Προστασία της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής ταυτότητας της Λευκάδας – Του Θανάση Σίδερη

Του Θανάση Σίδερη
Στις 11-6-2004 η Επιτροπή Κρίσης Εικαστικών Έργων (η οποία συγκροτήθηκε με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού και του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (ΕΕΤΕ), συνεδρίασε με θέμα: Λήψη μέτρων για την προστασία της αρχιτεκτονικής μας παράδοσης. Εισηγητής του θέματος ήμουν εγώ.

Η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση αποδέχτηκε την πρόταση και αποφάσισε να πραγματοποιήσει συνέδριο με θέμα: «Προστασία της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής ταυτότητας της Λευκάδας». Το συνέδριο έγινε στις 16-17 Μαρτίου 2006 επί νομαρχίας κ. Χρήστου Λάζαρη.

Στη Λευκάδα, γνωστή όχι μόνο για τις φυσικές ομορφιές της, αλλά και για τους σεισμούς, το 1825 έγινε μεγάλος σεισμός (ο λεγόμενος περιβόητος) και γκρεμίστηκαν δεκάδες σπίτια. Αργότερα όταν άρχισε η ανοικοδόμηση κατασκευάστηκαν ωραιότατα κτήρια νεοκλασικά και άλλα με ανοιχτούς πότζους με επίδραση από την Ήπειρο.

Στο ιστορικό αρχείο Λευκάδας, σώζονται 54 αρχιτεκτονικά σχέδια Ιταλών αρχιτεκτόνων και των Λευκαδίων ζωγράφων –αγιογράφων, Σπύρου Γαζή και Σπύρου Βεντούρα σπουδασμένων, ζωγραφική στην Ιταλία.

Σ΄αυτά τα σχέδια δεν προτείνεται σε κανένα εμφανής λιθιά, ούτε σ΄αυτά με τους πότζους, μόνο παραλληλόγραμμες πλάκες όπως των εκκλησιών μας και κάποιων σπιτιών που σώθηκαν τα ισόγειά τους. Και τα κτήρια που έγιναν επί Αγγλικής κατοχής έχουν στα ισόγειά τους παραλληλόγραμμες πλάκες. Αυτά είναι το παλιό δικαστήριο, το παλιό Γυμνάσιο, το κτήριο της Φιλαρμονικής, των Ζαμπελίων και η παλιά Μητρόπολη.

ΤΑ ΙΣΟΓΕΙΑ ΤΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ

Οι οικοδομές προ και μετά το 1825 είχαν δύο τύπους. Ο ένας γινόταν με λιθιά πάχους περίπου 90 εκατοστών, ενώ στα παράθυρα και στις πόρτες κτίζονταν ανώφλια, κατώφλια και παραστάτες από σμιλεμένη πέτρα. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που τα ανώφλια, γίνονταν από σκληρό ξύλο 0,12 x 0,14 το λεγόμενο ρουπάκι. Οι γωνίες γίνονταν από ορθογωνισμένες πέτρες. Κατόπιν η λιθιά σοβατιζόταν με λάντζα και χρωματιζόταν.

Ο δεύτερος τύπος γινόταν με λιθιά 80 εκ. και επενδυόταν με ορθογώνιες παραλληλόγραμμες πλάκες. Οι πλάκες αυτές ήταν από αμμόπετρα της Γύρας, ή σε καλούπι με άμμο και πορσελάνα. (π.χ. Αγ. Μηνάς, Παναγία των Ξένων, Αγ. Νικόλαος).

Τα περισσότερα κτήρια που είναι κατασκευασμένα με αυτόν τον τρόπο, όπως οι εκκλησίες, τα παλιά δικαστήρια και το παλιό γυμνάσιο, αποδείχτηκαν πιο ανθεκτικά στους σεισμούς. Δυστυχώς κάποια από αυτά οι ιδιοκτήτες τα σοβάτισαν. Όταν αργότερα μου ζητήθηκε η γνώμη από κάποιους φίλους, για το τι απόχρωση να βάψουν, τους συμβούλευσα να τα ξεσοβατίσουν με αμμοβολή. Όπως έγινε με το ισόγειο της ταβέρνας του Χρ. Σβορώνου, το ισόγειο του Ν. Μιχαλάκη στην οδό Μιχ. Σικελιανού, το ισόγειο του κτηρίου της Ελ. Ράπτη στην οδό Βερροιώτη κ.α. Έτσι αποκαλύφθηκε ένα μέρος της αρχιτεκτονικής μας παράδοσης.

Και στις δύο περιπτώσεις η εσωτερική λιθιά γινόταν με ανώμαλες πέτρες κολλημένες με ασβέστη, άμμο και ελάχιστη πορσελάνα. Σε καμία περίπτωση δεν ήταν εμφανής. Ακόμα και οι μάντρες ήταν οι περισσότερες σοβατισμένες. Κι αυτές κάποιοι τις ξεσοβάτισαν.

Τα παράθυρα ήταν σκούρα καρφωτά χωρίς Ζ, το ίδιο και οι πόρτες, εκτός της εισόδου, διότι ο εσωτερικός χώρος συνήθως λειτουργούσε ως αποθήκη. Σε ορισμένα ισόγεια ήταν Γαλλικού τύπου.

ΟΙ ΕΠΑΝΩ ΟΡΟΦΟΙ

Μετά την ξυλοδεσιά έμπαινε το πέτσωμα, που ήταν σανίδες από λάριζο ξύλο. Τα παράθυρα ήταν τύπου Γερμανίας τα λεγόμενα πτυσσόμενα. Σώζονται μερικά, αλλά κατασκευάζονται ευτυχώς και σήμερα (βλέπε κτήριο Ορφέα).

Άλλος τύπος ήταν κατασκευή με βροντάλια στην κεραμοσκεπή. Που ήταν άλλοτε λιτά και άλλοτε με σχέδιο, το δε πάχος τους ήταν ανάλογο με τον όγκο του κτηρίου. Δηλαδή σε μικρά σπίτια 0,08 x 0,08 και σε μεγάλα 0,10 x 0,12 εκ. Αυτός ο τύπος δεν είχε κορνίζα, ούτε κολώνες με βάση και κεφαλοκόλωνα στις γωνίες.
Τρίτος τύπος ήταν με εμφανή την ξυλοδεσιά και στα ανοίγματα έμπαιναν τούβλα τα οποία σοβατίζονταν και βάφονταν. Η δε ξυλοδεσιά βαφόταν σε σκούρο χρώμα.

Απ΄αυτές τις κατασκευές έχουν μείνει ελάχιστες. Τα περισσότερα καταπλακώθηκαν με ότι χειρότερο υλικό, τη λαμαρίνα. Δε είναι λίγοι που αναφέρουν τη Λευκάδα ως τενεκεδούπολη. Τα παράθυρα ήταν Γαλλικά ή πτυσσόμενα (τύπου Γερμανίας).

Τέταρτος τρόπος είναι τα νεοκλασικά. Αυτά έχουν οπωσδήποτε κορνίζα και κολώνες, μπαλκόνια με περίτεχνες σιδεριές, (υπάρχουν σε σπίτια στην αγορά κι αλλού) και φουρούσια πέτρινα ή σιδερένια, πόρτες με πέτρινα βόλτα και άλλα μορφολογικά στοιχεία. Τα παράθυρα και δω τύπου Γαλλίας ή Γερμανίας (πτυσσόμενα).

ΤΑ ΣΠΙΤΙΑ ΜΕ ΑΝΟΙΧΤΟΥΣ ΠΟΤΖΟΥΣ

Τα σπίτια αυτά έχουν Ηπειρώτικη επίδραση. Μερικά απ΄αυτά σώζονται. Επίσης υπήρχαν και με κλειστούς πότζους με τζαμαρία. Είναι ζήτημα αν υπάρχουν ένα ή δύο. Επίσης στην αγορά υπάρχουν πότζοι με νεοκλασικά στοιχεία. Κάποιοι είναι με καμάρες. Όποιος θέλει να διακοσμήσει το κατάστημά του, δεν πρέπει να κρύβει αυτά τα μορφολογικά στοιχεία με διάφορα αντικείμενα (ταμπέλες, πανιά κλπ).

Θα ήταν γραφικό όσοι πότζοι είναι χωρίς καμάρες να γίνουν. Το ισόγειό τους ήταν σοβατισμένο ή επενδυμένο με παραλληλόγραμμες ορθογωνισμένες πλάκες και σ΄αυτά τα σπίτια, παρά την Ηπειρώτικη επίδραση, δεν υπήρχε εμφανής λιθιά. Τα μορφολογικά τους στοιχεία ήταν τα βροντάλια και οι κολώνες ξύλινες 0,15 x 0,15 σε πέτρινη βάση, που κρατούσε τον πότζο.

ΟΙ ΑΛΛΟΙΩΣΕΙΣ

Εκτός από τις σημερινές κατασκευές που τις περισσότερες φορές είναι συνοθύλευμα ρυθμών, η πραγματική καταστροφή είναι, αυτό που γίνεται στα παλιά παραδοσιακά σπίτια, τα χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα. Αναφέρω μερικά παραδείγματα.

Σπίτια με νεοκλασικά στοιχεία. Προκειμένου να ανακαινίσουν τη στέγη, αφαιρούν την κορνίζα, την οποία δεν αντικαθιστούν, αλλά βάζουν βροντάλια και μένουν οι κολώνες με το κεφαλοκόλωνο, αταίριαστες αρχιτεκτονικά και αηδιαστικές. Φανταστείτε το κτήριο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, να φύγει η κορνίζα και να μπουν βροντάλια.

Πριν 60 περίπου χρόνια στον ιστορικό ιστό της πόλης, ωραιότατο νεοκλασικό με πέτρινα φουρούσια, περίτεχνη σιδεριά και πέτρινους παραστάτες με βόλτες στις πόρτες του ισογείου, ξεσοβατίστηκε με σκοπό την ανάδειξη της λιθιάς. Όπως λέγεται έγινε βλαχομπαρόκ.

Ήταν το πρώτο κρούσμα. Αργότερα πολλοί το μιμήθηκαν. Δυστυχώς τα σπίτια αυτά προβάλλονται σε διαφημιστικά δελτία και κάρτες, ως παραδοσιακά της Λευκάδας. Μία άλλη κατασκευή που συνηθίζεται είναι το χαγιάτι. Ξένο και αυτό από τον τόπο μας. Και πιο ξένο η χιαστή σιδεριά που μπαίνει ανάμεσα στις κολώνες. Την αρχαιοελληνική χιαστή σιδεριά μεταχειρίστηκαν ο Τσίλερ, ο Πικιώνης κι άλλοι αρχιτέκτονες στα κτήρια που έφτιαχναν, σε συνδυασμό όμως με στοιχεία από την αρχαία Ελλάδα. Π.χ. το κτήριο του χρηματιστηρίου, το Εθνικό Θέατρο, η Βουλή κλπ.

Ο πρώτος που έφερε στη Λευκάδα αυτή τη σιδεριά, ήταν ο αρχιτέκτονας κ. Νίκος Βαλσαμάκης, όταν το 1985 έφτιαξε το σχέδιο για το πρώην Δημαρχείο. Του είχα πει τότε να αλλάξει το σχέδιο της σιδεριάς διότι θα γεμίσει ο τόπος με ένα σχέδιο που δεν έχει σχέση με την παράδοσή μας. Δεν ήταν εφικτό γιατί είχαν ήδη κατασκευασθεί.

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΑΓΚΕΛΑ

Το 1948 έγινε στη Λευκάδα μεγάλος σεισμός. Γκρεμίστηκαν ισόγεια σπιτιών και καταστήματα, που ήταν κατασκευασμένα με λιθιά σοβατισμένη μέσα κι έξω. Σε άλλα δημιουργήθηκαν πολλές ρωγμές. Ένα απ΄αυτά τα σπίτια ήταν ιδιοκτησία του Γεωργίου Σταματέλου, το μετέπειτα ξενοδοχείο «Σάντα Μαύρα». Η πρόσοψη του ισογείου που ήταν λιθιά πάχους 90 εκ. σοβατισμένη έπαθε μεγάλη ζημιά. Κατά την αποκατάσταση ο τοίχος έγινε λιθιά, χωρίς να σοβατιστεί, όπως ήταν πριν και με εμφανές σενάζι.

Αργότερα ο ιδιοκτήτης αποφάσισε να λειτουργήσει το κτήριο ως ξενοδοχείο. Με κάλεσε να σχεδιάσω νέες πόρτες και να έχω την επίβλεψη των εργασιών. Όταν του εξήγησα ότι πρέπει να σοβατιστεί οπωσδήποτε η πρόσοψη, αλλά αρνήθηκε. Το 1953 με το μεγάλο σεισμό της Κεφαλονιάς ταρακουνήθηκε και η Λευκάδα και γκρεμίστηκε η νοτιοανατολική πλευρά του Σάντα Μαύρα. Ο ιδιοκτήτης άρχισε την ανακατασκευή, αναθέτοντας σε εργάτες να καθαρίσουν τις πέτρες, με σκοπό να χτιστεί ο τοίχος με εμφανή λιθιά όπως η πρόσοψη. Συμπτωματικά εκείνη την εποχή, εξάδελφος του ιδιοκτήτη αρχιτέκτονας, σπουδασμένος στη Γερμανία και κάτοικος αυτής, ήρθε στη Λευκάδα. Όταν είδε τους εργάτες κι έμαθε για την κατασκευή της λιθιάς, απευθυνόμενος στον εξάδελφό του, τόνισε ότι η εμφανής λιθιά, δεν έχει καμία σχέση με τον τόπο μας και πρέπει να σοβατιστεί όπως και η πρόσοψη. Έτσι έγινε κι ένιωσα δικαιωμένος και ανακουφισμένος.
Στις 7-4-1992 με σχετική απόφαση (ΦΕΚ319) χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα 124 σπίτια. Απ΄αυτά λίγα διατηρήθηκαν με την αρχική τους μορφή.

Η πρώτη κουβέντα που θα ακούσει ο ιδιοκτήτης ενός χαρακτηρισμένου σπιτιού από κάποιον «ειδικό», είναι ότι πρέπει να βγει το επίχρισμα για να φανεί η λιθιά που είναι αρχιτεκτονικό στοιχείο της Λευκάδας. Έχω προσωπική εμπειρία από τέτοιες περιπτώσεις, όπου ευτυχώς πρόλαβα την καταστροφή σε μερικά.

Το κακό όμως συνεχίζεται και μάλιστα σε μεγάλη έκταση, τέτοια, που η πόλη της Λευκάδας να θυμίζει εν μέρει Ήπειρο. Σ΄αυτό συμβάλουν και οι ανώμαλες πλάκες σε κάποια καντούνια. Μήπως το καλντερίμι μπροστά στον Παντοκράτορα ταιριάζει με την αρχιτεκτονική του ναού; Εκεί υπήρχαν πλάκες από τη Μάλτα που ξηλώθηκαν και πετάχτηκαν, όπως και μπροστά από άλλες εκκλησίες. Και μιας και αναφέρω τα πλακόστρωτα, η πρότασή μου προς το δημοτικό συμβούλιο το 1994, για την πλακόστρωση των καντουνιών με ίσες πλάκες, η οποία έγινε αποδεκτή, δεν εφαρμόστηκε ακριβώς. Κάποια καντούνια στρώθηκαν με ηπειρώτικες ανώμαλες πλάκες.

Αργότερα επανέλαβα την πρόταση στην επόμενη δημοτική αρχή και στρώθηκαν με ίσες πλάκες τα υπόλοιπα καντούνια.

Η επίδραση της λιθιάς έχει φτάσει και στις εκκλησίες των χωριών μας. Πέτρινα μορφολογικά στοιχεία χρόνων που υπάρχουν στο εξωτερικό των ναών, υποβαθμίζονται με την εμφάνιση της λιθιάς, ενώ με το χρωμάτισμα του σοβά (π.χ. ώχρα) προβάλλονται.

Κάποιοι που δεν γνωρίζουν την αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου μας, εκθειάζουν και επιβραβεύουν την κατασκευή εμφανούς λιθιάς, η οποία εφαρμόζεται και σε εσωτερικά σπιτιών και καταστημάτων.

Καλά θα είναι να επισκεφθούν το Ιστορικό Αρχείο Λευκάδας, την Δημόσια Βιβλιοθήκη, την Χαραμόγλειο Βιβλιοθήκη ή το διαδίκτυο για να ενημερωθούν.

Τα νέα παιδιά που βιώνουν το αρχιτεκτονικό συνονθύλευμα, αργότερα ως «ειδικοί» ή απλοί πολίτες, θα έλεγα χωρίς ευαισθησία, πληροφόρηση και έρευνα, πιστεύοντας ότι αυτή είναι η παράδοσή μας, θα συνεχίσουν την καταστροφή.

Πριν 33 χρόνια έγινε συνέδριο στα Επτάνησα. Μεταξύ των θεμάτων που συζητήθηκαν ήταν η αρχιτεκτονική παράδοση κάθε νησιού, η συνέχισή της και η σχέση της με τον τουρισμό. Το συνέδριο ολοκληρώθηκε στην Κέρκυρα παρουσία του τότε υπουργού ΠΕΧΩΔΕ Αντώνη Τρίτση. Ο Τρίτσης τόνισε ότι η αρχιτεκτονική παράδοση είναι προϋπόθεση για τον τουρισμό ποιότητας, που είναι πηγή εσόδων των επτανησίων. Απευθυνόμενος στους Δημάρχους είπε: Στον τόπο σας υπάρχουν άτομα με ευαισθησία και πείρα, που γνωρίζουν καλύτερα από τους ειδικούς την παράδοση. Αυτούς αρπάξτε τους και εκμεταλλευτείτε τους.

Έχω παρακολουθήσει συνέδρια που έχουν σχέση με την πολιτιστική ταυτότητα της Λευκάδας. Τα συνέδρια αυτά έγιναν με συνεργασία του Πνευματικού Κέντρου και της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών. Σε κάποια έχω κάμει παρεμβάσεις και εισηγήσεις. Οι εκάστοτε παρευρισκόμενοι της έδρας αρχιτέκτονες και ιστορικοί, σε κατ΄ιδίαν συζητήσεις συμφωνούσαν μ΄αυτά που αναφέρω. Όπως οι: Κων. Γιαλαμάκης, Νίκος Γράψας, Νίκος Κονιδάρης, Χρήστος Λεμπέσης, Μάνος Μπίρης (καθηγητής ΥΠ.ΠΟ τμήμα αναστηλώσεων), Γεώργιος Σμίρης (καθηγητής βυζαντινών αρχαιοτήτων), Παναγιώτης Τουλιάτος (καθηγητής ΕΜΠ),Σπύρος Ραφτόπουλος (πρόεδρος σχολής αρχιτεκτόνων ΕΜΠ), Χαρά Παπαδάτου,Νότης Κατωπόδης- Πανοθώμος, Μάρω Φίλιππα (αρχιτέκτων καθηγήτρια ΕΜΠ),Φραγκίσκα Κεφαλωνίτου (διευθ. Εφορίας αρχαιοτήτων), Ολυμπία Βικάτου( προϊσταμένη εφορίας αρχαιοτήτων).

Ο κ. Νότης Κατωπόδης σε εισήγησή του πρόβαλε στην οθόνη τα κακέκτυπα της Λευκάδας. Όταν πρόβαλλε σπίτι, που είχα κάνει τα αρχιτεκτονικά σχέδια είπε: Εδώ ο Θανάσης Σίδερης σέβεται την παράδοσή μας. Εμείς οι αρχιτέκτονες και μηχανικοί πρέπει να απολογηθούμε γι΄αυτά που φτιάχνουμε.
Κατά καιρούς για θέματα όπως αυτά που αναφέρω, έχουν γίνει πολλά συνέδρια. Όμως στην πράξη δεν γίνεται τίποτα για να σταματήσει η καταστροφή της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής μας παράδοσης. Το αποτέλεσμα είναι να μένουν οι συζητήσεις και αποφάσεις γραμμένες στα πρακτικά. Καμία αρμόδια υπηρεσία δεν ευαισθητοποιείται να σταματήσει το κακό.

Μέχρι και άδειες δίνονται από την αρχιτεκτονική επιτροπή για κτίσματα με εμφανή λιθιά από τον πάτο μέχρι την κορυφή. Το κακό είχε σταματήσει για λίγο πριν 25 χρόνια, όταν την διεύθυνση της υπεύθυνης υπηρεσίας, είχε αναλάβει ο Κώστας Ασημακόπουλος.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Λευκαδίτες μην καταστρέφεται ο,τι απόμεινε από την αρχιτεκτονική του τόπου μας, μην ξεσοφατίζετε τα σπίτια σας, είναι μεγάλο σφάλμα. Μην κάνετε τα σπίτια σας βλαχομπαρόκ και την Λευκάδα μαύρα χάλια.
Αν κάποιος θέλει να ακολουθήσει την αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου μας υπάρχει υλικό, ο τσιμεντοκυβόλιθος. Ταιριάζει με τις πλάκες των εκκλησιών και κάποιων σπιτιών που έχουν σωθεί. Κόβοντας σε μαρμαράδικο τις συνδέσεις του τσιμεντοκυβόλιθου, έχουμε πλάκες κατάλληλες για επένδυση σε τοίχους και μάντρες.

Θανάσης Σίδερης
Ζωγράφος – Αγιογράφος

Ενδεικτικές εικόνες και σχέδια κτηρίων στα οποία ο Θανάσης Σίδερης σχεδίασε τις αρχιτεκτονικές μελέτες ή είχε την επίβλεψη των ανακαινίσεων.