Λευκάδα: Παράμετρος Περιβάλλον -Της Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου

Χαρά Παπαδάτου-Γιαννοπούλου Ἀρχιτέκτων

Κἀθε καλοκαίρι ὅταν ἀρχίζει ὁ Αὔγουστος, τό πρῶτο δεκαπενθήμερο εἶμαι πάντα σέ ἐγρήγορση. Διότι γνωρίζω ὅτι εἶναι περίοδος σεισμῶν καί μάλιστα μεγάλων: 11.8.1867, 14.8.1868, 7.8.1915, 10.8.1953, 14.8.2003  μέ πολλούς μετασεισμούς ὁ καθένας.  Μετά ἔρχονται τά μέσα Σεπτεμβρίου πού πάλι ἐνίοτε κάτι συμβαίνει. Ὅπως καί σήμερα. Μελετώντας τού σεισμούς τῆς Λευκάδας ἀπό τό 1469 πού ἔχουμε τήν πρώτη καταγραφή, παρατηροῦμε κάποια περιοδικότητα. Ἔτσι ἐκτός μικροτέρων σεισμῶν μεγάλοι σεισμοί καταγράφονται στίς 22 9.1767 καί 29. 9. 1825.

Ἐπίσης ὁ σεισμός τῆς 17ης Νοεμβρίου τοῦ 2015 ἔχει ἀντιστοιχίες μέ τού σεισμούς τῆς 14ης Νοεμβρίου τοῦ 1914 καί τοῦ πολύ μεγάλου σεισμοῦ τῆς 11ης Νοεμβρίου τοῦ 1704, πού ἔγινε καί αἰτία  ἀνεγέρσεως τοῦ Ναοῦ τῶν Ἁγίων Μηνᾶ, Βίκτωρος καί Βικεντίου  στήν Χώρα.

Καί μιά διαχρονική παρατήρηση, πού καταγράφεται ἀπό τούς συντάκτες τῶν ἀναφορῶν τῶν σεισμῶν τούς τελευταίους αἰῶνες. Ἡ Μονή Φανερωμένης καί τό Φρύνι, παραμένουν πάντα ἀλώβητα.  Ἄσειστα, ὅπως γράφεται.

Καλόν εἶναι λοιπόν νά θυμηθοῦμε μερικά στοιχεῖα γιά τό θέμα αὐτό. Καί μήν ξεχνᾶμε ὅτι ἡ Λευκάδα βρίσκεται στήν πλέον σεισμογενῆ περιοχή τῆς Μεσογείου, ὅπως ἀναφέρεται στό παρακάτω ἄρθρο. (Kassaras, I., Kapetanidis, V., Karakonstantis, A., 2016. On the spatial distribution of seismicity and the 3D tectonic stress field in western Greece, Physics and Chemistry of the Earth, http://dx.doi.org/10.1016/j.pce.2016.03.01).

Τό παρακάτω κείμενο εἶναι τό  Ε΄Κεφάλαιο τοῦ βιβλίου Λευκάδα Ἐρευνῶντας, Ἀχαϊκές Ἐκδόσεις, Πάτρα 1999 τῆς γράφουσας.

Τό κεφάλαιο αὐτό παρατίθεται μέ σκοπό τήν ἀναγνώριση ἑνός σημαντικοῦ παράγοντα, ὁ ὁποῖος σήμερα, περισσότερο ἀπό ποτέ, ἀγνοεῖται συστηματικά:

Τοῦ περιβάλλοντος. Ἡ Λευκάδα, Ἡ Χώρα, μέ τήν μεταφορά της ἀπό τούς Ἑνετούς στήν σημερινή της θέση, συνιστᾶ ἕνα παράδειγμα ὑποτιμήσεως τοῦ περιβάλλοντος. Γεγονός πού ἀπέβη εἰς βάρος τῆς ἀναπτύξεώς της καί εἰς βάρος τῆς ζωῆς τῶν κατοίκων. Ὑπετιμήθησαν δύο σοβαρώτατοι παράγοντες:
α) τό βαλτῶδες τοῦ ἐδάφους καί
β) ἡ ἔντονη σεισμικότητα, τό μεῖζον αὐτό περιβαλλοντολογικό πρόβλημα τῆς περιοχῆς.

Ἡ καταγραφή, κατά τρόπο στατιστικό, τῶν περιβαλλοντολογικῶν καταστροφῶν τοῦ νησιοῦ δείχνει τήν ἐπίδραση τῶν φαινομένων αὐτῶν, σέ ὅλους τούς τομεῖς τῆς ζωῆς τῶν κατοίκων.

Τήν πρώτη καταγραφή καταστροφικῶν σεισμῶν βρίσκουμε στό γράμμα τοῦ Ἀρ. Βαλαωρίτη, πρός τήν ἐφημερίδα «Αἰών» τοῦ Τιμ. Φιλήμονος, στ΄ς 12 Ἰανουαρίου 1870, στό ὁποῖο, ὁ ποιητής διεκτραγωδεῖ τόν σεισμό τῆς 16ης Δεκεμβρίου τοῦ 1869, (https://charapapadatou.gr/ristotelis-valaoritis-seismos-t-s-leykados-t-s-16is-dekemvrioy-1869/). Ἐκεῖ ἀναφέρεται στούς σεισμούς, ἀπό αὐτόν τῆς 11ης Νοεμβρίου τοῦ 1704 μέχρι καί ἐκεῖνον τοῦ 1869. Σύνολον 9 μεγάλες καταστροφές μέσα σέ 170 ἔτη. Ἀναφέρει δέ ὡς πηγή τό σεισμολόγιο τοῦ Γάλλου ALEXIS PERRE.

Λίγες ἡμέρες ἀργότερα στίς 24 Ἰανουαρίου 1870 δημοσιεύει  ὁ Ἰω. Σταματέλος, στήν «Ἐφημερίδα των Φιλομαθών», ἀρ. 726, ἔτος ΙΗ’, σελ. 1985 (Ἀθήνα 24 Ιανουαρίου 1870) ἐργασία του μέ τίτλο: «Αἱ δεκατρεῖς μνημονευόμεναι καταστροφαί τῆς Λευκάδος», ὅπου ἀναφέρεται στούς σεισμούς τῶν ἐτῶν, 1612, 1613, 1625, 1630, 1704, 1722, 1723, 1767, 1769, 1783, 1815, 1825, 1869).

Σημαντικές ἀναφορές στούς σεισμούς κάνει καί ὁ Κ. Μαχαιρᾶς στά βιβλία του, μέ πηγές τίς ἐκθέσεις τῶν Ἑνετῶν Προνοητῶν (κυρίως στό: Η ΛΕΥΚΑΣ ΕΠΙ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1951). Τέλος ὁ Π. Ροντογιάννης ἐκτός τῆς καταγραφῆς τῶν σεισμῶν στό βιβλίο του: «Ἱστορία τῆς Νήσου Λευκάδος» ἐκδίδει καί συγκεντρωτικό τεῦχος τῶν σεισμῶν, πού δημοσιεύεται στήν Ἐπετηρίδα Λευκαδικῶν Μελετῶν τοῦ 1996 μέ τίτλο: «Σεισμολόγιο Λευκάδος (1469-1971)».

Τό δημοσιευόμενο ἀρχεῖο βρῆκα στόν φάκελλο περί σεισμῶν, τοῦ πατέρα μου Ἰωάν. Παπαδάτου, ὁ ὁποῖος ἀπό τήν δεκαετία τοῦ ᾿40, ἀσχολήθηκε συστηματικά μέ τά θέματα αὐτά, ὄχι μόνον ὡς μαθηματικός ἀλλά ἐπίσης καί ὡς παρατηρητής τῆς Ἐθνικῆς Μετεωρολογικῆς Ὑπηρεσίας στήν Λευκάδα. Τό ἀρχεῖο περιλαμβάνει τούς σεισμούς ἀπό τό 1469 μέχρι καί τό 1957, πολλές φορές σέ πολλαπλές καταγραφές γιά τόν ἴδιο σεισμό καί ἔγινε μέ συνεργασία τοῦ ἀειμνήστου ἀρχειοφύλακα Λευκάδας Γ. Παρίση.
Ἀπό τό ἀρχεῖο αὐτό παρουσιάζω τίς καταγραφές μέχρι καί τό 1957, μέ μία καταγραφή κάθε φορά, ἐκτός ἐξαιρέσεων. Παρά τά λεπτομερῆ στοιχεῖα πού ἔχουμε τά τελευταῖα χρόνια, θεωρῶ ὅτι τό διάστημα, ἀπό 1469 μέχρι καί τό 1957 εἶναι ἐπαρκές γιά τήν ἐξαγωγή συμπερασμάτων. Οἱ πληροφορίες καί παρατηρήσεις οἱ ὁποῖες ἀπορρέουν ἀπό τήν μελέτη τῶν καταγραφῶν αὐτῶν εἶναι σημαντικές, παρουσιάζουν τό πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις καί διδάσκουν μέ τόν τρόπο τους, τούς σημερινούς κατοίκους. Κατατάσσονται κυρίως στά παρακάτω κεφάλαια:

Α) Δομή κτιρίων.
Β) Ἀλλοίωση τοῦ περιβάλλοντος.
Γ) Ὑγεία.
Δ) Οἰκονομία και
Ε) Ἀντιμετώπιση θεομηνιῶν ἀπό τήν διοίκηση.

Α) Δομή κτιρίων.

Ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν οἱ πληροφορίες γιά τήν ὕπαρξη λιθίνων καί ξυλίνων οἰκιῶν, ἀπό πολύ παλιά καί συγκεκριμένα ἀπό τό 1613. Ἀκόμα ὅτι οἱ ξύλινες κατασκευές παρουσιάζουν μεγαλύτερη ἀντοχή στούς σεισμούς. Ἡ μαρτυρία αὐτή εἶναι πολύ σημαντική, διότι μᾶς ἐπιβεβαιώνει τήν ἀρχαιοτάτη προέλευση τῶν κατασκευῶν αὐτῶν. Οἱ μαρτυρίες αὐτές ἐπαναλαμβάνονται συχνά καί ἐπαναπροσδιορίζουν τήν μεγαλύτερη σεισμική ἀντοχή τῶν ξυλίνων κτιρίων, πρᾶγμα πού ἐξηγεῖ τήν προσπάθεια τελειοποιήσεως τῶν κατασκευῶν αὐτῶν, οἱ ὁποῖες ἐξελίχθησαν, ὡς γνωστόν, σέ ἄκρως πρωτότυπες ἀντισεισμικές κατάσκευές. Οἱ μαρτυρίες αὐτές ἀποδεικνύουν ἐπίσης ὅτι ὁ τρόπος αὐτός δομήσεως προϋπῆρχε, καί τῶν Ἑνετῶν, καί τῶν Ἄγγλων. (Ἴδε κεφ. Γ).

Β) Ἀλλοίωση τοῦ περιβάλλοντος.

Στόν τομέα αὐτό, τά φαινόμενα ἀλλοιώσεως τοῦ περιβάλλοντος εἶναι πολλῶν εἰδῶν:

α) ἔντονα φαινόμενα ἀλλοιώσεως τοῦ ἐδάφους ὅπως:
– κατολισθήσεις.
– βυθίσεις.
– σχισμές καί ρήγματα στό ἔδαφος.
– ἀλλοιώσεις τοπίου.
– καθιζήσεις.
– πτώσεις βράχων.
– μετακινήσεις ὀρεινῶν ὄγκων.
– κατακρημνήσεις.

β) ἔντονα καιρικά φαινόμενα ὅπως:- παλιρροϊκά κύμματα.
– θύελλες
– ἀνεμοθύελλες
– καταιγίδες.
– πλημμύρες.

γ) ἀλλαγή συμπεριφορᾶς ὑπεδάφους ὅπως:
– διακοπή ροῆς ὑπογείων ὑδάτων.
– ὑπόκωφη βοή.
– ἐκτόξευση μαύρου καπνοῦ ἀπό τήν Σέσουλα σέ συνδυασμό μέ μεγάλη βοή καί ὕψωση τῆς θάλασσας.

Γ) Ὑγεία.

Οἱ συνέπειες στόν τομέα αὐτό πρέπει νά ἦσαν πολύ μεγάλες. Ἡ καταστροφή ὅλων τῶν ἀποθηκευμένων προμηθειῶν, δημιουργοῦσε σημαντικά προβλήματα ἐπιβιώσεως μέ ἄμεση συνέπεια τήν ὑγεία τῶν ἀνθρώπων. Σημαντική εἶναι ἡ μαρτυρία ἀπό τόν σεισμό τοῦ 1612. Ἀλλά καί μετά τόν σεισμό τοῦ 1743, ὅπου σέ ἕναν ἐξουθενωμένο πληθυσμό, θέρισε κυριολεκτικά ἡ πανώλης, ἡ ὁποία μεταδόθηκε ἀπό τήν Ἰταλία.

Δ) Οἱκονομία.

Τό κεφάλαιο αὐτό, δέν ἀνήκει στήν ὕλη τῆς παρούσας μελέτης. Θεωροῦμε ὅμως ὅτι εἶναι ἀναγκαῖο νά σημειώσουμε, ὅτι οἱ σεισμοί εἶχαν, ἐκτός τῆς καταστροφῆς τῶν κτιρίων, κατάλυτικές ἐπενέργειες στήν οἰκονομία τοῦ νησιοῦ. Στις περισσότερες καταγραφές ἀναφέρεται ὅτι ἔχαναν ὅλα τά προϊόντα τους καί ἀκόμα, ὅτι ὕστερα ἀπό τούς πολύ μεγάλους σεισμούς ἐδυσχεραίνοντο νά ξανακαλλιεργήσουν σέ σύντομο χρονικό διάστημα τούς ἀγρούς τους, ἐξ αἰτίας κατολισθήσεων καί γενικώτερης ἀλλοιώσεως τοῦ περιβάλλοντος.

Ε) Ἀντιμετώπιση θεομηνιῶν ἀπό τήν διοίκηση.

Τό κεφάλαιο αὐτό, ἐπίσης, μόνον συνοπτικά θά ἀναφέρουμε καί αὐτό γιά νά παρατηρήσουμε ὅτι ἡ ἀντιμετώπιση τῶν καταστροφῶν αὐτῶν, εἴτε ἀπό τούς Ἑνετούς εἴτε ἀπό τούς Ἄγγλους, δέν ὑστεροῦσε σέ τίποτε, ἀπό τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἀντιμετωπίζονται τά θέματα αὐτά σήμερα. Τά ἄμεσα μέτρα πού ἐλαμβάνοντο ἦταν:

– Λεπτομερής καταγραφή τῶν ζημιῶν ἀνά ἐνορία ἤ ἀνά χωριό, μέ εὐθύνη τῶν ἱερέων.
– Ἄμεση κατεδάφιση ἑτοιμόρροπων οἰκιῶν καί ἐκκαθάριση τῶν δρόμων ἀπό τά χαλάσματα.
– Προσπάθεια ἐξευρέσεως οἰκονομικῶν πόρων γιά τήν ἀνακατασκευή τῶν κτιρίων.
– Λήψη διαφόρων οἰκονομικῆς φύσεως μέτρων, πού ἀφοροῦσαν κυρίως στήν ἐλάφρυνση τῆς φορολογίας.

Ἕνα ἄλλο σημαντικό στοιχεῖο στήν διερεύνηση, πού ἐπιχειροῦμε, εἶναι ὁ ἐντοπισμός τῶν σημείων πού κυρίως ἐπιδρᾶ ὁ σεισμός, ἔτσι ὥστε νά προσδιορίσουμε τίς περιοχές τοῦ νησιοῦ πού εἶναι πιό ἐπικίνδυνες καί τίς περιοχές πού ἐμφανίζονται πιό ἀσφαλεῖς.

Ἀπό τίς 62 καταγραφές σεισμῶν παρατηροῦμε ὅτι:

23 ἀφοροῦν σέ μεγάλους ἤ καταστρεπτικούς σεισμούς μέ ἔμφαση τό βόρειο ἄκρο τοῦ νησιοῦ, τήν σημερινή δηλαδή πρωτεύουσα (Β).

12 ἀφοροῦν σέ ἀναλόγους καταστρεπτικούς σεισμούς μέ ἔμφαση τήν νοτιοδυτική περιοχή (ΝΔ).

3 ἀφοροῦν στήν κεντρική ὀρεινή περιοχή (Κ).

3 ἀφοροῦν στό νότιο-νοτιοανατολικό τμῆμα τοῦ νησιοῦ (ΝΑ) καί

21 ἀφοροῦν σέ σεισμούς μέ ἴση περίπου ἔνταση σέ ὅλο τό νησί.