Η Φωτογραφία ως Ιστορική Πηγή

Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ

Η δημοσίευση παλιών φωτογραφιών στο Διαδίκτυο έχει πάρει μεγάλη έκταση τα τελευταία χρόνια. Το ίδιο και οι εκθέσεις φωτογραφιών. Η Λευκάδα δεν μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα.

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό για την ιστορική έρευνα. Η φωτογραφία αποτελεί ένα σπουδαίο ιστορικό τεκμήριο, που συμπληρώνει και αναβαθμίζει τις μαρτυρίες που μας δίνουν οι γραπτές πηγές, οι οποίες έως ένα σημείο μονοπωλούσαν την ιστορική πληροφόρηση. Πλεονέκτημά της σπουδαίο είναι το ότι, ως οπτικό μέσο, είναι πολύ πιο εύληπτη από τους χρήστες της, κάτι που οι γραπτές πηγές δεν το εξασφαλίζουν συχνά και μερικές φορές καθόλου.

Στο σημείο αυτό όμως ανακύπτουν κάποια ερωτήματα προς διερεύνηση, το πιο σημαντικό των οποίων επί του προκειμένου είναι ποιος είναι ο στόχος των προαναφερθεισών δημοσιεύσεων και των εκθέσεων φωτογραφίας.

Από την πολύχρονη επί του θέματος εμπειρία μου, την οποία έχω αποκομίσει από σχετικά κείμενα των ανθρώπων, που δημοσιεύουν και εκθέτουν φωτογραφίες, καθώς και από συνομιλίες μαζί τους, έχω καταλήξει στο ασφαλές συμπέρασμα ότι ο σκοπός τους μπορεί να συμπυκνωθεί σε μια φράση, που την κωδικοποιώ σε ένα περίπου «να διασώσουμε την ιστορική μνήμη του τόπου μας».

Για να λειτουργήσουν όμως οι φωτογραφίες ως εργαλείο διαφύλαξης της ιστορικής μνήμης ενός τόπου, η δημοσίευσή τους πρέπει να συνοδεύεται από τεκμηριωμένο υπομνηματισμό ούτως ώστε οι κρίκοι της ιστορικής μνήμης να διαδέχονται ομαλά ο ένας τον άλλον και να μη καταλήγει η δημοσίευση των φωτογραφιών αυτών σε ένα απέραντο χυλό, σκορπισμένο στο χάος του Διαδικτύου, δηλαδή στην ακύρωση της ιστορικής μνήμης, την οποία φιλοδοξούμε να υπηρετήσουμε με τη δημοσίευση!

Συγκεκριμένα: Βλέποντας τη φωτογραφία ο «χρήστης» πρέπει να παίρνει από τον υπομνηματισμό απαντήσεις τουλάχιστον για τρία βασικά πράγματα: ποιος είναι ο τόπος, που απεικονίζεται (το «πού;»), πότε «τραβήχτηκε» η φωτογραφία (το «πότε;»), ποιος ή ποιοι είναι τα πρόσωπα που παρουσιάζονται σ’ αυτή (το «ποιος;» ή «ποιοι;»).

Αυτόν τον υπομνηματισμό τον δικαιούνται ΟΛΟΙ οι «χρήστες» του φωτογραφικού υλικού, εφόσον, κατά την ομολογία αυτών που το εκθέτουν δημόσια, το υλικό αυτό προορίζεται να αποτελέσει μέσο «διάσωσης της ιστορικής μνήμης του τόπου». Αλλιώς η χρήση της φωτογραφίας περιορίζεται σε ένα μικρό αριθμό ατόμων, που γνωρίζουν από την άμεση εμπειρία τους πρόσωπα και πράγματα.

Στην πραγματικότητα όμως ο τεκμηριωμένος υπομνηματισμός του παρουσιαζόμενου φωτογραφικού υλικού σπανίως απαντάται. Στη θέση του μπαίνουν σύντομες λεζάντες, που συνιστούν ένα συναισθηματικό σχολιασμό των φωτογραφιών, κατανοητό μόνον από όσους έχουν άμεση γνώση (δηλαδή ένα κύκλο ανθρώπων μικρό συγκριτικά με τον αριθμό των ανθρώπων, στον οποίο δυνητικά απευθύνεται το δημοσιευόμενο φωτογραφικό υλικό) – και υπό την προϋπόθεση ότι ο σχολιασμός αυτός αντέχει σε μια ποιοτική αξιολόγηση και δεν ξεπέφτει σε μια ανώδυνη, και ενίοτε αφελή, αισθηματολογία. Είναι σαφές ότι στην περίπτωση αυτή ακυρώνεται η δυνατότητα της φωτογραφίας ως μέσου διάσωσης της ιστορικής μνήμης.

Πλέον αυτού όμως στερείται από τις μελλοντικές γενιές η δυνατότητα να δοκιμάσουν την ίδια συγκίνηση: Όταν στο μέλλον, με την πάροδο του χρόνου, λείψουν οι λυρικοί σχολιαστές του παρόντος, οι επόμενοι πώς θα «συγκινηθούν» από μια φωτογραφία, που δείχνει ανθρώπους και τόπους, που δεν τους «γνωρίζουν»; Και δεν τους γνωρίζουν, γιατί οι μεν εικονιζόμενοι άνθρωποι θα έχουν φύγει από αυτή τη ζωή η δε εικόνα των τοπίων θα έχει αλλάξει πολύ και πολλές φορές δραματικά. Δηλαδή, η χωρίς επαρκή υπομνηματισμό φωτογραφία ακυρώνεται (όχι μόνο ως μέσο διάσωσης της ιστορικής μνήμης αλλά και) ως πηγή συγκίνησης! Υπό το πρίσμα αυτό φαίνεται ότι η χρήση της φωτογραφίας μόνο ως μέσου πρόκλησης συγκίνησης έχει και κάτι το εγωιστικό, εφόσον στερεί από τις επόμενες γενιές – όχι μόνο τη δυνατότητα να «διαβάσουν» σωστά τη φωτογραφία- αλλά και τη δυνατότητα να δοκιμάσουν την ίδια συγκίνηση!

Εν κατακλείδι: εφόσον θέλουμε η φωτογραφία να λειτουργήσει ως ιστορική πηγή, πρέπει να την υπομνηματίσουμε επαρκώς. Από κει και πέρα μπορεί ο καθένας να ικανοποιήσει τις λυρικές του παρορμήσεις και να επιχειρήσει τις ποιητικές του πτήσεις, όπως το μπορεί και όπως του πάει. Από κει και πέρα όμως…

Εάν βέβαια θέλουμε η φωτογραφία να λειτουργήσει μόνο ως μέσο πρόκλησης συγκίνησης ή αναπόλησης ή λυρικών στοχασμών, τότε βέβαια ο υπομνηματισμός δεν είναι απαραίτητος. Μόνο που δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τότε δεν μπορούμε να υψώνουμε τη σημαία της «διάσωσης της ιστορικής μνήμης του τόπου» και να απευθυνόμαστε στους πολλούς.

Και για να μη μείνουμε μόνο στα λόγια, ας δώσουμε ένα παράδειγμα υπομνηματισμού φωτογραφίας. Με την αυτονόητη επιφύλαξη ότι τα στοιχεία για τον υπομνηματισμό μπορεί μεν να μην είναι σε όλες τις περιπτώσεις τόσα όσα στην προκείμενη περίπτωση αλλά αυτό δεν μας απαλλάσσει από την υποχρέωση να κοπιάσουμε, στο μέτρο των δυνατοτήτων μας, για τον εντοπισμό όσο το δυνατόν περισσότερων. Οι δύο φωτογραφίες, που επιλέξαμε, απεικονίζουν την «Πλατεία Δικαστηρίων», δηλαδή τη σημερινή «Πλατεία Ζαμπελίου».

Η «Πλατεία Δικαστηρίων» (σημερινή Πλατεία Ζαμπελίου). Καρτ ποστάλ από τη συλλογή Αντώνη Σολδάτου. Η φωτογραφία έχει δημοσιευθεί στο: Ανδρομάχη Φίλιππα-Χαριτωνίδου ηθογραφίες λευκαδίτικες, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2010, σ. 112. Στο κέντρο το ξύλινο οκτάγωνο δημοτικό αναψυκτήριο (σκαρίφημα του αναψυκτηρίου βλ. Νίκος Πάτρια ίχνη, Ψηφίδες από τη Λευκάδα του χθες, Επιμέλεια-Επιλεγόμενα Δημήτρης Σπ. Τσερές, Faggotto books, Αθήνα 2014, σ. 116) και μπροστά του οι νεαροί ακόμα ευκάλυπτοι, στις αρχές του 20ού αιώνα. Δεξιά, το κτίριο του Γυμνασίου, σε πρώτο πλάνο, και το κτίριο των Δικαστηρίων, σε δεύτερο πλάνο. Αριστερά, επί της σημερινής οδού Ιωάννου Μαρίνου διακρίνονται: αριστερά το κτίριο, που στέγαζε το Στρατολογικό Γραφείο Λευκάδας και το οποίο κατεδαφίστηκε περί το 1990 και στη θέση του επεκτάθηκε το (πίσω του ευρισκόμενο) Γηροκομείο Λευκάδας και δεξιότερα (καλυπτόμενο εν πολλοίς από τους ευκάλυπτους) το και σήμερα (2018) διατηρούμενο κτίριο ιδιοκτησίας της οικογένειας Ρουσσόπουλου και πρώην ιδιοκτησίας Αλεξάνδρου Σολδάτου ή «Τσάντου» (Για το κτίριο αυτό βλέπε: Δήμος Μαλακάσης, «Τα παλιά σπίτια της Λευκάδας», Επετηρίς ΕΛΜ, τ. ΣΤ΄, Αθήνα 1984, σ. 312). Εκεί που το παιδάκι βόσκει την προβατίνα βρίσκεται σήμερα το κτίριο του ΟΤΕ. Η μάντρα, που μέχρι σήμερα περικλείει το οικόπεδο του ΟΤΕ, δεν έχει ανεγερθεί ακόμα.

Φωτογραφία της «Πλατείας Δικαστηρίων» (σημερινή πλατεία Ζαμπελίου). Από τις ψηφιοποιημένες συλλογές ταχυδρομικών καρτών (καρτ ποστάλ) του Φωτογραφικού Αρχείου του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.). Δημοσιεύτηκε στο «Άρωμα Λευκάδας» (www.aromalefkadas.gr) την 12η Σεπτεμβρίου 2015. Τα στοιχεία της φωτογραφίας, που παραθέτει το ΕΛΙΑ είναι:

Τίτλος: Λευκάς. Τα Δικαστήρια
Χρονολόγηση: ca 1900
Χρονολογία αποστολής: 1906
Εκδότης: Αδελφοί Τσιρίμπαση

Η φωτογραφία αυτή φαίνεται ότι είναι παλιότερη από την προγούμενη: οι ευκάλυπτοι εδώ είναι χαμηλότεροι. Υπάρχει αριστερά η λιθιά, η οποία στην επόμενη φωτογραφία έχει γκρεμιστεί. Επίσης, οι ευκάλυπτοι εδώ είναι χαμηλότεροι. Η ιδιόχειρη σημείωση κάτω γράφει: Λευκάς, 9 Μαρτίου 906, Αγαπητέ Κώστα. Κατόπιν ευχαρίστου ταξιδίου έφθασα χθες ενταύθα. Πολύ μεγάλη διαφορά από την Σύρον. Δώσε τους χαιρετισμούς μου εις όλους τους συγγενείς ως και εις τον Γεώργιον Νικολούδην. Σε φιλώ Γιάννης. Η σημείωση δείχνει ότι τη στέλνει μάλλον κάποιος υπάλληλος, που έφθασε στη Λευκάδα με μετάθεση, ή κάποιος περαστικός ταξιδιώτης. Η επιλογή της συγκεκριμένης καρτ ποστάλ από έναν άρτι αφιχθέντα στη Λευκάδα δείχνει ότι αυτή ήταν από τις πιο εντυπωσιακές της αγοράς και εμμέσως αλλά σαφώς ότι η πλατεία αυτή αποτελεί βασικό κύτταρο του δημόσιου λευκαδικού χώρου και ανήκε στα μέρη, τα οποία η τοπική συλλογική συνείδηση είχε τοποθετήσει ψηλά στη λίστα των «αξιοθέατων». Και μια παρατήρηση: Και στις δύο φωτογραφίες φαίνεται ότι οι είσοδοι των δύο κτηρίων δεν έχουν τις εντυπωσιακές παραστάδες και τα ανώφλια που έχουν σήμερα.