Σπύρος Βρεττός: Η «Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης»

Σπύρος Βρεττός Συγγραφέας/Διδάκτορας Φιλολογίας
 Φθινοπωρινή (μουσική) Συμφωνία
 Η «Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης»

Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (6ος-5ος αι. π.Χ. ) καθόριζε τη διαλεκτική ως μία συνεχή ροή των πάντων, εξαιτίας της αδιάκοπης πάλης των αντιθέτων. «Τα πάντα ρει…». Και παρόλο που η φράση δεν υπάρχει στα πρωτότυπα και σωζόμενα αποσπάσματα του Ηρακλείτου (Κώστας Αξελός, Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, μτφρ. Δ. Δημητριάδη, Εξάντας, σ.58), -το αναφέρει ο Πλάτων στον Κρατύλο (402α)- η φράση προσδιορίζει την πραγματικότητα χιλιετηρίδων, όπως ακριβώς προσδιορίζει και αυτό που ζούμε εμείς σήμερα…

Μέσα στη διαδρομή χιλιετηρίδων -από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας-η διαλεκτική έρχεται και ξανάρχεται στο ιστορικό προσκήνιο ως ένας διαρκώς εξελισσόμενος τρόπος σκέψης για την κατανόηση της πραγματικότητας. αλλά και ως μία ενεργός παρέμβαση και  παρουσία του ανθρωπίνου όντος σε ό,τι γενικώς αποκαλούμε πραγματικότητα. (Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ως πρώτο διαλεκτικό τον Ζήνωνα τον Ελεάτη επειδή πρώτος αυτός χρησιμοποίησε τον διαλεκτικό τρόπο προσέγγισης των πραγμάτων του κόσμου). Ο Πλάτων, ο Σωκράτης, οι σοφιστές, ο Αριστοτέλης, οι νεοπλατωνικοί Πλωτίνος και Πρόκλος, διευρύνουν συνεχώς τα πεδία της διαλεκτικής σκέψης. Ο Μεσαίωνας ανακόπτει την ορμητική παρουσία της διαλεκτικής. Αλλ’ από την Αναγέννηση και μετά επανεμφανίζεται ζώσα και δυναμική: Νικόλαος Κουζάνος, Μπρούνο, Ντεκάρτ, Σπινόζα, Ρουσσώ, Ντιντερό, Καντ, Φίχτε, Σέλλινγκ, Χέγκελ, Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, και οι νεότεροι από τη Σχολή της Φραγκφούρτης (Αντόρνο, Μπένζαμιν, Μαρκούζε, Χορκχάιμερ), και «τα ουδέτερα» θεωρητικά ρεύματα, όπως ο λογικός θετικισμός, η αξιολογική ουδετερότητα του Τάλκοτ Πάρσονς, η επιστημολογία του Καρλ Πόππερ…

Η διαλεκτική ενυπάρχει πολλαπλώς ενεργή σ’αυτό που αποκαλούμε ιστορία της ανθρώπινης σκέψης και καθ’όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα και στις αρχές του 21ου αιώνα. Η διαλεκτική ερμηνεία των φυσικών επιστημών ξεκινάει κυρίως από την αντιπαράθεση της ερμηνείας της κβαντομηχανικής… (Αναστάσιος Καποδίστριας, Η διαλεκτική έννοια της ανάδυσης στη σύγχρονη επιστήμη, ΕΚΠΑ, 2020, σ. 6-11).

Προσφυώς για τον Ηράκλειτο, ο Κώστας Αξελός: «Η αλλαγή κυριαρχεί στη φύση και στον κόσμο και προσφέρεται σαν το πιο συγκεκριμένο όραμα, επιβάλλεται στην αντίληψη. Κάτι παραπάνω: Αισθανόμαστε πάνω στο δέρμα μας τα καινούρια ρεύματα του ποταμού και το ίδιο μας το σώμα είναι γεμάτο από τα σημάδια τους. Η κίνηση είναι η κίνηση του κόσμου με τον οποίο συνταιριάζεται η κινούμενη σκέψη… Δεν υπάρχει παρά ένας ρυθμός, ο μοναδικός ρυθμός που εναρμονίζει τις κινήσεις των ποικιλόμορφων εκδηλώσεων, και με τον ρυθμό αυτό σκέψη και κόσμος είναι δεμένα:  ο ρυθμός αυτός είναι ο ρυθμός της διαλεκτικής που συλλαμβάνει το εν γίγνεσθαι είναι της ενότητας των αντιθέτων. Η διαλεκτική σκέψη, σαν ανοιχτή σκέψη που είναι, σκέφτεται τη διαλεκτική της ολότητας» (ό.π., σ. 59 κ.ε.) (Ας μας επιτραπεί να σημειώσομε εδώ ότι η προσέγγιση του Αξελού  είναι από τις καλύτερες που έχουν γίνει στον κόσμο, ενδεχομένως η καλύτερη και πέραν της μηχανιστικής αποτύπωσης του δοκιμιακού λόγου).

Ο όρος διαλεκτική παραμένει ως ένας τρόπος σκέψης πολλαπλών κατευθύνσεων και αναζητήσεων για την κατανόηση της πραγματικότητας αλλά και της ενεργού ανθρώπινης παρέμβασης στα διάφορα πεδία αυτού που αποκαλούμε πραγματικότητα. Θα μπορούσε να πω εδώ ότι η διαλεκτική παραμένει ως τις μέρες μας -και θα παραμείνει ενδεχομένως όσο υπάρχουν άνθρωποι-, ένα πεδίο που δοκιμάζει διαρκώς την ανθρώπινη νόηση και τις δυνατότητές της ως προς το «ορθώς νοείν και πράττειν».

Αλλ’όπως συμβαίνει και με όλα τα πεδία, που προσπαθεί να διερευνήσει και να κατανοήσει η ανθρώπινη νόηση, η όλη μακροχρόνια νοητική επεξεργασία-παρόλο που προάγει διαρκώς τη γνώση- φαίνεται ως να βρίσκεται πάντοτε στο ξεκίνημά της. Και αυτό θα μπορούσε να πούμε ότι παραμένει κάτι το ενθαρρυντικά ευχάριστο. Ενδεχομένως, η επιστημονική εξέλιξη στα προσεχή εκατό χρόνια, όχι μόνο των φυσικών επιστημών αλλά και των λεγόμενων ανθρωπιστικών, θα βοηθήσει τους ανθρώπους να κατανοήσουν πληρέστερα την έννοια της διαλεκτικής και την όλη της δυναμική- ιδιαίτερα προς τον ανθρωπισμό. Αλλά για να συμβεί αυτό πρέπει να υπάρξουν εκατό τουλάχιστον (!) προσεχή χρόνια για την ανθρωπότητα-κι αυτό αποτελεί το μεγάλο μας πρόβλημα.

Σκοπός αυτού του σκιαγραφήματος δεν μπορεί να είναι η διαλεκτική στην ολότητά της! Αποτελεί μάλλον ένα μικρό αλλά ενδεχομένως πολύ ενδιαφέρον –ζωτικής σημασίας- πεδίο διαλεκτικής δραστηριότητας, που θα μπορούσε να το προσδιορίσομε και ως: «Καθολική μεταβλητότητα και ανθρώπινη παρέμβαση». Ή πιο περιορισμένα- μέσα στην απεραντοσύνη αυτών των ζητημάτων- «Η  φυσική και κοινωνική πραγματικότητα του πλανήτη –σήμερα-υπό την επήρεια της όλης ανθρώπινης δραστηριότητας».

Είναι δυνατόν να έχομε εικόνα και γνώση αυτών των πραγματικοτήτων; Στις μέρες μας πολύ καλύτερη από το παρελθόν, καθώς, πέραν του ότι η τεχνολογία πραγματοποιεί μεγάλα βήματα, εκτός των άλλων διασυνδέοντας πλέον ολόκληρο τον πλανήτη,  προστίθενται και η όλη επιστημονική εξέλιξη και τα λεγόμενα μαθηματικά μοντέλα ή  μαθηματική περιγραφή ενός φαινομένου. Μας παρέχουν πολλαπλώς μια δυνατότητα πληρέστερης κατανόησης ενός φαινομένου και κυρίως μια δυνατότητα πρόβλεψης του όλου ή του επιμέρους  γίγνεσθαι αυτής της πραγματικότητας.

Πολύ νέος, στο ξεκίνημα της ζωής μου, έγραψα ένα μικρό βιβλίο «Ανθρωπισμός –Διαλεκτική φιλολογίας και θετικών επιστημών». Ήταν μια κριτική προσέγγιση του κλασικού ανθρωπισμού, του ποιητικού, του ηρωικού, του υπαρξιστικού ουμανισμού και του μαρξιστικού ουμανισμού. Αλλά και μια διατύπωση-διασαφήνιση εννοιών για το τι μπορεί να είναι ο σύγχρονος ανθρωπισμός κάτω από τη διαλεκτική της φιλολογίας και των θετικών επιστημών ή και γενικότερα της διαλεκτικής ανθρωπισμού και παιδείας. Το αναφέρω επειδή το βιβλίο διατηρεί τη σημασία του ως προς τη διαλεκτική της φιλολογίας και των θετικών επιστημών, καθώς σε διάφορες πολυτεχνικές σχολές-στην Αμερική ιδιαίτερα- εισάγονται και μαθήματα επιλογής σπουδαίων φιλολογικών κειμένων διαχρονικής σημασίας. Και επειδή τα μαθηματικά μοντέλα -μνεία των οποίων θα επιχειρήσομε αμέσως μετά- για την, ως ένα βαθμό,  κατανόηση της σύγχρονης πραγματικότητας, εμπεριέχουν και την έννοια του ανθρωπισμού. (Που επίσης, όπως και η έννοια της διαλεκτικής, ως ολότητα ελάχιστα μας είναι γνωστός).  

Τρία βασικά μαθηματικά μοντέλα –ανάμεσα και σε άλλα εξίσου σημαντικά – διευκρινίζουν επαρκώς τις παραπάνω πραγματικότητες και την πιθανή τους απόληξη.

Α. Το πρόγραμμα HANDY, NASA, (Human and Nature Dynamics: Modelling inequability and use of resources in the collapse of sustainability of societies).  Πρόκειται για ένα σπουδαίο διανοητικό άλμα και στο χώρο της διαλεκτικής. Τέσσερις εξισώσεις περιγράφουν την εξέλιξη των ελίτ, των κοινών ανθρώπων, της φύσης και του πλούτου. Το μοντέλο δείχνει ότι η οικονομική διαστρωμάτωση, η οικολογική καταπόνηση μπορεί να οδηγήσουν σε κατάρρευση. Το μέτρο «φέρουσα ικανότητα» αναπτύσσεται και η εκτίμησή του αποδεικνύεται ότι αποτελεί πρακτικό μέσον για την έγκαιρη ανίχνευση μιας κατάρρευσης. Παρουσιάζονται μηχανισμοί που οδηγούν σε δύο τύπους καταρρεύσεων. Η νέα δυναμική αυτού του μοντέλου μπορεί επίσης να αναπαράγει τις μη αντιστρέψιμες καταρρεύσεις που βρέθηκαν στην ιστορία. Η κατάρρευση μπορεί να αποφευχθεί και ο πληθυσμός μπορεί να φτάσει σε μία σταθερή κατάσταση με τη μέγιστη φέρουσα ικανότητα, εάν ο ρυθμός εξάντλησης της φύσης μειωθεί σε ένα βιώσιμο επίπεδο και αν οι πόροι διανεμηθούν με δίκαιο τρόπο.

Β. Η μελέτη-πρόγραμμα του Εθνικού Κέντρου Breakthrough για την αποκατάσταση του κλίματος στη Μελβούρνη, που επεκτείνει την έννοια και την έκταση της επερχόμενης τραγωδίας λόγω της κλιματικής αλλαγής. Θέτει ως όριο της ταχύτατα επερχόμενης κατάρρευσης το έτος 2050, δηλαδή μόλις τριάντα χρόνια από σήμερα (Η Καθημερινή, 5-6-2019).

Το μοντέλο του Εθνικού Κέντρου Breakthrough με την προϋπόθεση ότι η παγκόσμια οικονομία θα εξακολουθήσει να στηρίζεται περισσότερο στον άνθρακα και στο πετρέλαιο και λιγότερο στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, προβλέπει ότι η παγκόσμια μέση θερμοκρασία θ’ανεβεί κατά τουλάχιστον τρεις βαθμούς Κελσίου. Από το σημείο αυτό και μετά, οι επιμέρους εικόνες του πλανήτη Γη γίνονται μάλλον εφιαλτικές και αντιστρέφονται παντελώς σε σχέση με την υπάρχουσα ακόμα ομορφιά στον πλανήτη. Οι πάγοι λιώνουν, καταστροφικές ξηρασίες αποψιλώνουν τα δάση, το διοξείδιο του άνθρακα μένει κυρίαρχο στην ατμόσφαιρα, πυροδοτείται ένας φαύλος κύκλος, που οδηγεί σε όλο και υψηλότερες θερμοκρασίες, άνοδο της στάθμης των θαλασσών, ξηρασίες, πυρκαγιές και άλλα ακραία και φονικά καιρικά φαινόμενα (πλημμύρες, κατολισθήσεις, κατακλυσμιαία βροχή και άνεμοι ταχύτητας 240 χιλιομέτρων την ώρα), που κάνουν την εμφάνισή τους και σε σημεία του πλανήτη που ποτέ πριν δεν είχαν δώσει δείγματα της παρουσίας τους… Δεν επιχειρούμε καθόλου μνεία των τυφώνων που έπληξαν τον πλανήτη τα τελευταία χρόνια (Μπαχάμες, το πλήγμα του τυφώνα Ντόριαν ισοπεδώνει τα νησιά Γκρέητ Σαμπάκο, Γκραντ Μπαχάμα…, Φιλιππίνες, τυφώνας Χακίμπις, κατακλυσμιαία βροχή, άνεμοι ταχύτητας 240 χλμ. την ώρα (τι θα συμβεί την ημέρα που θα φτάσουν τα 350 χλμ. την ώρα;), δρόμοι-ποτάμια και τόνοι μετακινούμενης λάσπης…, «Ωκεανίδα» στην Κρήτη, Supershell-φαινόμενο που παρατηρείται στις ΗΠΑ κάνει την εμφάνισή του και στη Χαλκιδική…) Σημειώνομε και τον πρόσφατο Μεσογειακό Κυκλώνα Ιανός, που την παρουσία του ζήσαμε πρόσφατα στην Ελλάδα.

Γ. Το μοντέλο του Crouter Lab, (ερευνητικού κέντρου με έδρα το ΕΤΗ της Ζυρίχης, Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας), αναλύοντας τα δεδομένα 520 πόλεων σ’ολόκληρο τον κόσμο (Το Βήμα, Team 11-7-2019) συμπεραίνει ότι: το 77% των πόλεων που εξετάστηκαν θα αντιμετωπίσουν δραματικές αλλαγές στον ορίζοντα του 2050… Η θερμοκρασία των πόλεων της Ευρώπης θα αυξηθεί κατά μέσον όρο κατά 2.5 βαθμούς Κελσίου, καθ’όλη τη διάρκεια του έτους, αλλά τα καλοκαίρια και τους χειμώνες μπορεί να είναι κατά 3.5-4 βαθμούς Κελσίου υψηλότερη αντιστοίχως… Έτσι, εκεί γύρω στο 2050, το κλίμα του Λονδίνου θα μοιάζει με το σημερινό κλίμα της Βαρκελώνης, στη Μαδρίτη οι συνθήκες θα είναι αντίστοιχες του σημερινού Μαρακές, το Σιατλ θα μοιάζει με το σημερινό Σαν Φρανσίσκο και το Τόκυο με την  Τσουγκσά της Κεντρικής Κίνας.

Συμπορεύεται και η κατάρρευση του πληθυσμού που γι’αυτήν μιλούν και συμφωνούν απόλυτα ο Τζακ Μα της Αlibaba και ο Elon Mask της Tesla & Space X, συζητώντας για τους κινδύνους και τα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης (Παρασκευή, 30 Αυγούστου 2019…) και όλα όσα οι άνθρωποι βιώνουν αυτή τη στιγμή.

Η γενική εικόνα του πλανήτη για τα τριάντα προσεχή χρόνια: Εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα γης μεταβάλλονται σε εκτεταμένη έρημο, ολόκληρα οικοσυστήματα καταρρέουν, ένα δισεκατομμύριο και παραπάνω μετανάστες και πρόσφυγες κινούνται εναγωνίως προς τις πιο πλούσιες χώρες, ενώ και η στάθμη της θάλασσας σταθερά πλέον ανεβαίνει και ανεβαίνει ώσπου να αφανίσει πολλές παράκτιες περιοχές του κόσμου -και τις πόλεις μαζί- που βρίσκονται σ’αυτές τις περιοχές. Νέοι πόλεμοι ξεσπούν και σε αγαστή συνεργασία με την πανδημία των ανίατων-και μη ιατών ακόμα ασθενειών- προσδιορίζουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων του πλανήτη.

Τα οικουμενικά προβλήματα επηρεάζουν καθοριστικά -και θα επηρεάζουν διαρκώς- και τα ειδικότερα προβλήματα, όπως η τεχνολογική ανεργία, ο τρόπος διανομής του εθνικού εισοδήματος… Ο Απόστολος Λάζαρης το είχε ήδη επισημάνει από το 2001 στο βιβλίο του «Στην αυγή του νέου αιώνα» (εκδ. Α.Α. Λιβάνης, σ. 285 κ.ε.).

Αν θα θέλαμε να προσδιορίσομε το σημερινό μας φυσικό και κοινωνικό γίγνεσθαι- σύμφωνα και με την παραπάνω εικόνα- με κάποιο είδος διαλεκτικής, ενδεχομένως δεν θα ήταν εσφαλμένο να πούμε ότι βρισκόμαστε υπό το κράτος της Διαλεκτικής της παγκόσμιας κατάρρευσης. Είναι προφανές μάλλον ότι δεν μπορεί να υπάρξει χάραξη πολιτικής βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη, που να αγνοεί τη σύγχρονή μας φυσική και κοινωνική πραγματικότητα ως παρόν και ως μέλλον.

Η εμπειρία μας ως προς τη «Διαλεκτική της παγκόσμιας κατάρρευσης» είναι πράγματι σημαντική. Η νιτσεϊκή εφόρμηση της σύγχρονης ιστορίας, ιδιαίτερα μετά το 1930 (προϋπάρχει σε βάθος πολλών αιώνων), και αντίστοιχα φαινόμενα έστω και μικρότερης κλίμακας στις μέρες μας, επιχειρούν και πάλι να διανοίξουν τις πύλες της ασύγγνωστης τραγωδίας. ‘Οπου ένας πάντα κι ανεμπόδιστος! φιλοδοξεί και κατορθώνει να σπείρει τη δυστυχία σε όλους τους άλλους. Και ως ένα βαθμό το πετυχαίνει. Φαίνεται όμως ότι, κατά τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, η πολιτική σκέψη και πρακτική, παρά τα σφοδρώς αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα,  αντιμετωπίζει αυτή την πραγματικότητα με πλέον εχέφρονα τρόπο.

Αλλά το γενικότερο ερώτημα που τίθεται είναι αν πράγματι όλοι μας με όσα πράττομε και όσα δεν πράττομε έχομε καταστήσει τους εαυτούς μας «άξιους θανάτου» και τον πολιτισμό μας «αναπότρεπτα καταδικασμένο σε κατάρρευση». Αυτό, πολύ πιθανόν, είναι το πλέον ενδιαφέρον ζήτημα σ’αυτή τη χρονική στιγμή που διανύομε τώρα. Ο Αϊνστάιν (Αυτοβιογραφία, μτφρ. Κώστα Μιλτιάδη, εκδ. Κορονζή,) από την πρώτη κιόλας σελίδα θεωρεί ότι «… η εργασία μιας ανθρώπινης ζωής, μια εργασία που χάνεται στους αμέτρητους δρόμους της πλάνης, ωστόσο είναι πολύ δύσκολο να κάμεις τους άλλους κοινωνούς σ’αυτό που, παρ’όλ’αυτά, παραμένει άξιο ενδιαφέροντος» (ό.π., σ. 7 και σ. 20-21, όπου τίθεται το επίμοχθο ζήτημα της πορείας της ανθρώπινης σκέψης προς το «ουσιώδες»).

Το άξιο ενδιαφέροντος και το ουσιώδες για μας σήμερα- και χωρίς να επικαλεστούμε καμία αξιολογική κλίμακα-θα μπορούσε να το προσδιορίσουμε ως μία επερχόμενη παγκόσμια κατάρρευση. Είναι κάτι που γίνεται σε όλους μας όλο και περισσότερο συνειδητό. Εκείνο όμως που γνωρίζομε ελάχιστα -ή και σχεδόν καθόλου- είναι πώς θα αποτρέψομε αυτή την κατάρρευση και τα δεινά που συνεπιφέρει. Αν αυτό το γνωρίζαμε, σίγουρα δεν θα είχαν συμβεί τα εφιαλτικά που έζησαν οι συνάνθρωποί μας αυτές τις μέρες από τον μεσογειακό κυκλώνα Ιανό, εφιαλτική νύχτα-εικόνες αποκάλυψης. Και πολύ περισσότερο βέβαια δεν θα είχαν επισυμβεί αυτά όλα που συμβαίνουν σε διάφορες περιοχές του πλανήτη…

Αλλά το καταρρέον δεν είναι ακριβώς, όπως γράφεται και ξαναγράφεται, ο Δυτικός Πολιτισμός. Απ’όταν ο Σπέγκλερ γύρω στο 1920 δημοσίευσε το «Η Παρακμή της Δύσης», ο όρος Δυτικός Πολιτισμός που καταρρέει και Ανατολικός και Δυτικός άνθρωπος εμπεριέχονται πολλαπλώς σε βιβλία και άρθρα. Ο διαχωρισμός του πολιτισμού σε Δυτικό και Ανατολικό είναι μάλλον επιφανειακός. Από το 4000 π.Χ.  που έχομε σχηματισμένους πολιτισμούς στη Μεσοποταμία ή την Αίγυπτο μια διαδικασία που άρχισε τα 20.000 τελευταία χρόνια π.Χ. με τη σταθεροποίηση της θερμοκρασίας του πλανήτη πάνω από τους 14 βαθμούς Κελσίου και μέχρι σήμερα, όλοι οι δημιουργηθέντες πολιτισμοί έχουν έναν εσώτατο ομοιόμορφο πυρήνα  κίνησης: αυτός είναι η ασίγαστη τάση επέκτασης, η δύναμη, ο πλούτος, η εξουσία… Τα μεγάλα έπη της ανθρωπότητας, που διαμορφώνονται από λαϊκούς ποιητές κατά την ίδια περίπου χρονική περίοδο (4-3.000 χρόνια π.Χ.) και που απηχούν εν πολλοίς την ιστορική πραγματικότητα, (είτε πρόκειται για την Ιλιάδα, είτε για το Μαχαμπαράτα – έπος των Ινδιών- και τα δύο γύρω στα μισά της δεύτερης χιλιετηρίδας π.Χ.) και το έπος των Νιμπελούγκεν, για παράδειγμα, (που συντίθεται ως τα μισά περίπου της δεύτερης χιλιετίας μ.Χ.), απηχούν τις ίδιες τάσεις και ροπές και το ίδιο ανελέητο φονικό: (Ιλιάδα-Πεδιάδα του Σκαμάνδρου απέναντι από τα τείχη της Τροίας, Μαχαμπχαράτα-Μεγάλη πεδιάδα Κουρουκσέτρα, περίπου 150 χλμ. βόρεια του σημερινού Δελχί) και τις, με την ίδια πανουργία, συντελεσμένες δολοφονίες:(Μαχαμπαράτα, η δολοφονία του σοφού δασκάλου-και γενναίου πολεμιστή- Ντρόνα (ηλικίας 85 χρονών, που ξεπερνούσε όμως σε ζωτικότητα όλους τους νέους εκείνων των ημερών), όταν ήδη είχε αφήσει κάτω τα όπλα του, είχε πάψει να πολεμάει και βρισκόταν σε κατάσταση υπέρτατης γαλήνης, όντας αφοσιωμένος στη γιόγκα (Σρι Βιάσα, Μαχαμπαράτα, μτφρ. Ανδρέας Τσάκαλης, Μέρος Β’, Πύρινος Κόσμος, Αθήνα 2004, σ.332-333). και η μετά 3.000 χρόνια και με τον ίδιο δόλιο τρόπο, δολοφονία του δύστυχου Ζίγκφριντ στη Βουργουνδία, όταν κι αυτός είχε αφήσει κάτω τα όπλα του και ήταν σκυμμένος στην πηγή του δάσους να πιει νερό (Το τραγούδι των Νιμπελούνγκεν, μτφρ.-εισαγωγή-σχόλια Δημήτρης Γ. Πεταλάς, εκδ. Στοχαστής, 2014, σ. 212 κ.ε.).

Ως προς τον σημερινό μας παγκόσμιο πολιτισμό είναι μάλλον προφανές ότι διατελούμε υπό το κράτος της «Διαλεκτικής της παγκόσμιας κατάρρευσης»… Ο ανθρωπολόγος Marshall Sahlins (Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2010, σ. 5) εκφράζει την άποψη ότι: «Πάντως αντίθετα με ό,τι λένε οι αρχαίες μας φιλοσοφίες και οι σύγχρονες επιστήμες μας δεν είμαστε καταδικασμένοι από μια ακαταμάχητη ανθρώπινη φύση να κοιτάμε μόνο το δικό μας όφελος σε βάρος οποιουδήποτε βρεθεί στο δρόμο μας, απειλώντας έτσι την κοινωνική μας ύπαρξη. Όλ’αυτά ήταν ένα τεράστιο λάθος. Το ταπεινό μου συμπέρασμα είναι ότι ο δυτικός πολιτισμός έχει οικοδομηθεί πάνω σε μια διεστραμμένη και λανθασμένη ιδέα για την ανθρώπινη φύση. Λυπάμαι, κάναμε λάθος. Είναι όμως πιθανότατα σωστό ότι αυτή η διεστραμμένη ιδέα περί ανθρώπινης φύσης βάζει σε κίνδυνο την ύπαρξή μας».

Και πάλι θα πρέπει να επισημάνομε ότι από ένα σημείο και μετά οι ίδιες βασικές αρχές διαποτίζουν τους πολιτισμούς όλου του κόσμου, με τις ίδιες τάσεις και την ίδια ανοδική και καθοδική πορεία και με την καθολική ισχύ του επαναλαμβανόμενου γνωμικού-πέραν όλων των άλλων-ότι στον πλανήτη Γη η γελοιότητα υπερτέρα του παντός…

Ο Covid-19 αυτοεντασσόμενος στη «Διαλεκτική της παγκόσμιας κατάρρευσης», έχει ήδη σκοτώσει παραπάνω από ένα εκατομμύριο ανθρώπους-με πρόβλεψη να σκοτώσει και πάνω από 2 εκατομμύρια -, έχει προσβάλει περισσότερους από 37 εκατομμύρια και –το δυσμενέστερο ίσως- με την απίστευτη ευφυΐα και πανουργία του, κατά πολύ υπέρτερες εκείνων του ανθρωπίνου όντος, διασπείρεται ταχύτατα μεταλλασσόμενος (Β’ φάση! Πάνω από 340.000 νέα κρούσματα το 24ωρο παγκοσμίως). Και επιπλέον έχει κλονίσει τις οικονομίες ολόκληρου του πλανήτη.

Και πώς να παραδεχτείς ότι ακόμα δεν έχει γίνει τίποτα! Εμβόλια, φάρμακα…, αναλογιζόμαστε πόσο μεγάλη είναι η επιστημονική πρόοδος που έχει συντελεστεί σ’αυτό τον τομέα από το 1980 και μετά. Ότι και στη δεύτερη εφόρμησή του χιλιάδες ηλικιωμένοι και λιγότερο ηλικιωμένοι αλλά και νέοι άνθρωποι οφείλουν τις προσεχείς μέρες, τους προσεχείς μήνες-ενδεχομένως και τα τρία προσεχή χρόνια, να περιμένουν τον σχεδόν βέβαιο και μαρτυρικό τους θάνατο…

Οι τοπικές κοινωνίες και οι ιθύνοντές τους, κυρίως όμως οι άνθρωποι των νοσοκομείων, οι γιατροί, οι νοσηλευτές και το τεχνικό προσωπικό-και όλοι οι κατά ένα οποιοδήποτε τρόπο εμπλεκόμενοι στην εύρυθμη λειτουργία ενός νοσοκομείου και στην αντοχή του να εξακολουθεί να προσφέρει,  επέδειξαν-και εξακολουθούν να επιδείχνουν- εξόχως μεγάλο ενδιαφέρον και ηρωισμό μέχρι τα όρια της αυτοθυσίας. Ξαναγράφηκαν μερικές από τις καλύτερες στιγμές της ανθρωπότητας, εξόχως ανυψωτικές, όταν ο χαρακτηρισμός «ανθρωπότητα εν υπνώσει» και ηθική κατάπτωση γράφεται και ξαναγράφεται. Αλλά και οι άνθρωποι των ερευνητικών κέντρων -έστω και ανταγωνιστικά-δίνουν τον δικό τους μέγιστο αγώνα για να επιταχυνθεί η ανακάλυψη του «ασφαλούς» εμβολίου και των αποτελεσματικών φαρμάκων.

Είναι φανερό ότι τα μέτρα εναντίον του Covid-19 παγκοσμίως δεν επαρκούν. Οι τοπικές κοινωνίες δίνουν όντως υπεράνθρωπο αγώνα, σε όποια κριτική και αν υπόκειται αυτός ο αγώνας. Αλλά συμβαίνει κάτι πρωτόγνωρο, που ξεπερνά τις δυνατότητες της οποιασδήποτε τοπικής κοινωνίας. Εκείνοι που προσπαθούν να κατανοήσουν το παρόν με τα μάτια στραμμένα προς το παρελθόν είναι κάπως δύσκολο να κατανοήσουν το «καινούριο παρόν».  Και το πόσο πιο δύσκολο έως ακατόρθωτο είναι αυτό να καταπολεμηθεί από τα επιμέρους κράτη και τις επιμέρους τοπικές κοινωνίες.  Είναι κάτι που μόνο η-έντιμη και χωρίς οποιαδήποτε απόκρυψη επιστημονικών δεδομένων- (κάτι που φαίνεται πως άρχισε πριν από μερικές μέρες) παγκόσμια συνεργασία θα μπορούσε να αντιμετωπίσει, με την έννοια μιας γενικότερης ανορθωτικής προσπάθειας.

Προς αυτές τις μορφές παγκόσμιας συνεργασίας η Ευρώπη, ως Ευρωπαϊκή Ένωση, που αποτελεί κορυφαίο επίτευγμα της ευρωπαϊκής σκέψης, θα μπορούσε να συμβάλει αποφασιστικά  και ως ένας τόπος μεγάλης φιλοσοφικής παράδοσης και υψηλής συνειδητότητας, δια παντός αποτάσσοντας τα παλαιά της άγη.  Άλλωστε, η Ε.Ε., όντας στο ξεκίνημα της ιστορίας της,  με την πρόσφατη δημιουργία του Ταμείου Ανάκαμψης,  και την απόφαση ανάληψης κοινού ευρωπαϊκού χρέους απέδειξε ότι μπορεί να πραγματώνει ισχυρά βήματα προς την περαιτέρω ενοποίησή της περισώζοντας πρωτίστως την οικονομία της. Πολύ γρήγορα θα διαφανεί ότι και η διάσωση των επιμέρους οικονομιών του πλανήτη αποτελεί καθαρά ένα παγκόσμιο ζήτημα.

 Ο Covid-19 δεν αποτελεί ένα τυχαίο γεγονός ή απλώς έναν αστάθμητο παράγοντα, γιατί ακουμπάει πάνω στα «υποκείμενα νοσήματα» ολόκληρου του πλανήτη. Κάθε φορά πρέπει να περιμένομε και κάτι το πλέον καταστροφικό. Το ζήτημα είναι καθαρά ζήτημα πολιτικής. Κι αυτή η πολιτική της παγκόσμιας συνεργασίας –μιας καθαρής και ηθικής παγκόσμιας συνεργασίας με επίκεντρο τον Ο.Η.Ε. και με σημείο αναφοράς την Π.Ο.Υ. (προκειμένου για τον Covid-19), επαρκέστερα χρηματοδοτούμενη,  μπορεί να συντελεστεί. Τόσο ο Γενικός Γραμματέας του Ο.Η.Ε. Αντόνιο Γκουτιέρες όσο και ο επικεφαλής της Π.Ο.Υ. Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγέσους και ο επικεφαλής  του Οργανισμού για καταστάσεις Έκτακτης Ανάγκης  Μάικλ Ράιαν, αλλά και όλοι οι ιθύνοντες των παραπάνω οργανισμών, έχουν σαφή επίγνωση αυτού που συμβαίνει σήμερα στον κόσμο.

Ο Αριστοτέλης προσδιορίζοντας, ως για την αιωνιότητα, τις κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής, εκφράζει επιγραμματικά την άποψη ότι: «… εν πάσαις μεν ταις επιστήμαις και τέχναις αγαθόν το τέλος, μέγιστον δε και μάλιστα εν τη κυριωτάτη πασών, αύτη δ’εστίν η πολιτική δύναμις, έστι δε το πολιτικόν αγαθόν το δίκαιον, τούτο δ’έστι το κοινή συμφέρον» (Αριστοτέλoυς, Πολιτικά, ΙΙΙ 1282b 521). (Πασών μεν των επιστημών και των τεχνών ο τελικός σκοπός είναι το αγαθόν, το μέγιστον δε ο τελικός σκοπός της κυριωτάτης πασών. Αυτή δε είναι η πολιτική επιστήμη και τέχνη. Πολιτικόν δε αγαθόν είναι το δίκαιον, και τούτο πάλι το κοινή συμφέρον).

Σύμφωνα με τους θεμελιώδεις προσδιορισμούς του Αριστοτέλη, ότι πολιτικό αγαθό είναι το δίκαιο και ότι αυτό πάλι είναι το κοινό συμφέρον, θα μπορούσε να μιλήσομε και για ένα Παγκόσμιο Κοινό Συμφέρον, που δρα εξισορροπητικά σε μια άσχημη πραγματικότητα. Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω αυτή τη στιγμή πόσο αποσαφηνισμένο είναι και πόσο επηρεάζει τη σύγχρονη πολιτική και νομική μας σκέψη και πράξη. Επειδή η μη σταθερή παρουσία της ειρήνης στον κόσμο μας και το τραγικό φαινόμενο που όλοι μας τραυματικά βιώνουμε κατά τις τελευταίες πολεμικές συρράξεις μπορεί να έχουν έναν άμεσο συσχετισμό και με την παντελή απουσία του Παγκόσμιου Κοινού Συμφέροντος.

Ο Καντ (Immanuel Kant-Προς την αιώνια ειρήνη, μτφρ.-εισαγωγή-σχόλια Κ. Σαργέντης/ Jurgen Habermas- Η ιδέα του  Καντ περί της αιώνιας ειρήνης, μτφρ. Αννίτα Συριοπούλου, επιστ. θεώρηση Γιώργος Ξηροπαΐδης, Πόλις 2006) «Στο δεύτερο οριστικό άρθρο τοποθετείται υπέρ ενός ομοσπονδιακού συστήματος ελεύθερων κρατών (Foderalism freier Staaten ), το οποίο αντιπαραθέτει σε μία παγκόσμια μοναρχία ή ένα παγκόσμιο κράτος, ένα κράτος κρατών, αφού ένα τέτοιο δεσποτικό κράτος θα μπορούσε να εξασφαλίσει την ειρήνη μόνο «πάνω στο κοιμητήρι της ελευθερίας». (Από την εισαγωγή του Κ. Σαργέντη, ό.π., σ. 22). Ως προς το συσχετισμό που γίνεται συχνά ανάμεσα στην ομοσπονδία των ελεύθερων κρατών που εισηγείται ο Καντ στο δεύτερο οριστικό άρθρο, και στα Ηνωμένα Έθνη. Όπως παρατηρεί ο Otfried Hoffe, ο οποίος τονίζει ιδιαιτέρως αυτή τη σχέση, «τα Ηνωμένα Έθνη δεν πατάνε στο έδαφος του κλασικού διεθνούς δικαίου του Grotius, του διεθνούς δικαίου του πολέμου, αλλά σε αυτό του νέου διεθνούς δικαίου του Καντ, του διεθνούς δικαίου της ειρήνης». (Από την εισαγωγή του Κ. Σαργέντη, σ. 35). Και παρά τα διακόσια χρόνια που έχουν περάσει από το νέο διεθνές δίκαιο του Καντ και του τι έχει συντελεστεί από τους πολέμους σ’αυτό το χρονικό διάστημα-Ναγκόρνο Καραμπάχ…το παιδάκι στο χειρουργικό τραπέζι από θραύσμα οβίδας δίνει μάχη για να κρατηθεί στη ζωή… Και πάλι εκατόμβες νεκρών.

Ο Jurgen Habermas (ό.π., σ.201) -από την ιστορική απόσταση διακοσίων ετών- επανατοποθετώντας κριτικά στη σύγχρονή μας εποχή την ιδέα του Καντ περί της αιώνιας ειρήνης αναφέρει: «…η συγκρότηση περιφερειακών σχημάτων που θα εξασφαλίσουν πρώτα στην παγκόσμια οργάνωση μια αποτελεσματική υποδομή. εν κατακλείδι ο ήπιος εξαναγκασμός προς μια παγκόσμια συντονισμένη δράση που εκκινεί από τη συνειδητοποίηση των παγκόσμιων κινδύνων…» Ούτε ο Habermas ούτε οι διατελούντες στον ίδιο πυρήνα σκέψης μπορούσαν να ιδούν το τρομακτικό μέγεθος ενός και μόνου ζητήματος: αυτού που αποκαλούμε «κλιματική αλλαγή» (ή «κλιματική κρίση»)- με συνακόλουθη και μια προειδοποιητική πανδημία… Αλλά μέχρι στιγμής η «παγκοσμιοποίηση» αυτών των κινδύνων δεν έχει μετατρέψει την «ακούσια κοινότητα κινδύνων», όπως ο Χάμπερμας την προσδιορίζει, σε «εκούσια κοινότητα» αντιμετώπισης ή και πρόληψης των κινδύνων. (ό.π., σ. 202). Άλλωστε το πολύ καλά δομημένο «θέατρο της Γης», με τα 7,5 δισ. κατοίκους δε χωράει άλλους θεατές. 

 Ο άνεμος της καταστροφής που πνέει όλο και ισχυρότερος δεν φείδεται ουδενός! Καμιάς χώρας ισχυρής, λιγότερο ισχυρής ή και παντελώς ανίσχυρης. Κανενός ατόμου, κανενός λαού μεγάλου ή μικρότερου ή και μικρού εντελώς, καμιάς οικονομίας, και καμιάς κρατικής οντότητας. Ο πρόωρος θάνατος διευρυνόμενος καθ’ημέραν όλο και περισσότερο, καθίσταται καθ’ολοκληρίαν «δημοκρατικός». Φιλεί γαρ το γενικόν.

Και αν αυτή η επερχόμενη καταστροφή δεν αποτραπεί και συντελεστεί, δεν θα προκύψει ούτε Κ.τ.Ε. ούτε Ο.Η.Ε. ούτε «Νέο Σχέδιο Μάρσαλ» ανόρθωσης της οικονομίας του πλανήτη για «τον άρτον τον επιούσιον». Θα χρειαστούν χρόνια ή και αιώνες για οποιαδήποτε ανορθωτική προσπάθεια. Και ο δρόμος του ανθρώπου προς το Διάστημα θα κλείσει οριστικά και αμετάκλητα.

Ο  homo sapiens- η μεγαλύτερη «αυτοκολακεία» που ζωντανό ον απηύθυνε ποτέ προς τον εαυτό του- πρωτοεμφανίζεται, περνώντας από την Αφρική στην Ευρώπη, στις περιοχές της Μάνης (ανθρωπολογικά ευρήματα Σπηλαίου Απήδημα).  Ο  homo sapiens λοιπόν βρίσκεται πράγματι μπροστά στην αντιμετώπιση της πλέον δυσχερούς πραγματικότητας που είχε ποτέ να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα. 7,5 δισεκατομμύρια homo sapiens έχουν να αντιμετωπίσουν τώρα το μέγιστο αυτό πρόβλημα. Υπάρχει κάτι που θα μπορούσε να αντιτάξει όλη πλέον η ανθρωπότητα ως φιλοσοφική ενατένιση και ως πολιτική πρακτική για την αποτροπή ενός παρόμοιου, φανερού πλέον και στις μέρες μας, καταστροφικού μορφώματος; Εκείνο που χαρακτηρίζει την παρουσία του ανθρωπίνου όντος είναι μια επάρκεια ευφυΐας και ταυτόχρονα ένα έλλειμμα ευφυΐας, που μας εξηγεί την ενίοτε αρνητική απόληξη της όλης του δραστηριότητας. Ενδεχομένως η τεχνητή νοημοσύνη θα παράσχει στον άνθρωπο μεγάλη βοήθεια ως προς το ορθώς νοείν και πράττειν εκτός κι αν κάποιοι άνθρωποι βρουν τρόπο να διαφθείρουν και τις σκεπτόμενες μηχανές…

Η «Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης»: Είναι κάτι που απλώς ηχεί ωραία, ως όρος φιλοσοφικός ή και πολιτικός, μα που κανένας άνθρωπος στον κόσμο δεν γνωρίζει τι ακριβώς μπορεί να είναι αυτού του είδους η διαλεκτική. Χωρίς να δημιουργούμε μεγάλα χάσματα σκέψης, θα μπορούσε να πούμε ότι η διαλεκτική αυτής της μορφής -θετική διαλεκτική- διασυνδέεται με την επιστημονική σκέψη, την τεχνολογία, την τέχνη, και με ό,τι γενικώς δημιούργησαν οι άνθρωποι κατευθύνοντας τη ζωή τους προς τον πηγαίο ανθρωπισμό. Κι αυτό το τελευταίο πάλι δεν μας είναι και τόσο γνωστό. Όμως υποδηλώνει ότι απαιτείται συμβολή όλων των ανθρώπων, της κάθε μορφής σκέψης, των θρησκειών, της παγκόσμιας φιλοσοφίας. Θα μπορούσε ακόμα να προσθέσομε ότι η Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης διασυνδέεται άμεσα με τη δημοκρατία. Η διαλεκτική γενικώς ως δύναμη ανανέωσης των ανθρώπινων κοινωνιών εμπεριέχει τη δημοκρατία, όπως και η δημοκρατία εμπεριέχει τη διαλεκτική ως το κρηπίδωμα της λειτουργίας της. Το αντίθετο, δηλαδή η απουσία δημοκρατίας, σημαίνει, σε όχι μεγάλο βάθος χρόνου, αποσύνθεση της κοινωνικής πραγματικότητας που παράγεται χωρίς δημοκρατία.

Θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος ότι η Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης κάνει την εμφάνισή της μετά το πέρας του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου-του πρώτου σε τόσο ειδεχθές φονικό και καταστροφικότητα- όταν με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών συγκροτείται η Κοινωνία των Εθνών (ΚΤΕ- 1919). Ήταν μια πρωτοβουλία των ΗΠΑ με σκοπό τη συνεννόηση όλων των κρατών πάνω στα προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα.

Μπορεί όμως οι ρίζες της να ανιχνευθούν και σε πολύ παλαιότερους αιώνες. Ο Καθηγητής της Φιλοσοφίας Γεράσιμος Σάντας, στο βιβλίο του Socrates, Philosophy in Plato’s Early Dialogues- Σωκράτης, Φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα (μτφρ. Δάφνη Βούβαλη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1997, σ. 13) σημειώνει: «Ο Πλάτων έβλεπε ότι όπου οι Έλληνες δεν είχαν καθόλου σκεφτεί ή θεωρούσαν δεδομένη τη διδασκαλία της αρετής, εκεί ο Σωκράτης προσπαθούσε να καταλάβει τι είδους μπορούσε να είναι μια τέτοια διδασκαλία. Ήταν δυνατόν πραγματικά η αρετή να διδαχθεί; Ο Πλάτωνας έβλεπε ότι όπου οι Έλληνες απολάμβαναν μιας μεγάλης επιτυχίας στις τέχνες και στις επιστήμες, εκεί ο Σωκράτης διέβλεπε μια ευκαιρία για να προσπαθήσει να συνθέσει μια παράλληλη επιτυχία στην τέχνη της ζωής και του τρόπου εξουσίας (άρχειν)…  Η τέχνη της ζωής και η τέχνη του άρχειν διασυνδέονται άμεσα με τη Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης. (Ο Γεράσιμος Ξενοφώντα Σάντας- Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Ιrvine-και ο Γρηγόρης Βλαστός- Πανεπιστήμιο Princeton-  θεωρούνται οι πλέον ειδήμονες της σωκρατικής φιλοσοφίας στον κόσμο).

Μετά το πέρας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου-του μέγιστου σε ειδεχθές φονικό και καταστροφικότητα- εμφανίζεται και πάλι ανάμεσα σε λυσσαλέως αντιτιθέμενα συμφέροντα και αγεφύρωτες καταστροφικές ροπές, η Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης, ως Ο.Η.Ε. Και ο Πρώτος και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν αποτράπηκαν. Παρόμοια ισχυρή διαλεκτική αποτροπής δεν υπήρξε. Η διαλεκτική, άλλωστε, δοκιμάζει πάντα την ευφυΐα των ανθρώπων και εν ταυτώ και την ηθική τους ποιότητα, κάθε φορά σε μία κρίσιμη, συγκεκριμένη χρονική στιγμή, της τοπικής και της παγκόσμιας ιστορίας.

Και σίγουρα κάνει αισθητή την παρουσία της σε όλες τις συνδιασκέψεις του Ο.Η.Ε. για το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή, που μπορεί να μην έχουν εμφανώς άμεσα αποτελέσματα. Προσδιορίζουν όμως όρους και προϋποθέσεις ώστε να δομηθεί μια σταθερή βάση αφόρμησης για τη σωτηρία του φυσικού περιβάλλοντος. Eκατό περίπου χρόνια από την ίδρυση της Κ.τ.Ε. (1919) και 75 χρόνια από την ίδρυση του Ο.Η.Ε. η «εν συνεννοήσει ανθρωπότητα» έχει να επιλύσει το μέγιστο πρόβλημα της ως εδώ παρουσίας της. Ο Ντέιβιντ Σπρατ και  Ζαν Ντάνλοπ, οι συγγραφείς της έρευνας για την αποκατάσταση του κλίματος στη Μελβούρνη- έρευνα του Εθνικού Κέντρου Breakthrough-θεωρούν πως η κλιματική κρίση είναι κάτι μεγαλύτερο και πιο πολύπλευρο από ο,τιδήποτε άλλο έχουν αντιμετωπίσει οι άνθρωποι μέχρι σήμερα (Η Καθημερινή, 5-6-2019). Ο Ε. Ο. Wilson (Το μέλλον της ζωής, μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Σύναλμα, 2002) σημειώνει ότι: «Η αλληλεπίδραση βιολογίας, οικονομικών και διπλωματίας είναι μία νέου είδους συναρπαστική περιπέτεια» (σ. 275) και εκφράζει τη βεβαιότητα ότι ο άνθρωπος θα βρει τρόπο να σώσει την ακεραιότητα αυτού του πλανήτη και της υπέροχης ζωής που φιλοξενεί: «Τελικά όμως η επιτυχία ή αποτυχία θα εξαρτηθεί από μία ηθική απόφαση, μία απόφαση για την οποία όσοι βρίσκονται σήμερα εν ζωή θα χαρακτηριστούν και θα κριθούν από όλες τις επόμενες γενιές. Πιστεύω όμως ότι θα επιλέξουν σωστά».

Ο Ralph Waldo Emerson, πριν από 160 περίπου χρόνια, από μία φιλοσοφική, φιλολογική και λογοτεχνική αναφορά, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι: «Όταν ο Αίσωπος περιγράφει όλη την κλίμακα των διαπροσωπικών συμπεριφορών μέσ’από μύθους για πουλιά και ζώα-εμείς νιώθουμε τον παρήγορο υπαινιγμό ότι η ουσία της ανθρώπινης ζωής, για να μετασχηματίζεται σε τόσες εκφράσεις, για να είναι τόσο ευέλικτη σε προσαρμογές και να διαφεύγει από τόσους κινδύνους, σημαίνει ότι είναι αθάνατη. και, όπως λέει μια παροιμία των αθιγγάνων: «Άδικα τον κρεμάται, αυτός πεθαμό δεν έχει». (Ralph Waldo Emerson, Δοκίμια, δεύτερος τόμος, επιμ. Λιάνα Σακελλίου, Gutenberg, Αθήνα 1994, σ. 328).

Ως προς το αν η ανθρώπινη ζωή παραμένει αθάνατη, τον πρώτο λόγο σ’αυτό το μεγάλο ζήτημα έχει η βιολογία και οι συναφείς επιστήμες. Υπάρχει μια γενικώς κρατούσα άποψη ότι για λόγους περιβαλλοντικούς το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου γίνεται όλο και περισσότερο αναποτελεσματικό. Υπάρχει όμως κι ένα αισιόδοξο συμπέρασμα: «Αντί να παραμείνουμε κολλημένοι στο ανοσοποιητικό σύστημα που κληρονομούμε γενετικά, η έρευνα δείχνει ότι οι ανοσιολογικές αντιδράσεις διαμορφώνονται από τις εμπειρίες της ζωής. Αυτό μας δίνει την ελπίδα ότι μπορούμε να βελτιώσουμε την ανοσία μας και να μειώσουμε την ασθένεια μέσω των αλλαγών στον τρόπο ζωής μας και στο περιβάλλον μας». (Steven Maltby, Μεταδιδακτορικός συνεργάτης Ανοσολογίας και Γενετικής, Πανεπιστήμιο Newcastle).

Είναι προφανές ότι η Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης έρχεται να θεραπεύσει τα υπάρχοντα δεινά του κόσμου και να αποτρέψει ταυτοχρόνως αυτά όλα τα δεινά που όλοι οι επαΐοντες φοβούνται ότι θα συμβούν μέχρι το έτος 2050 . Το αν θα προκύψει κάτι ανάλογο με την ΚΤΕ ή με τον σημερινό ΟΗΕ, μας είναι παντελώς αδιάφορο. Οι ειδικοί επί του ζητήματος αποφαίνονται ότι για μακρά χρονική περίοδο ή και για αιώνες, αν η κατάρρευση του σημερινού πολιτισμού μας επισυμβεί, τίποτα το ανορθωτικό δεν θα καταστεί δυνατόν να συγκροτηθεί. Το παλαιό Σχέδιο Μάρσαλ ήταν για μία πεπερασμένη καταστροφή.

Η Διαλεκτική της παγκόσμιας διάσωσης που έρχεται να αντιπαρατεθεί διαλεκτικά σε μία πραγματικότητα όπως αυτή που σκιαγραφήσαμε πιο πάνω, είναι προφανές ότι δεν εναρμονίζεται με καμία πολεμική ανάφλεξη ούτε στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, ούτε στη Μέση Ανατολή ούτε σε οποιοδήποτε άλλο σημείο του πλανήτη. Το πετρέλαιο ούτως ή άλλως έχει διαγράψει την ιστορική του πορεία και βρίσκεται στο δρόμο προς τη δύση του. Έχει ήδη καταστεί συνειδητό ότι η μόνη διαφυγή που απομένει για την ανθρωπότητα είναι η «πράσινη επανάσταση» ως προς την ενέργεια. Υπερεκτίμηση της παρουσίας του πετρελαίου στις μέρες μας θα αποβεί εις βάρος των υπερεκτιμώντων και θα καταστεί μεγάλος «αρωγός» της Διαλεκτικής της παγκόσμιας κατάρρευσης.

Άλλωστε η πραγματικότητα που προσπαθούμε να κατανοήσομε εξελίσσεται τόσο εχθρικά προς τον άνθρωπο και την ανθρώπινη ύπαρξη ώστε να μην επιτρέπει μεγάλες εντάσεις και συγκρούσεις ούτε παγκόσμια, ούτε τοπικά, ούτε ενδοοικογενειακά, ούτε και στις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων. (Οι ψυχίατροι και οι ψυχολόγοι θα μπορούσε να στηρίξουν, ενδεχομένως, αυτή την άποψη). Οι πάντες-κατά ένα ιστορικό παράδοξο- έχουν πλέον ανάγκη τους πάντες. Ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρ στο De Bello Gallico άρχιζε την αφήγησή του με τη φράση: «His desperatis rebus …» (Εν τη απελπιστική καταστάσει των πραγμάτων).

Η κατάσταση του κόσμου μας είναι τόσο απαισιόδοξη; Όχι. Η αισιοδοξία παραμένει ισχυρότερη από το ο,τιδήποτε απαισιόδοξο. Οι τοπικές πάσης φύσεως ανορθωτικές και αναπτυξιακές δραστηριότητες που δεν καταστρέφουν το ανθρωπιστικό υπόβαθρο της κοινωνίας και εναρμονίζονται με τη διάσωση του φυσικού περιβάλλοντος είναι οι μεγαλύτερες από οποιαδήποτε άλλη περίοδο της παγκόσμιας ιστορίας. Απαιτείται όμως ένα πολύ μεγάλο άλμα της ανθρώπινης σκέψης έστω και σταδιακά προς την παγκόσμια διαλεκτική συνεργασία, κάτι που ο Καντ θεωρούσε εντελώς φυσιολογικό όταν από τον 18ο αιώνα οραματιζόταν τη δημιουργία του Ο.Η.Ε.

Πριν από τριάντα περίπου χρόνια, τελειώνοντας το μυθιστόρημα «Αγωνία επιβίωσης» (Σπύρος Βρεττός, Αγωνία επιβίωσης, εκδ. Γρηγόρη, 5η έκδοση, σ. 146 κ.ε.) και κατά τη Μεγάλη Συνδιάσκεψη για τη σωτηρία του πλανήτη γη που λαβαίνει χώρα-πού αλλού από τη μεγάλη Αίθουσα των Συνεδριάσεων της Κόλασης, όπου, κατά μία δημοκρατική τάξη, γύρω από ένα στρογγυλό τραπέζι-και μέσα στο ατέρμον βάθος της παγερής αίθουσας, εκφέρουν την άποψή τους όλοι όσοι προσέφεραν ή θα μπορούσαν να προσφέρουν κάτι θετικό ή αρνητικό για την ανθρωπότητα. Κατά τη διάρκεια λοιπόν αυτής της μοναδικής για τα παγκόσμια χρονικά συνεδρίασης, και σε μία δεδομένη στιγμή αισιόδοξης προοπτικής: «Σύνεδρος που το όνομά του δεν αποκαλύφτηκε παρεμβαίνοντας σε ανύποπτο χρόνο έθεσε το πρόβλημα «των ορίων των ανθρωπίνων δυνατοτήτων». Αλλ’ο Ηράκλειτος, παρεμπόδισε κάθε σχετική συζήτηση, μιλώντας ακαριαία σχεδόν «για τη μεγάλη στιγμή της συμφιλίωσης των αντιθέτων, που δεν ήταν παρά διαλεκτική συμφιλίωση για δράση νέας μορφής, σ’ένα κόσμο, παρ’όλ’αυτά αντιφατικό και αλληλοεξαρτώμενο», είπε για την «έλευση του χρόνου της μακρινής εξισορρόπησης των αντιθέτων, που έμελλε να παράξει την πιο μεγάλη δυνατότητα για δράση στο γένος των ανθρώπων».

Βρισκόμαστε στην πιο απαισιόδοξη φάση της παγκόσμιας ιστορίας ή –και- στην πιο αισιόδοξη αφετηρία; Κατά την έννοια της διαλεκτικής, πολύ πιθανόν βρισκόμαστε και στα δύο αυτά σημεία: όπου η ανθρώπινη ευφυΐα καλείται, διαλεκτικά, στη δημιουργία ηθικής προς έναν αξιοθαύμαστο παγκόσμιο επικό αγώνα, που μπορεί να μην είμαστε σε θέση να προσδιορίσομε την ακριβή του έκβαση. Μπορούμε όμως να προσδιορίσομε την ομορφιά αυτού του αγώνα, τον ρομαντισμό και την ανδρεία, που δημιουργούν, εκτός από τη βάσιμη ελπίδα της διάσωσης του ανθρωπίνου όντος και της ζωής γενικότερα, και πληρότητα ζωής και μοναδικά ευτυχισμένες στιγμές.