Ο μώλος των Κορινθίων, ένα από τα μεγαλύτερα λιμενικά έργα της αρχαίας Ελλάδας
(Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε 28 Σεπτεμβρίου 2017. Η επαναδημοσίευσή του γίνεται για να προστεθούν πρόσφατες φωτογραφίες.)
Ο μώλος των Κορινθίων
(Μικρό σκαρίφημα)
Ο «μώλος των Κορινθίων» είναι ένα από σημαντικότερα κατάλοιπα της αρχαιότητας στην περιοχή της Λευκάδας. Δεν το γνωρίζουν όμως παρά ελάχιστοι, αν και πρόκειται για ένα μεγάλο έργο, που, λόγω της θέσης του, έχει παραμείνει ανέπαφο σχεδόν στη διάκεια των αιώνων. Ποια είναι η θέση του; Στην νότια έξοδο του Διαύλου, εκεί ακριβώς που βρίσκονται τα τελευταία φανάρια, κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Πόσο βαθιά; Ο Dörpfeld, που μέτρησε το βάθος περί το 1910, το υπολογίζει σε 2 μέτρα. Tο βυθόμετρο του σκάφους, που μας μετέφερε σ’ αυτή την εξερεύνηση, όταν σταθήκαμε πάνω του έγραφε 2,5 μέτρα.
Ο μώλος των Κορινθίων είναι εύκολα ορατός από την επιφάνεια της θάλασσας, όταν επικρατεί νηνεμία. Οι ντόπιοι ναυτικοί τον ξέρουν πολύ καλά αλλά δεν γνωρίζουν τι είναι. Π.χ. οι κάτοικοι της Λυγιάς, που είναι όλοι σχεδόν ψαράδες (επαγγελματίες ή ερασιτέχνες), τον ξέρουν και τον ονομάζουν «Σκάλα». Άλλοι, στη Λευκάδα και στην Ακαρνανία, απηχώντας προφανώς νεφελώδεις απηχήσεις της θεωρίας του Dörpfeld, λένε ότι ήταν ο δρόμος, από τον οποίο ο Οδυσσέας περνούσε τα κοπάδια του από την Λευκάδα- Ιθάκη στην απέναντι ακτή, που ανήκε στο βασίλειό του. Ελπίζουμε με τη σημερινή παρουσίαση να δώσουμε σ’ όλους την ευκαιρία να γνωρίσουν ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα λιμενικά έργα της αρχαίας Ελλάδας.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.
Κατά το τελευταίο τέταρτο του 7ου αι. π.χ. η Λευκάδα καταλήφθηκε από τους Κορινθίους, οι οποίοι έχτισαν τη νέα πρωτεύουσα του νησιού πάνω στον λόφο του Κούλμου, δηλαδή στον λόφο πάνω από το σημερινό Καλλιγόνι, και την οχύρωσαν με τείχος, που πρέπει να είχε περίμετρο περί τα 4.841 μέτρα. Αυτή είναι η πόλη της αρχαίας Λευκάδας, η οποία, κατά τους ιστορικούς, πρέπει να διατηρήθηκε μέχρι περίπου τον 6ο αιώνα π.χ., οπότε στην ίδια περιοχή οικοδομήθηκε η μεσαιωνική πρωτεύουσα του νησιού.
Το λιμάνι της αρχαίας Λευκάδας βρισκόταν μπροστά στο σημερινό Καλλιγόνι. Πρέπει να άρχιζε από το νοτιότερο σημείο των Κάτω αλυκών (των αλυκών της πόλης, των «παλιών αλυκών», που έχουν μπαζωθεί από το τέλος της δεκαετίας του 1980 και πάνω τους κτίστηκε όλο αυτό το οικιστικό συγκρότημα δυτικά της μαρίνας) και έφτανε προς νότο μέχρι το σημείο, όπου σήμερα τα δύο τελευταία φανάρια σηματοδοτούν τη νότια έξοδο του Διαύλου. Για να έχουμε καλύτερη εικόνα του τοπίου, να εξηγήσουμε ότι η «χερσόνησος» των αλυκών του Αλεξάνδρου, σύμφωνα με τους μελετητές της ιστορίας της περιοχής, δεν είχε σχηματιστεί ακόμα και, επομένως, δεν διακοπτόταν η ενότητα της θαλάσσιας περιοχής από τον μώλο των Κορινθίων μέχρι της Κάτω αλυκές, η ενότητα δηλαδή του λιμανιού της αρχαίας Λευκάδας. (ΕΙΚΟΝΑ 4).
Για να προφυλάξουν οι Κορίνθιοι το λιμάνι της πόλης από τις εχθρικές επιθέσεις από τον Νότο (ίσως και για να προφυλάξουν τα πλοία τους από τους ισχυρούς νότιους ανέμους), οικοδόμησαν έναν πέτρινο μώλο, που έκλεινε το λιμάνι από τα νότια. Ξεκινούσε από τη μικροσκοπική νησίδα κάτω από το φρούριο του Αγίου Γεωργίου επί της ακαρνανικής ακτής (ΕΙΚΟΝΑ 1 και 5) και έφτανε στην έναντι ακτή της Λευκάδας, στην τοποθεσία «Μαύρος τόπος», κατά τον Dörpfeld, στο «σπίτι του Κοκαλιάρη, κατά τους κατοίκους της σημερινής Λυγιάς (ΕΙΚΟΝΑ 1).Το μήκος του είναι περί τα 600 μέτρα και το πλάτος του περί τα 10 ή 8 μέτρα. Στο κέντρο της είχε αφεθεί ένα άνοιγμα περί τα 80 μέτρα, για να μπαίνουν στο λιμάνι τα πλοία και το οποίο έκλεινε με αλυσίδα, για να εμποδίσει την είσοδο εχθρικών πλοίων.ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α)ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΛΕΥΚΑΔΑ
Για την αρχαία Λευκάδα, ο αναγνώστης μπορεί να βρει τις βασικές πληροφορίες στα:
-Πάνος Γ. Ροντογιάννης «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, Ζ(1988), σ. 43-100.
– Λευκάς, «Η ομηρική Ιθάκη [Η θεωρία του W. Dörpfeld), απόδοσις του έργου “Alt Ithaka” και σχόλια υπό Βασ. Ε. Φραγκούλη», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, Β΄(1972), σ. 283-284.
-Ιωάννα Ανδρέου, «Νήρικος – Λευκάς – Κάστρο- Αγία Μαύρα – Αμαξική – Λευκάδα», Νήρικος – Λευκάς – Κάστρο – Η μακροβιότερη πρωτεύουσα της Λευκάδας», Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας, Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Αύγουστος 2010, Πρακτικά Συνεδρίου, Επιμέλεια: Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Λευκάδα 2016, σ. 26-30
Β)ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΩΛΟ ΤΩΝ ΚΟΡΙΝΘΙΩΝ
Για τον μώλο των Κορινθίων, ο αναγνώστης μπορεί να βρει τις βασικές πληροφορίες και τη βασική βιβλιογραφία στα:
-Πάνος Γ. Ροντογιάννης «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», ό.π., σ. 74
-Πάνος Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της νήσου Λευκάδας, τ. Α΄, Αθήνα 22005, σ. 136.
-Λευκάς, «Η ομηρική Ιθάκη [Η θεωρία του W. Dörpfeld), ό.π., σ. 22 και 231-232 (Μεταξύ των σελίδων 48-49 ο έγχρωμος «χάρτης της νήσου Λευκάδας» και μεταξύ των σ. 256-257 ο «Γεωλογικός χάρτης της λιμνοθαλάσσης Λευκάδας»).
-Manuel Fiedler και Marcus Heinrich Hermanns, «Η ελληνιστική γέφυρα πάνω από το στενό της Λευκάδας Ακαρνανίας. Η μεγαλύτερη σε μήκος πέτρινη γέφυρα της αρχαίας Λευκάδας», Νήρικος – Λευκάς- Κάστρο, Νήρικος – Λευκάς – Κάστρο,…, ό.π., σ. 302-303.
Ακολουθώ την παραδοσιακή γραφή «μώλος» και όχι τη νεότερη απλοποιημένη «μόλος», όπως απαντά σε όλες σχεδόν τις παλιότερες πηγές
2 Σχόλια
Δημήτρης Σπ. Τσερές
ΟΙ ΠΑΛΙΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΩΝ ΠΕΖΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ
Επειδή για τους δρόμους, που έπρεπε να περπατήσει κανείς για να φτάσει πεζός στη Λευκάδας, υπάρχει τεράστια σύγχυση, η οποία ανακυκλώνεται και γιγαντώνεται στον χυλό του Διαδικτύου (παρότι σοφοί άνδρες έχουν λύσει το θέμα και μας έχουν αφήσει ξεκάθαρες απαντήσεις), αισθάνομαι (για την τιμή των όπλων) την ανάγκη να δώσω μια σύντομη ενημέρωση για όσους έχουν την διάθεση να σχηματίσουν σωστή εικόνα:
Α. Ο μώλος των Κορινθίων δεν είναι δρόμος που περπατούσε κανείς για να περάσει από τη Λευκάδα στην Ακαρνανία και αντίστροφα. Ήταν αυτό που λέει το όνομά του: «μώλος» που προφύλασσε το λιμάνι της αρχαίας Νηρίκου μπροστά στο σημερινό Καλλιγώνι (τότε δεν είχε σχηματισθεί ακόμα από τις προσχώσεις η χερσόνησος των Αλυκών Αλεξάνδρου) και που διακοπτόταν στη μέση από ένα μεγάλο άνοιγμα για να περνάνε τα πλοία.
Β. Τέτοιους δρόμους για να περάσει κανείς πεζός στη Λευκάδα ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ τρεις:
1. Η αρχαία γέφυρα Πέραμα-Μπούγα η κατασκευή της οποίας ανάγεται (κατ’ άλλους) στην Ελληνιστική εποχή ή (κατ’ άλλους) στην εποχή της Ρωμαιοκρατίας) (βλ περισσότερα Δημήτρης Τσερές «Η αρχαία γέφυρα η οποία ένωνε τη Λευκάδα με την Ακαρνανία» στο ΆΡΩΜΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ της 4.6.2018).
2. Υπήρξαν και δύο χερσαίοι δρόμοι, οι οποίοι ανάγονται στους νεότερους χρόνους. -Ο ένας (που υπήρχε και κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας στη Λευκάδα 1479-1684) άρχιζε από τον λόφο του Τεκέ (το φρούριο κατασκευάστηκε αργότερα το 1807) και οδηγούσε από εκεί στην ανατολική είσοδο του Κάστρου της Αγίας Μαύρας (δίπλα από το «Κτήμα Αυγερινού»). Είναι κατά πάσα πιθανότητα ο δρόμος που περιγράφει ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή, που επισκέφτηκε τη Λευκάδα στα 1670/71 και πέρασε από αυτόν τον δρόμο («Η περιγραφή της Λευκάδας από τον Εβλιγιά Τσελεμπή», Οθωμανικές πηγές για τη νεώτερη ιστορία της Λευκάδας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σ. 402-403).. Μπορεί να δει κανείς υπολείμματα της αρχής του δρόμου δεξιά της αριστερόστροφης στροφής (της πρώτης μετά την παράκαμψη της οδού Λευκάδας Βόνιτσα προς Περατιά-Πλαγιά). Ας δούμε τι γράφει ο Τσελεμπή:
Ο οίκος του τεκέ του Ντερβίς Χουσεΐν Αγά είναι ένας τόπος ανατολικά από το φρούριο της Αγίας Μαύρας (Αyα Μανrα), πέρα από τις ξύλινες γέφυρες, σε ένα μικρό απότομο βράχο τετρακόσια βήματα μακριά• μοιάζει με φρούριο, με πύργο […], έχει εβδομήντα κελιά και ξενώνες φτωχών (δερβίδηδων), και ένα τόπο περιπάτου [….] και από έναν κήπο όμοιο με τον παράδεισο. Όλοι οι φίλοι των απολαύσεων και οι άνθρωποι της γνώσης της Αγίας Μαύρας εδώ κάνουν αδελφικές συζητήσεις, απαγγέλλουν προσευχές και μνημονεύουν τα ονόματα του Θεού. Από τον τεκέ αυτό κατεβήκαμε κοντά στη θάλασσα, και […] προχωρήσαμε εκατό βήματα δυτικά από τον κήπο του τεκέ φτάνοντας στην αρχή των ξύλινων γεφυρών της Αγίας Μαύρας, αφήσαμε τις γέφυρες στα δεξιά μας και εμπιστευθήκαμε τους εαυτούς μας και τα άλογά μας στο Θεό. Πεντακόσια ήματα μακριά από τις γέφυρες, μέσα στη λίμνη Ατζιντεριά […] της Αγίας Μαύρας, μπορεί να πηγαίνει κανείς άφοβα πότε στο νερό μέχρι τα γόνατα των αλόγων, πότε μέχρι το στήθος και τους αναβολείς τους, σπάνια μέχρι τα πέταλά τους. Όμως φτάνοντας κοντά στις ξύλινες γέφυρες στα δεξιά έχει αμμουδερό βάλτο, όπου και ο άνθρωπος πνίγεται μαζί με το άλογό του και δεν μπορεί να σωθεί. Κατόπιν, βλέποντας το φρούριο της Αγίας Μαύρας προχωρήσαμε ένα τέταρτο της ώρας με τα άλογα μέσα σε τούτες τις ρηχές αμμούδες και φτάσαμε με ασφάλεια στην άκρη της γέφυρας, όπου βγήκαμε στην ακτή και φτάσαμε στο νεκροταφείο της Αγίας Μαύρας.
– Ο δεύτερος δρόμος (νεότερος του προηγουμένου) άρχιζε από την «Ελληνική Γέφυρα» κάτω ακριβώς από τον ξωκκλήσι του Αγίου Αντωνίου και οδηγούσε και αυτός στην ανατολική πύλη του Κάστρου της Αγίας Μαύρας. Την περιγράφει αναλυτικά ο Νίκος Βαγενάς «Περιπλάνησις εις το γνωστό άγνωστον», Πάτρια ίχνη, ψηφίδες από τη Λευκάδα του χθες, Επιμέλεια-Επιλεγόμενα Δημήτρης Σπ. Τσερές, Fagottobooks, 2014, σ. 38-39). Παραθέτουμε τη σχετική φωτογραφία με τη λεζάντα της και ένα απόσπασμα των γραφομένων του Βαγενά:
https://aromalefkadas.gr/wp-content/uploads/2023/04/874512.jpg
[ΛΕΖΑΝΤΑ ΤΗΣ ΦΩΤΟ]Η ενετική επιθάλασσια οδός και η «ελληνική γέφυρα»: απεικονίζεται η αρχή της οδού, η οποία βρίσκεται βορειοδυτικά της σημερινής εθνικής οδού, σχεδόν κάτω από το εξωκκλήσι του Αγίου Αντωνίου, λίγο ανατολικότερα από το κάστρο του Τεκέ (φωτογραφία Νίκου Βαγενά-2013)
Είναι αξιοσημείωτο ότι η εν λόγω γέφυρα έως και τις αρχές του 20ού αι. αποκαλούνταν «Ελληνική γέφυρα»! Εξηγούμαι: Στις αρχές του 20ού αι. η Επτάνησος αποτελούσε ενιαίο τμήμα της Ελλάδας ήδη από το έτος 1864, οπότε φαντάζει αδιανόητο μία γέφυρα, που ένωνε δύο ελληνικές περιοχές, να αποκαλείται Ελληνική. Συμπεραίνεται λοιπόν εξ αυτού ότι η εν λόγω γέφυρα δεν κατασκευάσθηκε από το ελληνικό κράτος μετά την Ένωση αλλά προϋφίστατο της Ένωσης. Η χαρακτηριστική αύτη ονομασία δήλωνε ότι η γέφυρα αποτελούσε ένα είδος ορόσημου στα όρια των δύο κρατών, του Ελληνικού Κράτους αφενός και του Ιονίου Κράτους αφετέρου, το οποίο τελούσε υπό την Προστασία της Αγγλίας
Ευχαριστούμε πολύ Δημήτρη για το επίκαιρο και τόσο κατατοπιστικό άρθρο σου. Ελπίζω να ακολουθήσουν πολλά πολλά ακόμα για αυτή την τοσο σημαντική για την ιστορία της Λευκάδας περιοχή.
Μαρία Λαμπρινού