Ένα λιτρουβειό χτισμένο το 1906

«Το λάδι είναι, μετά το κρασί, το κυριότερο προϊόν του Λευκαδίτη χωρικού. Ελιές υπήρχαν στο νησί από τα πολύ παλιά χρόνια. Ωστόσο από το 1684 και πέρα (μετά την κατάληψη της Λευκάδας απ’ τούς Βενετσάνους) η ελιά κατάκτησε τούς μικρούς κάμπους και τα πλαγερά των λόφων, τις ρεματιές και τα φαράγγια και έγινε το καμάρι και η απαντοχή τού ξωμάχου.

Είναι γνωστό πως οι Βενετσάνοι, όπου πέρασαν, έκαμαν υποχρεωτική την «έλαιοφύτευση». Έτσι, όταν κυρίευσαν τη Λευκάδα, θέσπισαν και εδώ ό,τι και στα άλλα Εφτάνησα: το υποχρεωτικό φύτεμα των ελαιόδεντρων. Όσοι δεν συμμορφώνονταν τιμωρούνταν από το νόμο τής Γαληνοτάτης Δημοκραατίας. Σ’ εκείνους πάλι, που έδειχναν ζήλο, έδιναν και χρηματικά βραβεία. Τα μέτρα αυτά αποδώσανε πολύ, ώστε το 1770, με την απογραφή πού έγινε τότε, διαπιστώθηκε ότι είχαν φυτευτεί μέσα σε 86 χρόνια κατοχής, 44.169 ελαιόδεντρα. πού έδιναν 151.000 οκάδες λάδι κάθε δύο χρόνια.»*

Το νησί μας οφείλει την επιβίωση του σε δύσκολους καιρούς, στην ύπαρξη αυτού του θησαυρού της ελιάς, του λαδιού. Γλύτωσε κόσμο από την πείνα, ανάστησε οικογένειες και σπούδασε παιδιά.

Το λιτρουβειό που επισκέφτηκα στα Λαζαράτα είναι από τα πιο παλιά και καλύτερα διατηρημένα σε όλο το νησί. Τελευταία χρονιά που έκαμε ελιές ήταν κάπου στο μέσον της δεκαετίας του ’60. Ο σημερινός του ιδιοκτήτης Γιάννης Λάζαρης, εκείνα τα χρόνια είχε κατέβει στην πόλη για να πάει στο Γυμνάσιο. Το ελαιουργείο ήταν του πατέρα του. Από όταν σταμάτησε να δουλεύει, ο χώρος χρησιμοποιήθηκε για κάποια χρόνια σαν αποθήκη.

Το μεράκι, οι παιδικές μνήμες, ο σεβασμός σ’ ένα κτίριο κομμάτι του μόχθου και της Ιστορίας του νησιού ήταν τα κίνητρα του Γιάννη Λάζαρη. Ανέλαβε να το καθαρίσει και να το διατηρήσει όπως ακριβώς έμεινε την τελευταία μέρα που λειτούργησε.

Το κτίριο του ελαιουργείου μοιάζει καινούργιο αφού καθαρίστηκαν οι πέτρες από τους εξωτερικούς τοίχους, επισκευάστηκε η στέγη, η είσοδος, τα παράθυρα. Ο εσωτερικός χώρος είναι πεντακάθαρος. Το σπίτι που βρίσκεται πάνω ακριβώς από το ελαιουργείο -το σπίτι του «καραβοκύρη» εκείνα τα χρόνια- είναι ακόμα σήμερα ένα νοικοκυρόσπιτο, που παρότι είναι ακατοίκητο, η αυλή του είναι περιποιημένη και γεμάτη λουλούδια.

«Λιτρουβειό λέμε τη βιοτεχνική εγκατάσταση – το εργοστάσιο- για το άλεσμα και στύψιμο της ελιάς. Σε κάθε χωριό της Λευκάδας υπήρχαν ένα ή περισσότερα λιτρουβειά, ανάλογα με τον πληθυσμό και την παραγωγή. Πολλά λιτρουβειά όμως υπήρχαν και μέσα στη Χώρα καθώς και στη γύρω περιοχή, στα περιβόλια. Προπολεμικά υπήρχαν γύρω στα 170 στα χωριά και 10-15 στη Χώρα.

Τα λιτρουβειά ήταν επιμήκη, χαμηλά και πέτρινα με πολύ γερή κατασκευή. Είχαν μια μεγάλη κεντρική πόρτα, τοξοειδή απάνω και μια πισινή ακριβώς απέναντι, ως βοηθητική. Η πρώτη ήταν μεγάλη, γιατί από εκεί έμπαιναν κι έβγαιναν τα φορτωμένα ζώα.

Όλος ο εσωτερικός χώρος ήταν ελεύθερος, αβέρτος, όπως έλεγαν, και περιλάμβανε τις παρακάτω εγκαταστάσεις: α) την αλεστική ή αλώνι, όπου αλέθονταν οι ελιές με τα λιθάρια, β) τη μηχανή, όπου στύβονταν το ζυμάρι και γ) το βίντζι και παλιότερα ο αργάτης, εξαρτήματα έλξεως της μεγάλης μανιβέλας της μηχανής.

Στο χώρο αυτό υπήρχαν ακόμα το καζάνι για το βράσιμο του νερού, ο μεγάλος πάγκος για να γιομίζουν απάνω τα τσόλια με ζυμάρι, οι καπάσες και οι πίλες για την προσωρινή αποθήκευση του λαδιού και τα μέτρα. Φυσικά δεν είχε ούτε πάτωμα ούτε ταβάνι. Παρ’ όλα αυτά όμως ήταν ζεστό.

Το άλεσμα της ελιάς γινόταν με απλό τρόπο: Ο αγωγιάτης ακολουθώντας το άλογο έριχνε με το φτυάρι που κρατούσε στα χέρια του τον καρπό πάνω στην κατάστρα του αλωνιού απ’ όπου περνούσαν τα λιθάρια και τον έλειωναν, κάνοντάς τον ζυμάρι.

Ένας άλλος λιτρουβιάρης μαζεύει το ζυμάρι και το μεταφέρνει σε μιά ξύλινη μαστέλλα, στην μαντζάρα, πού είναι βαλμένη δίπλα στον πάγκο. Εκεί είναι έτοιμοι άλλοι λιτρουβιαραίοι που παίρνουν το ζυμάρι και γιομίζουν τα τσόλια.

Τα τσόλια είναι σάκκοι από τραγόμαλλο σε σχήμα τετράγωνο, ενώ τα σφυρίδια (παλαιότερα) ήταν κυκλικά. Τα τσόλια τα τοποθετούσαν το ‘να πάνω στ’ άλλο μέσα σε μεταλλικό ταψί, την τέψα, τοποθετημένη πάνω στην πέτρινη πλάντρα της μηχανής ανάμεσα από τα δυο αδράχτια. Τα τσόλια που στήνονταν εκεί τα ‘λεγαν στάση. Η πρώτη συμπίεση γίνονταν από δυο λιτρουβιαραίους με τα χέρια. Στη συνέχεια χρησιμοποιούσαν το βίντζι.

Σε κάθε στάση έβαναν 50 και περισσότερα τσόλια. Μπροστά στην τέψα υπήρχε το σκαφίδι, ξύλινη ή πέτρινη δηλ. σκάφη μέσα στην οποία διοχετευόταν το λάδι με τα υγρά του. Το σκαφίδι είναι χωρισμένο στα δύο. Στο ένα μέρος κρατιέται το λάδι και στο άλλο ο λιόσμος.

Μετά το μέτρημα του λαδιού, που έκανε ο νοικοκύρης, ο καραβοκύρης του λιτρουβειού κρατούσε το ξάι του. ‘Έπαιρνε από τα 10 το ένα. Το λάδι το πήγαιναν στο σπίτι του νοικοκύρη, οι λιτρουβιαραίοι. Οι ίδιοι με τ’ άλογά τους κουβαλούσαν νύχτα και τις ελιές από το σπίτι στο λιτρουβειό.

Τέλος σημειώνουμε πως, εκτός από την πλερωμή που έδιναν ως ξάι στο λιτρουβειό, ο νοικοκύρης ήταν υποχρεωμένος να κάμει και τα έξοδα στους λιτρουβιαραίους.

Ο ιδιοκτήτης τού λιτροβειου έχει τη θέση του μέσα στο χωριό. Δεν είναι ο οποιοσδήποτε. Κι’ αυτό προσδιορίζεται από τις συμπάθειες πού έχει στις τάξεις των συγχωριανών του. Πρέπει ναναι καλοσυνάτος, γλυκομίλητος, συμπονετικός, νάχει και κάποια οικονομική ευχέρεια. Ο ιδιοκτήτης «επί το μεγαλοπρεπέστερον» λέγεται καραβοκύρης, όταν, φυσικά, κατευθύνει ο ίδιος τις εργασίες…»*

*Πανταζής Κοντομίχης το «Λιτρουβειό». Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών τόμος ΣΤ ΄ 1984. Από το ίδιο έργο είναι και τα δύο σκίτσα του Νίκου Βαγενά.