψη σιτηρών ανάγκαζε πολλούς από αυτούς, όπως και στα υπόλοιπα Επτάνησα, να δουλεύουν περιοδικά ως εργάτες γης στα απέναντι ηπειρωτικά εδάφη για να εξασφαλίσουν τη «φαγούρα» της χρονιάς. 
Οι ασθένειες θέριζαν τον πληθυσμό.
Το οδικό δίκτυο του νησιού ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτο, με αποτέλεσμα τη δυσκολία της επικοινωνίας των χωριών τόσο με την πόλη όσο και μεταξύ τους. 
Η έλλειψη κατάλληλου λιμανιού στην πόλη, καθώς και κατάλληλα διαμορφωμένης διώρυγας, άφηνε τη Λευκάδα έξω από τους μεγάλους εμπορικούς δρόμους του Ιονίου, με ό,τι αυτό σήμαινε για την πολιτιστική, οικονομική και κοινωνική της ανέλιξη. 
Από το εμπορικό λιμάνι, που τότε βρισκόταν στο Κάστρο, έως το υποτυπώδες της πόλης, άνθρωποι και προϊόντα έπρεπε να μεταφέρονται με πλοιάρια χωρίς καρίνα — μια κοστοβόρα και χρονοβόρα διαδικασία. 

 Άποψη του κάμπου, της πόλης, του υδραγωγείου και του κάστρου της Λευκάδας και των απέναντι ηπειρωτικών βουνών. Πηγή: Santa Maura Und Die Griechishe Küste Lefkada oder Leucas oder Leucadia, 1835. Η λιθογραφία γνώρισε επανειλημμένες επανεκτυπώσεις, έγχρωμες και ασπρόμαυρες, από το 1832 έως και το 1900.

Η πόλη της Λευκάδας, ταλανισμένη από τους απανωτούς ισοπεδωτικούς σεισμούς και την έλλειψη στοιχειωδών δημοσίων έργων που θα την προστάτευαν από τις ελώδεις πλησιόχωρες περιοχές, τις πλημμύρες, τις ασθένειες όπως π.χ. την ελονοσία, την οστρακιά κ.ά., έδινε στον επισκέπτη άσχημη εικόνα. Μεγάλος αριθμός των κτιρίων της, λόγω του φόβου των σεισμών και της οικονομικής ανέχειας, ήταν ισόγεια, πολλά από αυτά μάλιστα δεν ήταν παρά φτωχικές μπαράκες των λαϊκών τάξεων. Πλακοστρωμένος ήταν μόνο ο μεγάλος δρόμος της Αγοράς που έτεμνε την πόλη στα δύο, και ίσως κάποια καντούνια πέριξ της κεντρικής πλατείας, που τότε ονομαζόταν «του Αγίου Μάρκου», η οποία, μέχρι και τον σεισμό του 1825, καταλάμβανε μόνο τη μισή έκταση της σημερινής, αφού στην υπόλοιπη μισή υπήρχε η καθολική εκκλησία της Αμώμου Συλλήψεως και το κοιμητήριό της. Μετά την εκκλησία του Παντοκράτορα και μέχρι την εκκλησία του Αγίου Μηνά, η πόλη ήταν αραιοκατοικημένη.

Οι ευγενείς, μαζί με τα ανώτερα και μεσαία στρώματα της αστικής τάξης, αποτελούσαν μόλις το 15% του πληθυσμού της πόλης, ενώ το υπόλοιπο 85% κινούνταν στα όρια της φτώχειας ή ακόμη-ακόμη της εξαθλίωσης.

Λευκαδίτης ναυτικός, 19os αιώνας. Η φορεσιά του δεν διέφερε ιδιαίτερα από αυτή των λαϊκών τάξεων της πόλης και των χωρικών. Πηγή: Κοντομίχης, Πανταζής, Η λευκαδίτικη λαϊκή φορεσιά, εκδ. ΕΟΜΕΧ, Αθήνα 1989, σ. 109. Η έγχρωμη λιθογραφία βρίσκεται στο Λαογραφικό Μουσείο του Ορφέα στην πόλη της Λευκάδας.

Με την ευρωπαϊκή ενδυμασία του συρμού ντύνονταν οι εύποροι κάτοικοί της, ενώ οι άντρες των λαϊκών τάξεων, ψαράδες, ναυτικοί, αχθοφόροι κ.ά., φορούσαν ακόμη τη λευκαδίτικη βράκα, όμοια με αυτή των χωρικών. Η γνωστή σε όλους μας τοπική λαϊκή γυναικεία φορεσιά, τα «ρωμαίικα», είχε μόλις αρχίσει να παίρνει τα διακριτά της χαρακτηριστικά στην πόλη, ενώ στα χωριά φοριόταν ακόμη ο «σαγιάς».
Η πόλη διακρινόταν από την ύπαιθρο λόγω και των έντονων κοινωνικών-ταξικών της διαβαθμίσεων, του μεγάλου αριθμού επαγγελμάτων της, του εθιμικού της κύκλου (λιτανείες, Απόκριες κ.ο.κ.), της εμπλοκής των κατοίκων της με ανθρώπους και νοοτροπίες από άλλες περιοχές ή έθνη και της πολλαπλής τριβής τους με τους ανά καιρούς κυρίαρχους, της βαθιάς αίσθησης της αστικότητας, της μουσικής, της ιδιωματικής γλώσσας, της τοπικής αντισεισμικής αρχιτεκτονικής, των μεγάλων αρχοντικών και των επτανησιακών ναών με τη δυτικότροπη ζωγραφική τους, που ξεχώριζαν στον πολεοδομικό της ιστό. 
Για δημόσια παιδεία δεν μπορούσε, φυσικά, να γίνει ακόμη λόγος, αν και κάποιες αχτίδες φωτός είχαν αρχίσει να αχνοφαίνονται στο βαθύ σκοτάδι. Φυσική συνέπεια της κοινωνικής κατάστασης-στασιμότητας ήταν ο αναλφαβητισμός της μεγάλης πλειοψηφίας των κατοίκων, η αμάθεια και η δεισιδαιμονία. 
Σπουδαγμένοι υπήρξαν κάποιοι ευγενείς και μεγαλοαστοί, που είχαν λάβει αρχικά κατ’ οίκον διδασκαλία και στη συνέχεια συνέχισαν τις σπουδές τους στα πανεπιστήμια της Ιταλίας, άτομα που επάνδρωναν τον διοικητικό μηχανισμό και, τέλος, κάποιοι από τους ιερείς.

Η σημαία του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Nήσων ως βρετανικού προτεκτοράτου (1818-1864). Η συγκεκριμένη, από ζακυνθινό εμπορικό πλοίο του 1854. Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Η πολιτική ενοποίηση του νησιωτικού χώρου του Ιονίου μετά το 1800 έκανε στενότερη την επαφή της Λευκάδας με τα υπόλοιπα νησιά, συμβάλλοντας κι αυτή στην εμφάνιση των πρώτων δειγμάτων μιας μικρής τοπικής επανάστασης στον χώρο των ιδεών και των γραμμάτων, η οποία έκανε τη δυναμική της εμφάνιση τις αμέσως επόμενες δεκαετίες.

Βαθιά αποτυπώματα στη συλλογική λευκαδίτικη μνήμη είχαν αφήσει τα πρόσφατα ακόμη γεγονότα του τέλους της βενετικής κυριαρχίας το 1797, του αναζωογονητικού, έστω και πρόσκαιρα, άνεμου που έφερε η πρώτη γαλλική κατοχή ή του νησιού, της συγκρότησης της Επτανήσου Πολιτείας το 1800, της κίνηση της «Ονοράδας» το 1801, της προσπάθειας κατάκτησης της νήσου από τον Αλή Πασά το 1807, της πολιορκίας του Κάστρου από τους Εγγλέζους το 1810 που είχε αποτέλεσμα την κατάληψη του νησιού, καθώς και της εξέγερσης των χωρικών το 1819. Οι καταστρεπτικοί σεισμοί του 1820 και 1825 θεωρήθηκαν μάλιστα από τους κατοίκους της πόλης θεϊκή τιμωρία για τον απαγχονισμό των ιερέων που θεωρήθηκαν πρωταίτιοι της εξέγερσης. Τα πισσωμένα πτώματα των τελευταίων κρέμονταν ακόμη μέσα σε κλουβιά σε καίρια σημεία πέριξ της πόλεως, όσο έζησε στη Λευκάδα ο Φρέντερικ. Επιπλέον, έναν χρόνο μετά τη γέννηση του τελευταίου ξέσπασε η Επανάσταση του 1821, η οποία, τα χρόνια που μεγάλωνε, σημάδεψε τον τόπο καθώς σε αυτήν συμμετείχε με κάθε μέσο μεγάλος αριθμός Λευκαδιτών — συμμετοχή που ο Τοποτηρητής πατέρας του προσπάθησε λυσσαλέα να αποτρέψει.
 Η Λευκάδα, τέλος, ήδη από τη στροφή του αιώνα, είχε ενταχθεί στο ευρωπαϊκό Γκραν Τουρ λόγω του ακρωτηρίου Λευκάτα και του μύθου της πτώσης της Σαπφούς από εκεί, καθώς και των κατάλοιπων της αρχαίας πόλης στον Κούλμο. Οι περιηγητές, ανάμεσα σε άλλα, μνημονεύαν στα γραπτά τους με εγκωμιαστικά λόγια τον πλησιόχωρο της πόλης εύφορο κάμπο με τον υπέροχο σκιερό ελαιώνα του, καθώς επίσης τα ερείπια του μεγάλου οθωμανικού υδραγωγείου στη λιμνοθάλασσα της πόλης και τις Αλυκές. 

Ερείπια τετράγωνου κτίσματος στην αρχαία πόλη της Λευκάδας στον Κούλμο. Η αρχαία πόλη και το Ακρωτήριο Λευκάτας υπήρξαν οι λόγοι που το νησί έγινε σταθμός του ταξιδιού των αρχαιολατρών περιηγητών κατά τον 19ο αιώνα. Η φορεσιά του Λευκαδίτη χωρικού είναι όμοια με αυτή του ναυτικού της εικόνας 4 (το γιλέκο είναι μέσα από το μακρυμάνικο πανωφόρι). Πηγή: Goodison, William, A historical and topographical essay upon the islands of Corfou, Leucadia, Cephalonia, Ithaca, and Zante […], Thomas and George Underwood, Λονδίνο 1822.

Οι περιγραφές νησιού και πόλης, που πύκνωσαν χάρις στους περιηγητές κι αποτελούν σήμερα πολύτιμες πηγές για την εποχή και τον τόπο, θα πρέπει πάντα να εξετάζονται υπό το πρίσμα της αποικιοκρατικής οπτικής και όσον αφορά τους βρετανούς και της προτεσταντικής ηθικής υπεροψίας των συγγραφέων τους — τη διαρκή, δηλαδή, υποτίμηση των τοπικών πληθυσμών και των συνηθειών τους με τονισμό των οπισθοδρομικοτήτων ώστε να δικαιολογηθούν ηθικά οι κατακτήσεις(1). 

Ο Οκτάβιος Τεμπλ, πατέρας του Φρέντερικ και Τοποτηρητής Λευκάδας 

Για την ακόμη καλύτερη κατανόηση του οικογενειακού αλλά και του κοινωνικού-ιστορικού περιβάλλοντος στο οποίο έζησε τα οκτώ πρώτα χρόνια της ζωής του ο Φρέντερικ, είναι απαραίτητη μια συνοπτική περιγραφή της θητείας του πατέρα του στη Λευκάδα. 
Ο ταγματάρχης Οκτάβιος Τεμπλ (Kορνουάλη 1784 — Σιέρα Λεόνε 1834) έκανε καριέρα στις Αποικίες. Στα Επτάνησα, υπηρέτησε αρχικά ως υπο-επιθεωρητής της πολιτοφυλακής, στη συνέχεια ως Tοποτηρητής Λευκάδας (1820-1828) αντικαθιστώντας τον γνωστό από την καταστολή της εξέγερσης των Λευκαδιτών χωρικών το 1819 Φρέντερικ Στόβιν, και τέλος στην Κέρκυρα ως διαχειριστής των εκκλησιαστικών και των δημοτικών εσόδων (1828-1833).

Αριστερά στρατιώτης του 28ου Συντάγματος Πεζικού (British; 28th North Gloucestershire Regiment of Foot, Private Line Company, 1826). Δεξιά άντρες του 28ου και του 32ου Συντάγματος Πεζικού υπηρέτησαν στο Ιόνιο κατά την περίοδο της Προστασίας. Πηγή: Pinterest. Στρατιώτης και αξιωματικός του 32ου Συντάγματος Πεζικού (British; 32nd [Cornwall] Regiment of Foot). Πηγή: taleworlds.com.

Ως Τοποτηρητής της Λευκάδας, υπήρξε ιδιαίτερα δραστήριος. Οργάνωσε τη διοίκηση και τη φρουρά του νησιού, ενώ στα δικά του χρόνια έγιναν πολλές γενικές και ειδικότερες απογραφές, του πληθυσμού, των οικοδομημάτων, των ζώων, της παραγωγής κ.ο.κ., που αποτελούν πολύτιμες πηγές πληροφόρησης για την εποχή αυτή. Στην τοποτηρητεία του τα κτίρια στο κάστρο, η πόλη και πολλά χωριά της Λευκάδας σωριάστηκαν δύο φορές σε ερείπια, από τους σεισμούς της 17ης Μαρτίου 1820 και της 7ης και 19ης Ιανουαρίου 1825. Αντιμετώπισε με επιτυχία τις άμεσες ανάγκες του πληθυσμού και την απρόσκοπτη λειτουργία της διοίκησης και, μετά τον τελευταίο σεισμό, επέβαλε τοπικό αυστηρό αντισεισμικό κανονισμό. Ξεκίνησε, επίσης, την ανέγερση των σωζόμενων μέχρι και σήμερα μεγάλων κτιρίων του Διοικητηρίου της Λευκάδας και του Σχολείου κοντά στη σημερινή πλατεία Ζαμπελίου, απέναντι από τον ΟΤΕ, που ολοκληρώθηκαν γύρω στα 1830, και δημιούργησε τη μικρή συνοικία της Καινούργιας Χώρας στα δυτικά της πόλης κοντά στο σημερινό νοσοκομείο και στα δημοτικά σχολεία, για να στεγάσει οικογένειες ψαράδων και ναυπηγών βαρκών. 

 Τα κτίρια που ολοκληρώθηκαν το 1830 και μέχρι την Ένωση, στέγαζαν δημόσιες υπηρεσίες. Καρτ-ποστάλ 1900. Πηγή Ε.Λ.Ι.Α.

Κατά την τοποτηρητεία του, το 1827, σχεδιάστηκε τοπογραφικό για τη βελτίωση του εξωτερικού και του εσωτερικού της πόλης, που η πραγματοποίησή του θα άλλαζε ριζικά προς το καλύτερο τόσο την όψη της, όσο και την υγιεινή της.

Το ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης της Λευκάδας του 1825 με τις προτεινόμενες αλλαγές-βελτιώσεις. Πηγή: Γ.Α.Κ. Νομού Λευκάδας.

Ασχολήθηκε ενεργά με την οδοποιία του νησιού. Με πρωτοβουλία του μεταφέρθηκε στο νησί σπόρος μετάξης και άρχισε η σηροτροφία, καθώς και η λειτουργία υφαντουργείων μετάξης στην πόλη. Στα δική του τοποτηρητεία λειτούργησαν επίσης τα πρώτα σχολεία με βάση τη λαγκαστεριανή αλληλοδιδακτική μέθοδο και άρχισαν τα λαϊκά στρώματα να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση.

Η υπογραφή του Οκτάβιου Τεμπλ σε έγγραφο του 1821. Πηγή: Γ.Α.Κ. νομού Λευκάδας.

Από την άλλη υπήρξε φοβερός πολέμιος της Επανάστασης του 1821, η οποία ξέσπασε λίγους μήνες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του. Ακολούθησε με ιδιαίτερο ζήλο, κατά γράμμα, τις εντολές της κυβέρνησής του και του Αρμοστή Μέτλαντ: Ενέτεινε την αστυνόμευση, κήρυξε στρατιωτικό νόμο, απέκλεισε με κάθε δυνατό τρόπο τα παράλια του νησιού, κυρίως την περιοχή του διαύλου, ώστε να σταματήσει τις μετακινήσεις από και προς τις ακαρνανικές ακτές, προχώρησε σε βασανισμούς, καταδίκες, δημεύσεις περιουσιών και εκτελέσεις των Λευκαδιτών αγωνιστών και υπήρξε αμείλικτος με τους Ελλαδίτες πρόσφυγες και αγωνιστές που επιχειρούσαν να καταφύγουν στο νησί, ενώ αντίθετα βοηθούσε παντοιοτρόπως τους Οθωμανούς με τρόφιμα, πολεμοφόδια και πληροφορίες.

Οικογένειες Βρετανών στρατιωτικών στη Λευκάδα 

Το να ακολουθεί η οικογένειά του έναν Βρετανό στρατιωτικό στις μεταθέσεις του στην αχανή τότε βρετανική αυτοκρατορία, όπως συνέβη στην περίπτωσή μας και με την οικογένεια του Οκτάβιου Τεμπλ, δεν ήταν κάτι το ασυνήθιστο. Και στη Λευκάδα, λοιπόν, όπως και σε όλα τα Επτάνησα, οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες συχνά συνοδεύονταν από τις συζύγους τους και τα παιδιά τους, που τους ακολουθούσαν στις μεταθέσεις τους ή στις μετακινήσεις των μονάδων τους. 
Πολλά παιδιά γεννήθηκαν την περίοδο της αγγλοκρατίας στη Λευκάδα, ενώ δεν έλειψαν και οι γάμοι. Μόνο στο αρχείο των οικογενειών της Μάλτας (Μalta History Family http://website.lineone.net/~remosliema/Ionian1.htm) καταμέτρησα 91 άτομα που γεννήθηκαν στη Λευκάδα και δέκα που τέλεσαν εκεί τους γάμους τους, ενώ στο «The Ionian Islands Military Birth Indexes, Entries from the Register of Military Birth Indexes for the Ionian Islands during the period of the British Mandate», http://www.c5d.co.uk/militarybirths.php, καταμέτρησα 92 γεννήσεις. 

Η σημαντικότερη κι εντελώς ανεξερεύνητη πηγή όσον αφορά τις γεννήσεις, τους γάμους και τους θανάτους των Βρετανών στη Λευκάδα από το έτος 1818 έως το 1864, είναι τα βρετανικά Υπερπόντια και Στρατιωτικά Αρχεία (Overseas and Military Records). Oι καταγραφές τους αντλούν στοιχεία από προξενικά, στρατιωτικά κ.ά. τοπικά αρχεία. Για τη Λευκάδα και γενικότερα για τα Επτάνησα, βλ. GRO Ionian Islands: Chaplains’ Returns Births 1818–1864, Military Registration Births 1818–1864, Civil Registration Births 1818–1864· Chaplains’ Returns Deaths 1818–1864, Military Registration Deaths 1818–1864, Civil Registration Deaths 1818–1864· Chaplains’ Returns Marriages 1818–1864, Military Registration Marriages 1818–1864, Civil Registration Marriages 1818–1864 (http://www.ramsdale.org/overseas.htm).
Στοιχεία για τις γεννήσεις μπορούν να αντληθούν, όσον αφορά τους καθολικούς του στρατεύματος, και από το ληξιαρχικό υλικό της λατινικής εκκλησίας, το οποίο απόκειται στα Γ.Α.Κ. νομού Λευκάδος. Επιπλέον στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε και από το ληξιαρχείο Λευκάδας αφού σε αυτό, συχνά μετά το 1840, καταχωρούνται πράξεις ξένων που είτε ζούσαν είτε ήταν περαστικοί από το νησί(2).
Το πλήθος των παιδιών τα οποία κατοικούσαν στο κάστρο της Λευκάδας φαίνεται έμμεσα και από τον αριθμό όσων ασθένησαν από την επιδημία οστρακιάς, που χτύπησε τη Λευκάδα το 1819: 38 συνολικά, από τα οποία δύο πέθαναν(3).

Βρετανοί στρατιωτικοί διέμεναν και σε οικίες στην πόλη της Λευκάδας, ιδίως από την εποχή που ανεγέρθηκε σε αυτή το Διοικητήριο —στη σημερινή πλατεία Ζαμπελίου— κάποιοι από αυτούς με τις οικογένειές τους. 

Λευκάδιος Χερν (1850-1904). Πηγή: www.archaeology.wiki/blog/2014/06/18/the-open-mind-of-lafcadio-hearn.

Ένα από τα παιδιά που γεννήθηκαν στην πόλη, έγινε στη συνέχεια διάσημο: Ο μεγάλος συγγραφέας Πατρίκιος Λευκάδιος Χερν (1850-1904 — Γιάκουμο Κοϊζούμι στα Ιαπωνικά), ο γιος του Ιρλανδού στρατιωτικού χειρουργού Τσαρλς Μπους Χερν και της Κυθήρειας Ρόζας Κασιμάτη, που βαπτίστηκε στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και, μέχρι τα δύο του χρόνια που έφυγε από τον τόπο, έμενε σε σπίτι που ακόμη σώζεται στην οδό η οποία έχει σήμερα πάρει το όνομά του.

Βρετανοί που έμειναν στη Λευκάδα μετά την Ένωση

Με την Ένωση των Επτανήσων το 1864, η πλειοψηφία των Άγγλων που βρίσκονταν στα νησιά έφυγε, ακολουθώντας τον στρατό. Ορισμένοι, όμως, που είχαν συνάψει σχέσεις οικογενειακές, οικονομικές κ.ά., παρέμειναν στα μεγάλα νησιά — κυρίως στην Κέρκυρα. 

Όσον αφορά τη Λευκάδα, γνωστές σε εμένα είναι δύο οικογένειες που παρέμειναν στο νησί μετά το 1864: Οι Δάστον και Αλεξάντερ.

Ο Φίλιππος Δάστον, που υπηρέτησε στη Λευκάδα ως υπεύθυνος οικονομικών και διαχείρισης(4), όπως μαρτυρούν τα The Royal Calendar and Court and City Register of England […], μεταξύ 1818-1844 υπήρξε σημαντικό κεφάλαιο της λευκαδίτικης πολιτισμικής ιστορίας. Χάρις στις άοκνες προσπάθειές του, στις διασυνδέσεις του με τη Διοίκηση και στη συνεργασία του με Λευκαδίτες με τους οποίους ίδρυσαν τη «Φιλοδραματική Εταιρεία» και στη συνέχεια τη «Θεατρική Εταιρεία», ανήγειρε με δικά του έξοδα το πρώτο θέατρο στην πόλη της Λευκάδας το 1855 με την ονομασία «Σαπφώ», ανεβάζοντας θεατρικά και οπερετικά έργα ιταλικών και άλλων θιάσων καθώς και ντόπιων θεατρικών συγγραφέων, δημιουργώντας τις βάσεις, συνάμα με τη Φιλαρμονική Εταιρεία Λευκάδας που είχε ιδρυθεί πέντε χρόνια νωρίτερα, μιας διαταξικής πολιτισμικής ανύψωσης. 

Η οικογένειά του εξελληνίστηκε και σύναψε φιλικές και συγγενικές σχέσεις με μέλη των ντόπιων μεγάλων οικογενειών. Η κόρη του, Δήμητρα, παντρεύτηκε το 1851 τον ευγενή, πολιτικό και σημαντικό για την εποχή του λογοτέχνη, θεατρικό συγγραφέα και ποιητή Άγγελο Καλκάνη (1829-1896), ενώ ο γιος του, Ερρίκος, την Ακριβή, κόρη του δικηγόρου και εισαγγελέα, θεωρητικού του Συνεταιρισμού, λαογράφου, συγγραφέα και ποιητή Γεώργιου Καββαδία (1815(;)-1883), που με την ίδρυση της μαζικής, πρωτοπόρας για την εποχή του Συνεταιριστικής Εταιρείας «Συγκομιδή», επιχείρησε να αναμορφώσει τη λευκαδίτικη κοινωνία και να τη βάλει (ανεπιτυχώς) σε τροχιά προόδου. Απόγονοί του σπούδασαν και υπηρέτησαν την ιατρική.

Η οικογένεια με τελευταίο —σε μένα γνωστό— τον Φίλιππο Δάστον συνέχιζε να υπάρχει στην πόλη μας μέχρι το 1990.

Ένας κλάδος των Δάστον μετακόμισε στις αρχές του 20ού αιώνα, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κατά την έρευνά μου συνάντησα εκεί τρεις Δάστον: Τον Ερρίκο (1893-;), ο οποίος έφτασε στη Νέα Υόρκη το 1909 και αργότερα, το 1927, εκλέχθηκε σύμβουλος του «Αλληλοβοηθητικού Συλλόγου Λευκαδίων “Λευκάς”» της Νέας Υόρκης, τον αδελφό του Σπυρίδωνα (1891-1954) που έφτασε εκεί το 1913, και τέλος τον Γεώργιο-Φίλιππο (1894-1953). 

Την οικογένεια Αλεξάντερ την αναφέρει και ο Παναγιώτης Κουνιάκης στο βιβλίο του Η νήσος Λευκάς: «Οικογένεια Αλεξάντερ. Αγγλικής καταγωγής. Ο απόγονος αυτής Αλφρέδος Αλεξάντερ εξέπεσεν εν τη σταδιοδρομία του. Εις τον οίκον της οικογενείας ταύτης εσώζετο ένα πολύτιμον αντίγραφον του διασήμου ζωγράφου Ραφαήλ, “Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος εις το όρος Θαβώρ”, έργον εκτάκτου καλλιτεχνικής αξίας»(5). Στον Οριστικό Κατάλογο των Εκλογέων του Δήμου Λευκάδας του 1875, καταγράφεται ο 24χρονος γραφέας «Λεωνίδας Αλεξάνδερ του Αλβέρτου». 

Μια ξεπεσμένη, τέλος, εξελληνισμένη Βρετανίδα αριστοκράτισσα που η οικογένειά της παρέμεινε στη Λευκάδα μετά την Ένωση, μεταφέρει η Ανδρομάχη Φίλιππα-Χαριτωνίδου στο διήγημά της «Η σιόρα Ρονκολίνα», που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1929(6).

Τα παιδικά χρόνια του Φρέντερικ Τεμπλ στη Λευκάδα(7)

Ο Φρέντερικ Τεμπλ γεννήθηκε στη Λευκάδα, στο κάστρο της Αγίας Μαύρας, στις 30 Νοεμβρίου του 1821. Ήταν το δέκατο τρίτο από τα δεκαπέντε παιδιά των γονέων του, από τα οποία επέζησαν μόνο τα οκτώ. Στη Λευκάδα γεννήθηκε το 1823 και ο μικρότερος αδελφός του, Τζον, που ακολούθησε τα βήματα του πατέρα του στον στρατό και τελείωσε την καριέρα του με τον βαθμό του ταγματάρχη. Τα άλλα έξι αδέλφια του που επέζησαν, ήταν ο Ουίλιαμ-Οκτάβιος (Μπράντφορντ Γιορκσάιρ, 1800), η Άννα-Λάουρα (Πρόμπους Κορνουάλλης, 1806), η Στόου-Μάργκαρετ (1811), η Κάθριν (Μάλτα, 1812), ο Φρανκ (Κέα, 1814) και η Τζενέτα-Οκτάβια (Καντέρμπερι, 1819).

Το Κάστρο της Λευκάδας και στο βάθος η πόλη. Αν και η εικόνα αναφέρεται στον ισοπεδωτικό σεισμό του 1869, τα εικονογραφικά της στοιχεία παραπέμπουν πιο πολύ στην εποχή που αναφερόμαστε (δεν υπάρχει πια το υδραγωγείο με τις καμάρες του κ.ο.κ.). Πηγή: «View of Santa Maura, destroyed by an earthquake 1870», Illustrated London News, 1870.

Ο Φρέντερικ έζησε τα 9 πρώτα χρόνια της ζωής του στο Ιόνιο, οκτώ στη Λευκάδα κι ένα στην Κέρκυρα, μακριά από το κρύο και την ομίχλη της Αγγλίας σε ένα ηλιόλουστο, ζεστό κλίμα και σε ένα αυστηρά πειθαρχημένο οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο δέσποζε η Ντάρκας Κάρβεθ, η ευσεβής και απαιτητική μητέρα του. 
Στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του μικρού Φρέντερικ ρόλο έπαιξαν ο πατέρας του, ένας δυναμικός στρατιωτικός που ενέπνεε σεβασμό και φόβο στα παιδιά του, και επίσης, για όσον καιρό βρισκόταν στο Ιόνιο, οι δύο μεγαλύτερες αδελφές του, η Τζενέτ και η Κάθριν. Όμως, τον σημαντικότερο ρόλο έπαιξε, τόσο γι’ αυτόν όσο και για τα υπόλοιπα αδέλφια του, η μητέρα τους, μια κατά τα γραφόμενα όμορφη κι ευγενική γυναίκα με εξαιρετική κρίση και με μεγάλη αίσθηση της προσωπικής αξιοπρέπειας. Στην καθημερινή της ζωή και στις ασθένειες φερόταν στα παιδιά της στοργικά, με τρυφερότητα, μα όταν αυτά έκαναν κάτι που θεωρούσε απρεπές, αρκούσε μία και μόνη της ματιά για να τα κάνει να φοβηθούν. Κυβερνούσε την οικογένεια κι επέβαλλε την ευταξία χωρίς να καταβάλλει προσπάθεια — τα λόγια της ήταν αναμφισβήτητος νόμος και τα παιδιά της την υπάκουαν χωρίς δεύτερη σκέψη. Η σοβαρή της στάση θα ενισχύθηκε, πιστεύω, και από τον ρόλο της ως συζύγου του Τοποτηρητή του νησιού.

Ο Φρέντερικ Τεμπλ με τη μητέρα του Ντόρκας Κάρβεθ σε μεγάλη ηλικία. Πηγή: www.ourwarwickshire.org.uk.

Ο μισθός του Τοποτηρητή Οκτάβιου Τεμπλ δεν αρκούσε για να ζήσει η πολυμελής οικογένειά του με πολυτέλεια, αφού δεν είχε άλλες πηγές εισοδήματος, κι έτσι την οργάνωση της οικιακής οικονομίας είχε αναλάβει εξ ολοκλήρου η σύζυγός του.
Η ίδια φρόντιζε να διατηρεί στο σπίτι της την ατμόσφαιρα μιας τυπικής αγγλικής οικίας της Κορνουάλης, παρ’ ότι βρισκόταν χιλιάδες μίλια μακριά από αυτήν. 
Είχε, επιπλέον, αναλάβει τη διδασκαλία των παιδιών της, μαθαίνοντάς τους ανάγνωση, γραφή και αριθμητική, μέχρι αυτά να παρακολουθήσουν μαθήματα σε σχολείο. 
Στα αγόρια της, επίσης, δίδαξε Λατινικά χωρίς η ίδια να τα γνωρίζει, εφαρμόζοντας ένα δικό της σύστημα συνεχών επαναλήψεων. Τους δίδαξε ακόμα καλούς τρόπους, να είναι ευγενικά, να εφαρμόζουν τους κανόνες και να μην κάνουν σχόλια για τις αδελφές τους ή άλλους.
Ήταν η μόνη δασκάλα του Φρέντερικ μέχρι τα δεκατρία του έτη, οπότε ξεκίνησε το σχολείο στην Αγγλία. Από πολύ μικρός είχε κλίση στα γράμματα — ήδη από τα πέντε του χρόνια προτιμούσε να διαβάζει παρά να παίζει με τα αδέλφια του. Τα τελευταία πολύ συχνά τον έψαχναν και τον έβρισκαν σε μία μεγάλη αυλή που υπήρχε δίπλα από το σπίτι τους, την οποία χρησιμοποιούσαν για να παίζουν, σκαρφαλωμένο πάνω σε ένα κτίσμα για πουλερικά να διαβάζει απορροφημένος το βιβλίο του.
Μόνος του έμαθε άλγεβρα και ήδη από τα έξι του χρόνια μπορούσε να κάνει οποιαδήποτε πράξη αριθμητικής. Όταν ξεκίνησε το σχολείο, ήξερε ήδη τα δώδεκα βιβλία του Ευκλείδη καθώς και τη λατινική γραμματική. 

Παρά την έλλειψη βιβλίων στην μητρική του γλώσσα εξαιτίας της μεγάλης απόστασης από την Αγγλία, ο μελετηρός και φιλομαθής Φρέντερικ είχε διαβάσει ήδη στα επτά του χρόνια την Εικονογραφημένη Εγκυκλοπαίδεια του Κλασικού Πολέμου του Τζακ Ουάτκινς, καθώς και τα μεταφρασμένα στα Αγγλικά από τον Ουίλιαμ Ντάνκαν Απομνημονεύματα περί του Γαλατικού Πολέμου, του Ιούλιου Καίσαρα, τα έργα του Βιργιλίου από τον Τζον Ντρίντεν, και την Ιλιάδα του Ομήρου από τον Αλεξάντερ Πόουπ. Πέρα από αυτά διάβασε κι αρκετά άλλα βιβλία, ο ίδιος, μάλιστα, ανέφερε ότι η μητέρα του είχε παραγγείλει για τα παιδιά της το κλασικό έργο Ροβινσώνας Κρούσος του Ντανιέλ Ντεφοέ, ένα έργο συνάμα περιπετειώδες και καθρέπτης της βρετανικής αποικιοκρατίας, αλλά αντ’ αυτού της έστειλαν το Οικογένεια Ελβετών Ροβινσώνων του Γιόχαν Νταβίντ Βις, «ένα μισητό βιβλίο, όπου οι ψεύτες στέκονταν πάντα πολύ τυχεροί».

Τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των παιδιών, ανέλαβε αποκλειστικά η μητέρα τους. Ο πατέρας τους δεν ασχολήθηκε διόλου με αυτήν, ούτε τον ρόλο αυτό μπορούσε να παίξει κάποιος αγγλικανός ιερέας, αφού στο νησί δεν διέμενε μόνιμα κάποιος, ούτε υπήρχε στη Λευκάδα προτεσταντικό παρεκκλήσι. 
Η βαθιά θρησκευόμενη Ντόρκας Κάρβεθ διάβαζε καθημερινά με τα παιδιά της τους Ψαλμούς, κατηχώντας τα συστηματικά μέσω κειμένων, χωρίς σχολιασμούς, στο αγγλικανικό δόγμα. 
Ο ίδιος ο Φρέντερικ είχε ως δεύτερη σημαντική ανάμνηση των παιδικών του χρόνων —μετά τον εκείνη τον αντάμειψε με έξι ολόκληρες πένες, ποσό διόλου ευκαταφρόνητο για την εποχή.
Επ’ ευκαιρίας να τονίσουμε εδώ ότι η Λευκάδα δεν είχε ποτέ προτεσταντικό ναό, ούτε οι Βρετανοί επιχείρησαν ποτέ να αναγείρουν στον τόπο μας κάποιον. Δεν υπήρχε λόγος για κάτι τέτοιο: Μόνιμα εγκατεστημένοι προτεστάντες δεν κατοικούσαν στο νησί, οι στρατιώτες δεν ήταν τόσο πολλοί, αρκετοί από αυτούς ήταν Ιρλανδοί και Σκωτσέζοι Καθολικοί και τέλος, παρά τις αποστολές μισιονάριων, κανείς ντόπιος κάτοικος δεν ασπάστηκε τον Προτεσταντισμό.
Τα εντυπωσιακά κατάλοιπα της εκκλησίας που βρίσκονται πίσω από «το σπίτι του γιατρού Γρηγόρη», και έχουν ατεκμηρίωτα αποδοθεί σε αγγλικανική εκκλησία από το ίδιο μάλιστα το Υπουργείο Πολιτισμού το 1997 («χαρακτηρισμός αγγλικανικής εκκλησίας Λευκάδας ως μνημείου χρήζοντος ειδικής κρατικής προστασίας»), χαρακτηρισμός που συχνότατα αναπαράχθηκε στη συνέχεια στο διαδίκτυο, δεν είναι άλλα από αυτά της εκκλησίας της Αγίας Μαύρας, η οποία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, λόγω και της κατακραυγής για τη χρήση λίθων από τα τείχη της αρχαίας Λευκάδας ως οικοδομικό υλικό. Στην ανέγερσή της στη θέση αυτή πρωτοστάτησε, μάλιστα, ο πατέρας του Φρέντερικ. Γι’ αυτήν, ελπίζω να δοθεί η ευκαιρία να πραγματοποιηθεί, όταν το επιτρέψουν οι έκτακτες συνθήκες που ζούμε, μία ημερίδα. 

Tα εντυπωσιακά κατάλοιπα του ορθόδοξου ναού της Αγίας Μαύρας στην πόλη, ο οποίος δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Για την ανέγερσή του πρωτοστάτησε ο πατέρας του Φρέντερικ. Φωτογραφία: Φρόσω Χαλικιoπούλου.

Οι Βρετανοί ανήγειραν μία και μόνη προτεσταντική εκκλησία στα Επτάνησα, τον εντυπωσιακό Άγιο Γεώργιο εντός του Παλαιού Φρουρίου στην Κέρκυρα στα 1840 για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των Άγγλων στρατιωτών και αξιωματούχων, που μετατράπηκε στα 1865, έναν μόλις χρόνο δηλαδή μετά την αποχώρησή τους, σε ορθόδοξη.
Ας ξαναγυρίσουμε, όμως, στον μικρό Φρέντερικ.
Το σπίτι όπου γεννήθηκε και έζησε μέχρι και τα οκτώ του χρόνια εντός του Κάστρου, δεν ήταν άλλο από το Κυβερνείο, την επίσημη, δηλαδή, κατοικία του κυβερνήτη. Στην περίοδο της βενετοκρατίας ήταν η κατοικία του Φρουράρχου. 

Κάτοψη του Κάστρου της Λευκάδας. Πηγή: Βory de Saint-Vincent, Jean Baptiste, Nouvel Atlas pour servir à la histoire des iles ioniennes, contenant cartes, plans, vues, costumes et médailles […], Chez Dondey-Dupré et fils, Παρίσι 1823.

Το κτίριο, που αποτελούνταν από ισόγειο και έναν όροφο, οικοδομήθηκε εκ νέου μετά τον ισοπεδωτικό σεισμό του 1820 με την παραδοσιακή τοπική αντισεισμική αρχιτεκτονική του «ποντελαρίσματος» (ξυλοδεσιάς). Στον σεισμό του 1825 έπαθε μεγάλες ζημιές και ανακαινίστηκε. 

Λεπτομέρεια του παραπάνω χάρτη. Με το ν. 12, σημειώνεται η εκκλησία της Αγίας Μαύρας και πίσω απ’ αυτήν με το ν. 14, το Κυβερνείο, το κτίριο στο οποίο γεννήθηκε κι έμεινε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του στη Λευκάδα ο Φρέντερικ Τεμπλ με την οικογένειά του.

Από το μεγάλο αυτό οικοδόμημα που βρισκόταν πίσω από τον πάλαι ποτέ μεγαλοπρεπέστατο ναό της Αγίας Μαύρας δεν σώζεται ίχνος, αφού και τα δύο ισοπεδώθηκαν στις 30 Μαρτίου του 1888 από την ισχυρότατη έκρηξη παρακείμενης πυριτιδαποθήκης, και δεν ανοικοδομήθηκαν ποτέ. Έκτοτε, η λατρεία της Αγίας Μαύρας, προστάτιδας της πόλης και της νήσου, μεταφέρθηκε στον ναΐσκο που διαμορφώθηκε ειδικά γι’ αυτό τον λόγο στο εσωτερικό στοάς του προμαχώνα του Αγίου Μάρκου του Κάστρου — αμυδρή σκιά της πάλαι ποτέ δόξας.

Οι κοιτώνες των αξιωματικών του αγγλικού στρατού, όπως σώζονταν μέχρι και το 1930. Λεπτομέρεια φωτογραφίας από ποδοσφαιρικό αγώνα του Τηλυκράτη με το Γυμνάσιο Λευκάδος. Η εικόνα αυτή μας δίνει μία ιδέα για την όψη του Κυβερνείου — πέτρινο ισόγειο και ποντελάρισμα στον πάνω όροφο. Αποτελεί μάλιστα αψευδή μαρτυρία ενός ακόμη πολιτιστικού εγκλήματος της μεταξικής δικτατορίας: Παρ’ ότι το φρούριο κι οι εγκαταστάσεις του είχαν κυρηχθεί ιστορικό μνημείο ήδη από το 1932, όλα τα κτίριά του κατεδαφίστηκαν το 1938 για να πωληθούν οι πέτρες και τα ξύλα τους ώστε να ενισχυθεί με το φοβερό ποσό των 60.000 δραχμών το Απομαχικό Ταμείο του Στρατού Ξηράς

Η αναφορά εδώ στον ισοπεδωτικό σεισμό του 1825, που έπληξε και το Κυβερνείο, δεν είναι άσχετη με το θέμα μας, αφού χαράχτηκε βαθιά στη μνήμη τόσο του Φρέντερικ όσο και των αδελφιών του. Η αδελφή του, Τζενέτα-Οκτάβια, θυμόταν ότι οι σοβάδες έπεσαν στη μέση του δωματίου όπου βρισκόταν… Για τον ίδιο τον Φρέντερικ, ήταν η πρώτη ανάμνηση που είχε από την παιδική του ηλικία, καθώς ήταν τότε τεσσάρων ετών. Όπως διηγήθηκε ο ίδιος το 1901 στον W.J. Conybeare:

«Αρχικά το σπίτι ανεβοκατέβηκε σαν κύμα. Η καμινάδα του γκρεμίστηκε κι έπεσε μέσα στο σπίτι δίπλα στο πόδι του κρεβατιού στο οποίο ήταν ξαπλωμένη η μητέρα του, επειδή ήταν άρρωστη, και αφού διαπέρασε το πάτωμα, έπεσε πάνω στο τραπέζι που έγραφε ο αδελφός του. Έπειτα το σπίτι κινήθηκε προς τη μία πλευρά και η στέγη του σωριάστηκε στον δρόμο. Η κατακλυσμιαία βροχή που έπεσε, πλημμύρησε το παιδικό δωμάτιο σε ύψος 7-8 εκατοστών». 

Η περιγραφή αυτή είναι τόσο ζωντανή, αλλά και κοινός τόπος για τον καθ’ έναν και την κάθε μια από εμάς που γεννηθήκαμε στο σεισμογενές Ιόνιο και ζήσαμε κάποιον από τους καταστρεπτικούς σεισμούς, οι οποίοι κάνουν το σπίτι μας να κινείται σαν σε κύμα, τους τοίχους ή τη στέγη του να τρέμουν και να σωριάζονται με θόρυβο, και νιώσαμε την ανακούφιση που κανείς δικός μας δεν έπαθε κάτι αλλά και τον φόβο μήπως δεν προλάβουμε να φτιάξουμε έγκαιρα τη στέγη του σπιτιού, με αποτέλεσμα μια βροχή να αποτελειώσει το έργο του σεισμού… 
Η δική μου, μάλιστα, πρώτη και μοναδική ανάμνηση από την προσχολική ηλικία, δεν ήμουν ούτε τριών ετών, είναι εκείνη του σεισμού των 5,8 ρίχτερ της 4ης Νοεμβρίου του 1973, που δεν προκάλεσε φυσικά, φοβερές καταστροφές, θυμάμαι όμως σαν όνειρο κούκλες και αντικείμενα να πέφτουν από μια ντουλάπα και τους δικούς μου να κυκλοφορούν μέσα στο σπίτι με ανοιχτές ομπρέλες…
Η ζωή στη Λευκάδα έδωσε στον Φρέντερικ και τα αδέλφια του τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με υπηρέτες, τροφούς και καθημερινούς ανθρώπους του τόπου, και να αποκτήσουν ευχέρεια τόσο στη χρήση της νέας ελληνικής όσο και της ιταλικής γλώσσας. 

Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε τα παιδιά. Έπαιζαν στο σπίτι τους στο κάστρο και στην αυλή του, έβλεπαν μέρα προς μέρα την νέα εκκλησία της Αγίας Μαύρας να αναγείρεται μπροστά στα μάτια τους, παρακολουθούσαν τις αλλαγές φρουράς και τα γυμνάσια των Βρετανών στρατιωτών στο Πεδίον του Άρεως, αντίκριζαν τους Λευκαδίτες, τους Ηπειρώτες και τους Ακαρνάνες, που ήθελαν να μπουν και να βγουν από το νησί, να διασχίζουν καθημερινά τον δρόμο ο οποίος ένωνε τις δύο πύλες του, άκουγαν τις οιμωγές απόγνωσης των φυλακισμένων στις άθλιες φυλακές, από τις επάλξεις κοίταζαν την πόλη και θαύμαζαν τα ηλιοβασιλέματα να βάφουν τις λιμνοθάλασσες με τα χρώματά τους, τα ερείπια του υδραγωγείου, τα ιστιοφόρα να αράζουν στο λιμάνι και να φορτώνουν ή να ξεφορτώνουν εμπορεύματα κι ανθρώπους ή να διασχίζουν τον δίαυλο, τη Λάμια και το Κάστρο του Τεκέ, τους ψαράδες με τα μονόξυλα και τα πριάρια.

Η πόλη της Λευκάδας από το κάστρο, 1810. Στο σχέδιο εικονίζονται δύο άντρες πάνω στη γέφυρα —δεν διακρίνουμε καθαρά αν πρόκειται για φουστανελοφόρους Ηπειρώτες ή Ακαρνάνες ή βρακοφόρους νησιώτες ή ναυτικούς—, να προχωρούν προς την πύλη του Κάστρου, όπου και στέκεται ο φρουρός. Την εικόνα αυτή θα είδαν επανειλημμένα τα αδέλφια Τεμπλ καθ’ όσο κατοικούσαν στo κάστρο της Λευκάδας. Πηγή: Haygarth, William, Collection of 120 original sketches of Greek landscape made in 1810-1811, στο el.travelogues.gr.

Περόνιασαν από τη λευκαδίτικη υγρασία, μούλιασαν από τις πολυήμερες βροχές, κουνήθηκαν από τις μικρές και μεγαλύτερες σεισμικές δονήσεις, άκουσαν ηχοχρώματα από διαφορετικές γλώσσες: Αγγλικά, Ιταλικά, Μαλτέζικα, Ιρλανδικά, Τουρκικά, Αλβανικά, Βλάχικα, καθώς και ποικίλα ελληνικά ιδιώματα (λευκαδίτικα, επτανησιακά, ακαρνανικά, ηπειρωτικά κ.ά.). Συνόδεψαν τους γονείς τους στην πόλη σε εθιμοτυπικές επισκέψεις σε αρχοντικά σπίτια, παρακολούθησαν τις παρελάσεις και τις πανηγυρικές εκδηλώσεις, περπάτησαν στην Αγορά της πόλης και πιθανότατα στην πεδιάδα, κι αισθάνθηκαν πιστεύω περηφάνια από την προσοχή που τους έδιναν όλοι, Βρετανοί και ντόπιοι, ως παιδιά του διοικητή της νήσου που ήταν. Έζησαν, δηλαδή, κάθε τι που τους πρόσφερε ή τους επέτρεπε η θέση τους, η εποχή τους και ο τόπος.

Η Σανιτά (Υγειονομείο) στον μόλο της πόλης, όπως ήταν στα παιδικά χρόνια του Φρέντερικ. Πηγή: Views in the Ionian Islands: The Town, Citadel, and the Harbour of Corfu, from the Island of Vido. Town; The Sanita, or Health Office, at Santa Maura; View of the Town and Harbour of Vathi, in Ithaca; and The Piazza of Saint Mark, in Zante, Λονδίνο 1821.

Τα παιδιά της οικογένειας Τεμπλ ήταν ουσιαστικά τρίγλωσσα. Αυτό ίσχυε και για τον Φρέντερικ, ο οποίος μιλούσε άπταιστα Αγγλικά, νέα Ελληνικά και Ιταλικά.Τα νέα Ελληνικά του, φαντάζομαι ότι θα είχαν το αγιομαυρίτικο ηχόχρωμα της πόλης (μπουρανέλικα) και θα ήταν διανθισμένα με λέξεις του τοπικού λεξιλογίου, αφού, όπως είδαμε, δάσκαλοί τους σ’ αυτά δεν μαρτυρούνται άλλοι από τους ανθρώπους των λαϊκών τάξεων. 

Μέχρι το τέλος της ζωής του ο Φρέντερικ Τεμπλ διατήρησε την αγάπη του για τα νέα Ελληνικά, τα οποία τα θεωρούσε ισάξια των Αρχαίων. Έναν χρόνο πριν πεθάνει, και με αφορμή τα αιματηρά «Ευαγγελικά»(8), ρωτήθηκε πια είναι η γνώμη του για τη μετάφραση της Αγίας Γραφής στη δημοτική γλώσσα κι απάντησε: «[πιστεύω πως] τα νέα Ελληνικά δεν είναι πατουά(9), αλλά μια υπέροχη γλώσσα η οποία διαφέρει αρκετά από τα Αρχαία, κι ότι ο λαός θα κατανοούσε καλύτερα τη μετάφραση παρ’ ότι το πρωτότυπο κείμενο».
Η Ιταλική φαίνεται ότι ακόμη είχε έντονη παρουσία στο Ιόνιο παρά τα κοντά τριάντα χρόνια από τη λήξη της βενετοκρατίας, αφού κι αυτή την έμαθε ο Φρέντερικ από καθημερινούς ανθρώπους. Στο σχολείο του στην Αγγλία, αργότερα, ο Φρέντερικ συνήθιζε να αλληλογραφεί στα Ιταλικά με τις αδελφές του.

Το βιβλίο του Sandford G. Ernest, Memoirs of Archbishop Temple, MacMillan and Co, Λονδίνο 1906, βασική πηγή πληροφόρησης για τα παιδικά χρόνια του Φρέντερικ Τεμπλ.

Ο Φρέντερικ Τεμπλ στην Αγγλία: Από το Ντέβον στην αρχιεπισκοπή του Καντέρμπερι(10)

Ο Φρέντερικ, όταν επέστρεψε στην Αγγλία ήταν κοντά δέκα ετών και ο πατέρας του σχεδίαζε γι’ αυτόν να ακολουθήσει τη ζωή του αγρότη στην κομητεία του Ντέβον. Ήταν, όμως, προορισμένος για διαφορετική σταδιοδρομία.
 Στα δεκατρία του χρόνια, εγγράφηκε στο Blundel’s School του Τίβερτον και, πριν συμπληρώσει τα δεκαεπτά, πήρε υποτροφία για το Κολέγιο Μπάλιολ της Οξφόρδης. Εκεί προσέγγισε το «Κίνημα της Οξφόρδης», που είχε ως σκοπό την ανανέωση και τη διαφύλαξη των δογμάτων της Εκκλησίας της Αγγλίας και συγκροτούνταν από υψηλόβαθμα στελέχη της Αγγλικανικής Εκκλησίας, καθηγητές και πάστορες του εν λόγω πανεπιστημίου(11). Το 1842 πήρε το πρώτο του πτυχίο και εξελέγη Συνεργάτης του Κολεγίου Μπάλιολ. 
Το 1846 χειροτονήθηκε ιερέας. Την ίδια χρονιά έγινε διευθυντής του Κολεγίου Νέλερ Χολ (Kneller Hall), όπου εκπαιδεύονταν δάσκαλοι, οι οποίοι με τη σειρά τους δίδασκαν τα παιδιά των πολύ φτωχών κοινωνικών τάξεων. 

O Φρέντερικ Τεμπλ, διευθυντής της Σχολής του Ράγκμπι, 1860. Πηγή: National Portrait Gallery, London, www.npg.org.uk.

Το 1858 ανέλαβε τη διεύθυνση της Σχολής του Ράγκμπι η οποία, χάρη στις μεταρρυθμιστικές του προσπάθειες και στις κατευθυντήριες γραμμές που χάραξε για τις σπουδές, σύντομα απέκτησε μεγάλη φήμη κι έγινε δημοφιλής. Ο ίδιος έγινε, επιπλέον, γνωστός για κηρύγματά του που είχαν ως γνώμονα το τρίπτυχο πίστη, νομιμότητα και καθήκον. 
Το 1869 έγινε επίσκοπος του Έξετερ, θέση που κράτησε έως το 1885. 

O Φρέντερικ Τεμπλ, επίσκοπος του Έξετερ. Πηγή: Vanity Fair, 6 Νοεμβρίου 1869.
Το οικόσημο του Φρέντερικ Τεμπλ, ως επισκόπου του Έξετερ. Πηγή: www.heraldry-wiki.com.

Έχοντας κερδίσει τον θαυμασμό του πρίγκηπα Αλβέρτου, συζύγου της βασίλισσας Βικτορίας, διορίστηκε ως ένας από τους βασιλικούς εφημέριους (Chaplain in ordinary) της βασίλισσας. 

Το 1884 έγινε λέκτορας στις «Διαλέξεις Μπάμπτον» του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, που επικεντρώνονταν σε χριστιανικά και θεολογικά θέματα, ενώ τον επόμενο χρόνο εξελέγη επίτιμο μέλος του Κολεγίου Έξετερ του ίδιου πανεπιστημίου.

Δύο από τα τυπωμένα έργα του Τεμπλ.

Το 1885 διορίστηκε από τον πρωθυπουργό Ουίλιαμ Γκλάντσοουν επίσκοπος του Λονδίνου. Ο διορισμός του συνάντησε αρχικά ισχυρή αντίδραση, αλλά οι προκαταλήψεις εναντίον του ξεπεράστηκαν σύντομα λόγω του ήθους και της εργατικότητάς του. Στην Επισκοπή του Λονδίνου εργάστηκε σκληρά με πάθος, αφοσίωση και αυταπάρνηση 14 με 15 ώρες την ημέρα, επιβάλλοντας πρότυπα επιμέλειας και ακρίβειας που πολλοί κληρικοί και συνεργάτες του τα θεωρούσαν αδύνατα να εφαρμοστούν. Αποτέλεσμα της καταπόνησής του, υπήρξε η αυξανόμενη τύφλωσή του. 

Ο Φρέντερικ Τεμπλ, επίσκοπος Λονδίνου, 1870. Πηγή: Πηγή: National Portrait Gallery, London, www.npg.org.uk.

Στα 1896 έγινε Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι, έγινε δηλαδή, ο προκαθήμενος της Εκκλησίας της Αγγλίας, ο πνευματικός ηγέτης όλων των ανά τον κόσμο Αγγλικανών.

Ο αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι Φρέντερικ Τεμπλ στον θρόνο του Αγίου Αυγουστίνου Καντουαρίας. Πηγή: Black and White, εβδομαδιαίο περιοδικό, νοl. 311, 16 Ιανουαρίου 1897.

Από τη θέση αυτή δραστηριοποιήθηκε έντονα για τα εκκλησιαστικά και θεολογικά ζητήματα που απασχολούσαν την Αγγλικανική Εκκλησία της εποχής. Έδωσε, επίσης, βάρος στη φιλανθρωπία και υποστήριξε με ζήλο την ιεραποστολική δράση, θεωρώντας ως υπέρτατη υποχρέωση της Μεγάλης Βρετανίας να διαδώσει το αγγλικανικό δόγμα σε όλα τα έθνη.

Το οικόσημο του Φρέντερικ Τεμπλ ως αρχιεπίσκοπου του Καντέρμπερι, βιτρό. Πηγή: www.heraldry-wiki.com.

Στα 1902 έστεψε στο Αββαείο του Ουέστμινστερ βασιλιά τον Εδουάρδο τον 7ο και βασίλισσα την Αλεξάνδρα. 

Ο Φρέντερικ Τεμπλ στέφει στις 9 Αυγούστου 1902 βασιλιά της Αγγλίας τον Εδουάρδο τον 7ο στο Αββαείο του Ουέστμινστερ, καρέ από το φιλμ του Georges Méliès. 

Στις 2 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, κατά την ομιλία του στη Βουλή των Λόρδων σε σχέση με το εκπαιδευτικό νομοσχέδιο αρρώστησε, και τρεις εβδομάδες αργότερα, στις 23, απεβίωσε. 

Η κατάρρευση του αρχιεπισκόπου Τεμπλ κατά την ομιλία του στη Βουλή των Λόρδων. Πηγές α) en.wikipedia.org, β) Black and White, εβδομαδιαίο περιοδικό, 18 Δεκεμβρίου 1902 (διαδίκτυο).

Ο δεύτερος σε ηλικία γιος του, ο Ουίλιαμ, έγινε κι αυτός αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπερι (1942-1944).

Ο τάφος του Φρέντερικ Τεμπλ στον Kαθεδρικό του Καντέρμπερι. Πηγή: www.canterbury-archaeology.org.uk/temple/4590809729.

Η Λευκάδα ως μέρος του Ιόνιου χώρου βρέθηκε στη δίνη των πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών ρευμάτων που συντάραξαν την Ευρώπη την τελευταία δεκαετία του 18ου και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Οι ήχοι και οι απόηχοί τους έφτασαν μεταξύ άλλων με τα πολεμικά πλοία των κατακτητών στα εδάφη της και συνεισέφεραν στη συγκρότηση του κοινωνικού και πολιτικού φορτίου της και στη διαμόρφωση της ιστορικής της μνήμης. Παρ’ όλη, όμως, τη μεγάλη τύχη της, όσον αφορά τα ιστορικά της, να έχει μεγάλους ιστορικούς όπως τους Κ. Μαχαιρά, Π. Ροντογιάννη, Σπ. Αδραχά, Τρ. Σκλαβενίτη και τις πολυάριθμες και πολυποίκιλες επιστημονικές δημοσιεύσεις κύρια της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, που έχουν ανεβάσει τον πήχη της τοπικής ιστοριογραφίας σε υψηλά και ζηλευτά επίπεδα και έχουν φωτίσει κι αναδείξει πολλά άγνωστα σημεία της ιστορίας της, η αλήθεια είναι ότι πολλά παραμένουν ακόμη στο σκοτάδι περιμένοντας τον υπομονετικό σοβαρό μελετητή να ανατρέξει στις πηγές, να τις αναδείξει κάνοντας πρωτότυπες εργασίες. Πολλά σημεία της τοπικής μας ιστορίας παραμένουν σκοτεινά κι άγνωστα.

Τα δημοσιευμένα κείμενά μου κινούνται, ελπίζω, προς αυτήν την κατεύθυνση, έχοντας ως στόχο τους την ανάδειξη άγνωστων ή λιγότερο γνωστών πτυχών της, με την ένταξή των πρωταγωνιστών της, όπως εδώ του Φρεντερίκου Τεμπλ, στο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής τους.

 1) Ενδεικτικά για το Ιόνιο βλέπε το βιβλίο του ιστορικού Τόμας Γκάλαντ, Η εμπειρία της αποικιακής κυριαρχίας. Πολιτισμός, Ταυτότητα και εξουσία στα Επτάνησα, 1817-1864, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.
2) Πληροφορία της ιστορικού Χριστίνας Παπακώστας.
3) «Το 1819 η οστρακιά προσέβαλε έναν τεράστιο αριθμό ντόπιων παιδιών. Την άνοιξη του 1821 η ίδια ασθένεια εμφανίστηκε μεταξύ των παιδιών των στρατιωτών στο φρούριο. O βοηθός χειρουργός Griffin μου έδωσε την ακόλουθη αναφορά σχετικά με τη φύση της: “Aρρώστησαν τριάντα οκτώ παιδιά. Τα δύο πρώτα από αυτά έχασαν τη ζωή τους: και στις δύο αυτές περιπτώσεις, οι αμυγδαλές γέμισαν πύο, τα παιδιά παρουσίασαν υψηλό πυρετό και το εξάνθημα ήταν έντονο και εκτεταμένο. Ένα από αυτά τα παιδιά ήταν δικό μου· και ακούγοντας τότε ότι το φαινόμενο είχε ενσκήψει στην πόλη πριν από δύο χρόνια ως τρομερή επιδημία, ζήτησα τη γνώμη ενός από εκείνους που ασκούσαν την ιατρική στην Aμαξική, ο οποίος επέμεινε στη λανθασμένη πρακτική της αφαίμαξης, αν και ο πυρετός ήταν υψηλός και υπήρχε μεγάλο εξάνθημα στο δέρμα και οξεία φλεγμονή στις αμυγδαλές. Tα ιατρικά μέσα που με συμβούλευσε να χρησιμοποιήσω ήταν καθαρτικά και εφιδρωτικά φάρμακα· η νόσος αντιμετωπίστηκε εξωτερικά με βεντούζες· το αποτέλεσμα και στις δυο περιπτώσεις ήταν μοιραίο. Τρία ακόμη από τα παιδιά μου προσβλήθηκαν και αποφάσισα να γίνει αμέσως γενική και τοπική αφαίμαξη, μαζί με καθαρτικά φάρμακα ανά διαστήματα. Aυτή η πρακτική ήταν αναμφισβήτητα η πιο ωφέλιμη και, παρ’ όλο που κάθε παιδί στο φρούριο ασθένησε διαδοχικά από την οστρακιά, με αυτή τη θεραπεία όλα ανέρρωσαν”», John Hennen, Sketches of the Medical Topography of the Mediterranean […], Edited by his son, J. Hennen, Thomas and George Underwood, London 1830, σ. 373. 
4)  Στις μέχρι τώρα γραπτές πηγές αναφερόταν ως Βρετανός ευγενής ή στρατιωτικός γιατρός. Περισσότερα ακατάγραφα στοιχεία γι’ αυτόν δεν στάθηκε δυνατόν να βρω, καθώς εδώ και μήνες έχει «πέσει» η ψηφιακή πύλη των Γ.Α.Κ. Αρχειομνήμων, στερώντας την πρόσβαση στις, απρόσιτες και λόγω κορονοϊού, πηγές που εναπόκεινται στα Γ.Α.Κ. Λευκάδας, αλλά και δεδομένου ότι η ιστορικός κ. Χριστίνα Παπακώστα, γνώστης μοναδική του Αρχείου, που πάντα έδινε χείρα βοηθείας, λόγω συγκυριών βρίσκεται μακριά από αυτό. 
5) Παναγιώτης Θ. Κουνιάκης, Η νήσος Λευκάς από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, 1928, σ. 74.
6) Βλ. Ανδρομάχη Φίλιππα-Χαριτωνίδου, Ηθογραφίες Λευκαδίτικες, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2010, σ. 27-31, 152.
7) Ως βασική πηγή για τα πρώτα χρόνια της ζωή του, χρησιμοποίησα το βιβλίο του Sandford G. Ernest, Memoirs of Archbishop Temple, MacMillan and Co, Λονδίνο 1906, και ιδιαίτερα το κεφάλαιο ΙΙ, «Ζωή στα Ιόνια νησιά», όπου καταγράφονται αφηγήσεις τόσο του ίδιου του Φρέντερικ Τεμπλ στον συγγραφέα, όσο και της αδελφής του Τζενέτας-Οκτάβιας Τέμπλ, που είχαν υπαγορευτεί στον αρχιδιάκονο (Archdeacon) Γουίλσον το 1888 στις Κάννες. 8) Τα «Ευαγγελικά», τα επεισόδια της 8ης Νοεμβρίου που οργανώθηκαν από γλωσσαμυντορικούς και σκοταδιστικούς εκκλησιαστικούς κύκλους με αφορμή τη δημοσίευση στα νέα Ελληνικά του Ευαγγελίου σε μετάφραση του Αλεξάνδρου Πάλλη, ξέσπασαν στις 8 Νοεμβρίου στους δρόμους της Αθήνας κι άφησαν πίσω τους νεκρούς και πολλούς τραυματίες.
9) Κρεολική γλώσσα, όπου το γλωσσικό της υπόστρωμα έχει ως βάση μια από τις αποικιοκρατικές γλώσσες (Αγγλικά, Γαλλικά, Πορτογαλικά, Ολλανδικά), αναμειγμένη με τοπικά στοιχεία. Μέχρι και πρόσφατα θεωρούνταν γλωσσολογικά κατώτερη, ατελής και συχνά κατασκευασμένη γλώσσα.
10) Κύρια πηγή για την περίοδο αυτή της ζωής του Φρέντερικ Τεμπλ υπήρξε το λήμμα της wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Frederick_Temple
11) Για περισσότερα γι’ αυτό, βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Oxford_Movement.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελένη Δ. Γράψα, «Η χωροταξία της Αγίας Μαύρας (1823). Κοντράδες και μαχαλάδες από τα αρχεία της περιόδου του Ιονίου Κράτους», Πρακτικά ΙΕ΄ συμποσίου: δρόμοι και παράδρομοι της τοπικής ιστορίας: πνευματικό κέντρο του δήμου Λευκάδας: Γιορτές Λόγου και Τέχνης: Λευκάδα 18-20 Αυγούστου 2010, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2011.
Ίρις Αυδή-Καλκάνη, Κωνσταντίνος Καλκάνης, 1885-1961, εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 2012.
Ιωαννίκιος Ζαμπέλης, «Η εκκλησιαστική διάσταση της εξέγερσης των χωρικών του 1819 στη Λευκάδα», Πρακτικά  ΚΔ΄ Συμποσίου 2019, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2020. 
Ανδρομάχη Φίλιππα-Χαριτωνίδου, Ηθογραφίες Λευκαδίτικες, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2010.
Κωνσταντίνος Μαχαιράς, Λευκάς και Λευκάδιοι επί Αγγλικής Προστασίας, Κέρκυρα 1940.
Μαρία Λαμπρινού, Το κάστρο της Λευκάδας, διδακτορική διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2009.
Νίκος Βαγενάς, Το Κάστρο της Αγίας Μαύρας 1300-1977, Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας, Αθήνα 2001.
Παναγιώτης Θ. Κουνιάκης, Η νήσος Λευκάς από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, 1928.
Πάνος Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της νήσου Λευκάδος, β’ τόμος, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2006.
Πανταζής Κοντομίχης, Το νεοελληνικό θέατρο στην Λευκάδα 1800-1990, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2003.
Σεβαστή Λάζαρη, «Δημογραφικές πληροφορίες για τη Λευκάδα», Πρακτικά Δ΄ συνεδρίου Επτανησιακού πολιτισμού (Λευκάδα 8-12 Σεπτεμβρίου 1993), Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 1996. 
Σπυρίδων Αθαν. Σκλαβενίτης, «Η εξέγερση των χωρικών της Λευκάδας το 1819. Τα γεγονότα και τα ζητήματα», Πρακτικά  ΚΔ΄ Συμποσίου 2019, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2020.
Τόμας Γκάλαντ, Η εμπειρία της αποικιακής κυριαρχίας. Πολιτισμός, Ταυτότητα και εξουσία στα Επτάνησα, 1817-1864, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014. 
Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «Τα κοινωνικά αιτήματα και ο χαρακτήρας της συμμετοχής στην εξέγερση των Λευκαδίων το 1819», Πρακτικά  ΚΔ΄ Συμποσίου 2019, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2020.
Χριστίνα Ε. Παπακώστα, «”Λευκάδα 1819″, ξαναγράφοντας την Ιστορία», Πρακτικά  ΚΔ΄ Συμποσίου 2019, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2020.
Christian Müller, Journey Through Greece and the Ionian Islands, in June, July, and August, 1821, Printed for Sir Richard Phillips and Co., 1822.
Ernest G. Sandford, Memoirs of Archbishop Temple, MacMillan and Co, Λονδίνο 1906
John Hennen, Sketches of the Medical Topography of the Mediterranean comprising an account of Gibraltar, the Ionian islands, and Malta: to which is prefixed, a sketch of a plan for memoirs on medical topography, Edited by his son, J. Hennen, Thomas and George Underwood, Λονδίνο 1830.
William Martin Leake, Travels in Northern Greece, I-IV, εκδόσεις J. Rodwell,
Λονδίνο 1835.
William Gοοdison, A historical and topographical essay upon the islands of Corfou, Leucadia, Cephalonia, Ithaca, and Zante, εκδ. Thomas and George Underwood, Λονδίνο 1822.

Προηγουμενο αρθρο
Ωνάσειο Δημοτικό Σχολείο Ράχης Νυδριού
Επομενο αρθρο
lefkas-coloro buranello-video

14 Σχόλια

  1. ΣΑΒΒΑΣ ΠΑΛΜΟΣ
    5 Δεκεμβρίου 2020 at 20:21 — Απάντηση

    Βασίλη μου είσαι μοναδικός !!! Θερμά συγχαρητήρια για την ακόμη
    μία φορά άψογη δουλειά σου . Καλή δύναμη !!!

  2. μακης μελας
    30 Νοεμβρίου 2020 at 09:15 — Απάντηση

    Βασιλη καλημερα,
    Συγχαρητηρια για την εργασια

  3. Βασίλης Φίλιππας
    29 Νοεμβρίου 2020 at 14:54 — Απάντηση

    Έτσι είναι Δημήτρη, όπως τα γράφεις εδώ περιληπτικά, και αναλυτικότερα στο βιβλίο σου και όπως τα γράφει και ο Π. Ροντογιάννης στην Εκπαίδευση στη Λευκάδα Η έκταση του αρχικού κειμένου ήταν τριπλάσια, οπότε κόψε-κόψε, για να είναι αναγνώσιμο, σε πολλά σημεία αναγκαστικά γενίκευσα και υποσημειώσεις αφαίρεσα και από τη βιβλιογραφία ακόμη περισσότερα… Ευχαριστώ.

    • ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΕΡΕΣ
      30 Νοεμβρίου 2020 at 08:57 — Απάντηση

      Όπως τα λες είναι, Βασίλη. Και μου δίνεις την ευκαιρία να θυμίσω το εξής χαριτωμένο: Ο σπουδαίος Κ.Θ. Δημαράς, συν τοις άλλοις, έγραφε και άπαξ της εβδομάδας μια επιφυλλίδα στο ΒΗΜΑ, η οποία βέβαια έπρεπε να περιοριστεί σε συγκεκριμένο αριθμό λέξεων για να “χωρέσει” στην εφημερίδα. Εκεί λοιπόν που παιδευόταν, για να τη φέρει στα ίσα, τον βλέπει ένας “μαθητής” του¨και τον ρωτάει “Την επιφυλλίδα σας γράφετε κύριε Δημαρά;”. Και ο Δημαράς ήρεμα και υπομειδιώντας “Όχι, παιδί μου, τη σβήνω”!

  4. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΕΡΕΣ
    29 Νοεμβρίου 2020 at 10:27 — Απάντηση

    Αφού αποδώσω τα εύσημα στον ακαταπόνητο Βασίλη που δεν δίστασε να βουτήξει στα βαθιά, ας μου επιτραπεί να κάνω μια μικρή προσθήκη για την εκπαίδευση κατά την πρώτη εικοσαετία του 19ου αιώνα, για να συμπληρωθεί η εικόνα της Λευκάδας την εποχή αυτή, κατά την οποία ήρθε στη ζωή ο βιογραφούμενος:
    Η προσπάθεια για την καθιέρωση Δημόσιας Εκπαίδευσης στη Λευκάδα (και σε όλα τα Ιόνια νησιά) άρχισε ουσιαστικά επί της εποχής της «Επτανήσου Πολιτείας», δηλαδή την εποχή που το κρατικό μόρφωμα της Επτανήσου βρισκόταν υπό τη Ρωσική προστασία. Συγκεκριμένα:
    Καθιέρωση δημόσιας εκπαίδευσης: Με το άρθρο 113 του Συντάγματος της Επτανήσου Πολιτείας, το οποίο ψήφισε η Βουλή την 23/Νοεμβρίου/5 Δεκεμβρίου 1803, καθιερώθηκε η δημόσια εκπαίδευση στα Επτάνησα. Την κεντρική κρατική ευθύνη έχει το Τμήμα Εσωτερικών της Γερουσίας (Camera dell’ Interno del Senato) και την τοπική ευθύνη η Τοπική Κυβέρνηση (Reggenza) του κάθε νησιού. Σε εκτέλεση της συνταγματικής επιταγής ψηφίστηκε ο νόμος της 30ής Ιανουαρίου/12 Φεβρουαρίου 1804, με τον οποίο οργανώθηκε η δημόσια εκπαίδευση στα Επτάνησα. Στη Λευκάδα ιδρύθηκε ένα τριτάξιο «Προκαταρκτικό Σχολείο», η «Scuola Primaria».
    Εξεύρεση πόρων: Με τον νόμο της 18.2.1804 (π.η.) αποφασίστηκε η δήμευση ή η φορολόγηση των μοναστηριακών κτημάτων για τη συντήρηση των δημόσιων σχολείων. Στη Λευκάδα δεσμεύτηκαν τα εισοδήματα των μονών Αγίου Γεωργίου Μπισά στο Μαραντοχώρι, της Κόκκινης Εκκλησιάς, των Ασωμάτων και του Αγίου Ιωάννου στο Λιβάδι.
    Οργανισμός δημόσιας εκπαίδευσης του 1806 – Έναρξη μαθημάτων: Την 22.1.1806 η Γερουσία (Senato) δημοσίευσε τον Οργανισμό της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως της Επτανήσου Πολιτείας. Βάσει αυτού το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος χωρίστηκε σε τρία τμήματα: Γραμματικής, Φιλολογίας και Φιλοσοφίας. Οι εγγραφές των μαθητών άρχισαν τον Ιούλιο του 1806. Γράφτηκαν 73 μαθητές. Πρώτοι διδάσκοντες επιλέχτηκαν με απόφαση της Γερουσίας της 30.6.1806 ο Γεώργιος Σκλαπάνης, υπεύθυνος για το Τμήμα Γραμματικής, διδάσκαλος της Αρχαίας Ελληνικής (Graeca Letterale) και της Νέας Ελληνικής γλώσσας (Volgare) και ο σπουδαίος Ιωάννης Wassan, υπεύθυνος για το Τμήμα Φιλοσοφίας, διδάσκαλος της Φιλοσοφίας, της Λατινικής γλώσσας, της Ιστορίας και της Ρητορικής. Το Τμήμα Φιλολογίας δεν είχε υπεύθυνο και προσωρινά κάλυπτε τη θέση ο Wassan.
    Το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος συνέχισε να λειτουργεί και μετά το 1807, οπότε η Λευκάδα, όπως και όλη η Επτάνησος, πέρασε στη κυριαρχία των Γάλλων βάσει της συνθήκης του Τίλσιτ (7.8.1807). Πάντως, το Φεβρουάριο του 1809 ο περιώνυμος Wassan φεύγει από τη Λευκάδα και το Τμήμα της Φιλοσοφίας κλείνει. Λειτουργεί μόνο το Τμήμα της Γραμματικής.
    Τον Απρίλιο του 1810 η Λευκάδα καταλαμβάνεται από τους Άγγλους. Το Προκαταρκτικό Σχολείο συνεχίζει να λειτουργεί χωρίς τα Τμήματα Φιλοσοφίας και Φιλολογίας. Δάσκαλοι είναι ο Σκλαπάνης (της Ελληνικής) και ο Γεώργιος Σούνδιας (της Ιταλικής). Προστίθεται και η διδασκαλία της Αγγλικής, πιθανώς τον Ιανουάριο του 1818.
    Το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος, ίσως να λειτούργησε ως το 1825. Όμως, οι ελάχιστες πληροφορίες, που διαθέτουμε για την περίοδο αυτή, δεν τεκμηριώνουν μια τέτοια εκδοχή. Η μόνη μαρτυρία, που διαθέτουμε, δείχνει ότι το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος πιθανότατα λειτουργούσε μέχρι και το 1818.
    Μετά το 1828 στα Επτάνησα εγκαθιδρύεται ένα ολοκληρωμένο σύστημα Δημόσιας Εκπαίδευσης και των τριών βαθμίδων (Στοιχειώδους, Μέσης Ανωτάτης). Το Γυμνάσιο Λευκάδας με την ονομασία «Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδας» αρχίζει τη λειτουργία του τον Φεβρουάριο του 1829 υπό τη διεύθυνση του περιώνυμου Αθανάσιου Ψαλίδα και στεγάζεται στο παλιό κτίριο των «Δικαστηρίων» στην πλατεία Ζαμπελίου.
    ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ: Από τη μια πρέπει να επισημάνουμε ότι απέχουμε παρασάγγας από αυτό που αποκαλούμε σήμερα «Δημόσια Εκπαίδευση» (που περιλαμβάνει υποχρεωτική εννεατή εκπαίδευση, ενώ στην πράξη υποχρεωτική σχεδόν έχει καταστεί η φοίτηση στο Λύκειο και μαζική η φοίτηση στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση). Από την άλλη δεν πρέπει να ξεχνάμε σε ποια εποχή βρισκόμαστε: υπενθυμίζω ότι στην κυρίως Ελλάδα το πρώτο ολοκληρωμένο σύστημα Δημόσιας Εκπαίδευσης και των τριών βαθμίδων θεσπίστηκε το 1833.

  5. Αγιομαυριτης
    28 Νοεμβρίου 2020 at 21:51 — Απάντηση

    Τα ιστορικά άρθρα του φίλου μου Βασίλη πάντοτε μας εκπλήσσουν ευχάριστα και το κυριότερο μας μαθαίνουν πράγματα που ούτε καν τα γνωρίζαμε…. Περιμένουμε και άλλα γιατί ξέρω ότι ψάχνεις και γνωρίζεις πολλά….

  6. Βασίλης Φίλιππας
    28 Νοεμβρίου 2020 at 15:17 — Απάντηση

    Σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια. Δίνουν δύναμη για τη συνέχεια. Να είστε καλά.

  7. Παναγιωτης Σκληρος
    27 Νοεμβρίου 2020 at 21:27 — Απάντηση

    Παλι¨χτυπησες¨αγαπητε Βασιλη με το τεκμηριομενο και πληρεστατο κειμενο σου.
    Αγνωστα γεγονοτα με αφετηρια-παλι-την λευκαδα.
    Σ ευχαριστουμε πολυ!!

  8. Νεκτάριος Μάλφας
    27 Νοεμβρίου 2020 at 21:12 — Απάντηση

    Συγχαρητήρια για την εμπεριστατωμένη παρουσίαση του αγνώστου σε πολλούς Φρεντερίκ Τέμπλ. Ομολογώ πως αρκετά στοιχεία, μου ήταν άγνωστα. Ευχαριστούμε για τον κόπο και την όλη παρουσίαση!
    Ν. Μάλφας

  9. Θωμάς Κακλαμάνης
    27 Νοεμβρίου 2020 at 19:33 — Απάντηση

    Μπράβο! Τεκμηριωμένο άρθρο αποτέλεσμα συστηματικής έρευνας.

  10. Θανάσης Μελάς
    27 Νοεμβρίου 2020 at 19:00 — Απάντηση

    Είναι ένα κείμενο ντοκουμενταρισμένο, το οποίο ξετυλίγει μια άγνωστη ιστορία.

    • Π. Ιωαννίκιος Ζαμπέλης
      27 Νοεμβρίου 2020 at 22:18 — Απάντηση

      Σπουδαίο κείμενο, όπως πάντα!! Συγχαρητήρια!
      Π. Ιωαννίκιος

    • Θ. Γεωργακης
      28 Νοεμβρίου 2020 at 13:37 — Απάντηση

      Αγαπητέ μου ένα εκπληκτικό κείμενο που δίνει αποστωμοτικη απάντηση και στους όψιμους αναθεωρητες της εξέγερσης των ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ στα 1819 αλλά και στις καινοφανεις θεωρίες ότι δεν πισωθηκαν και δεν κρεμαστηκαν στα κλουβιά οι δυο απαγχονισμένοι ιερείς και απαιτουν άκουσον άκουσον απ τον δήμαρχο όταν θα αποκαταστήσει το μνημείο στου Μποζα να αφαιρέσει την σκηνή με τα κλουβιά και τους ιερείς… Και παλι συγχαρητήρια για την οικονομικό κοινωνική ανάλυση της Λευκάδας επί Αγγλοκρατιας!

  11. Λαζαρης Διονυσιος
    27 Νοεμβρίου 2020 at 15:31 — Απάντηση

    Καταπληκτικό κείμενο! Ευχαριστουμε πολυ!

Γράψτε το σχόλιό σας

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.