Το Κριτσόνι – Γράφει ο Νίκος Βαγενάς

Από τη σειρά «Παιχνίδια και… Παιγνίδια»

Το παιχνίδι αυτό, παραδόξως, δεν ήτο διαδεδομένο στη Χώρα και κατεσκευάζετο, κυρίως, από τα παιδιά των χωριών του νησιού. Το είδος του «σαματατζίδικου» παιχνιδιού αντιστοιχούσε στη γνωστή «ροκάνα» η οποία μάλιστα απαντάτο και σε μαζική παραγωγή από τις παιχνιδο-βιομηχανίες και φυσικά σε διαφόρους τύπους και μεγέθη.

Το βασικότερο εξάρτημα αυτού του παιχνιδιού ήτο η ξυλίνη ρόδα, πράγμα αρκετά σπάνιο ως προς την κατασκευή ή εξοικονόμησή της. Γι’ αυτό τα παιδιά ελλείψει αυτής εφρόντιζαν να την αναπληρώσουν με ένα κομμάτι από μεγάλη ξυλίνη ροκέλλα από ’κειές (εκείνες) που εχρησιμοποιούσαν συχνά οι μοδίστρες και οι ράφτες στη Χώρα. Τα εξαρτήματα ήσαν τρία, όλα κι’ όλα! Η ξυλίνη οδοντωτή ρόδα, ο επιμήκης κυλινδρικός άξονας και το περιστρεφόμενο στέλεχος.

Η ρόδα, λοιπόν, προήρχετο (στην εσχάτη ανάγκη) από τη μία κυκλική πλευρά της ροκέλλας (σκίτσο Α) στην περιφέρεια της οποίας εδημιουργούντο, με το μαχαίρι, βαθειές οδοντώσεις, (σαν και εκείνες που έφερε το παιχνίδι τανκ) οι οποίες οδοντώσεις ήσαν κατά πολύ λιγότρες στον αριθμό. Πάντως όσο μεγαλύτερη διάμετρο είχε η ρόδα τόσο βαθύτερες και περισσότερες εγένοντο οι οδοντώσεις.

Ο άξονας, ως συνήθως, προήρχετο από μια βίτσα (βέργα) ελιάς, από ’κειές που αναφύονται από τα ριζάκλα του δένδρου. Το πάχος της βέργας ώφειλε να είναι κάτι παραπάνω από τη διάμετρο της κεντρικής οπής που έφερε η ρόδα. Αυτό ήτο αναγκαίο όχι μόνον τα δυο εξαρτήματα να συνεργάζονται σφιχταγκαλιασμένα αλλά και το σύνολο να έρθει στα… σέστα του όταν ο άξονας θα φύραινε εξ’ αιτίας του σταλώματός του.

Το στέλεχος, τέλος, αποτελείτο από ένα κομμάτι χονδρού καλαμιού, το οποίο ώφειλε να ήτο σταλωμένο, δηλαδή χωρίς χυμούς. Το ένα άκρο του, επίσης, ώφειλε να είναι «τυφλό», δηλαδή κλειστό από τον ίδιο τον κόμπο του καλαμιού, ώστε να μη σχίζεται κατά μήκος, όπως συνέβαινε στο καλαμένιο μασούρι.

Αρχικά, λοιπόν, αφού εκαθορίζετο επιμελώς ο «κόμπος» του καλαμιού και «ξελεπιζόταν» καταλλήλως με το μαχαίρι, ώστε να μην εξέχει κατά την αφή, στο ελεύθερο ανοικτό στόμιο ανοίγετο, από το πλάϊ μια διαμπερής οπή, δηλαδή μια τρύπα «άλτρα πάντα». Η οπή αυτή είχε διάμετρο λίγο μεγαλύτερη από το πάχος της βέργας-άξονα, ώστε διαπερασμένο το στέλεχος να περιστρέφεται αρμονικά και όχι κάνοντας… κ’δέλλες(!) συνεπεία της μεγάλης διαμετρικής αναντιστοιχίας (σκίτσο Β).

Στο επόμενο στάδιο, το καλαμένιο στέλεχος εσχίζετο στο ελεύθερο χείλος με διπλή παράλληλη κοψιά κατά τέτοιον τρόπο ώστε η κάτω κοψιά να έχει μήκος από την διαμπερή οπή του στελέχους λίγο μεγαλύτερο από την ακτίνα της οδοντωτής ρόδας. Μεγαλύτερο μήκος ώφειλε να έχει η άνω κοψιά ώστε το προκύπτον τμήμα να έχει ευλυγισία και να πάλλεται (σκίτσο Γ).

Στη συνέχεια απεκόπτετο το τμήμα της κάτω κοψιάς, ώστε στο κέντρο που εδημιουργείτο, θα περιστρέφετο η οδοντωτή ρόδα. Ακολουθούσε το «πέρασμα» του άξονα-βίτσα από τη μία οπή και την αντίστοιχη της ρόδας και τέλος διαπερνούσε την αντίθετη οπή του καλαμένιου στελέχους (σκίτσο Δ).

Προς αποφυγή διολισθήσεως του άξονα από το καλαμένιο στέλεχος, το τελευταίο εσταθεροποιείτο ανάμεσα σε δυο σπραγκάκια καρφωμένα «περαστά» στον άξονα. Το κομμάτι του καλαμένιου στελέχους το οποίο θα εφάπτετο στην οδοντωτή ρόδα, επεκόπτετο σε τόσο μήκος όσο θα αντιστοιχούσε στα ¾ της ακτίνας (σκίτστο Ε).

Η τελευταία κίνηση του… κατασκευαστή ήτο η τμηματική αποκοπή του άξονα του οποίου το τελικό μήκος εξαρτάτο από το βάρος του καλαμένιου στελέχους, το οποίο βάρος ήτο σε συνάρτηση με το μήκος και την διατομή του ειπωμένου στελέχους.

Το «κριτσόνι» ήτο δυνατόν να κατασκευαστεί, αντί με καλαμένιο στέλεχος, με τάβλινο ή από λεπτό καδρόνι, με τη διαφορά ότι το «παλλόμενο» τμήμα, απετελείτο από λεπτό πηχάκι, ξυλάκι παγωτού ή από μια λεπτή λωρίδα κόντρα-πλακέ. Ασφαλώς η ξυλίνη κατασκευή του παιχνιδιού το καθιστούσε πιο… βαστα(γ)ερό, αλλά δυστυχώς σε ’κειές τις εποχές όχι μόνον ήσαν δυσεύρετα κάποια υλικά αλλά, ως συνήθως, έπεφτε και το σχετικό «κουστούμι» για ανάλωση ακόμη και των σπραγκακιών.