Το πήδημα της Λευκάδας(1)

Όταν στα τέλη του 18^ου αιώνα, κυρίως επί Σουλτάνου Σελίμ του Γ΄ (1761-1808) η Οθωμανική Αυτοκρατορία άνοιγε  τις πύλες της προς την Δύση, το λεγόμενο «Grand Tour» των γόνων των αριστοκρατών της Ευρώπης -το οποίο θεωρούταν αναπόσπαστο τμήμα της εκπαίδευσής τους-  και ήταν ουσιαστικά μια περιοδεία διαρκείας ενός χρόνου σε ιστορικές περιοχές της Ευρώπης, άρχισε να επεκτείνεται προς την Ανατολή και να περιλαμβάνει επισκέψεις σε περιοχές, με αρχαιολογικό κυρίως ενδιαφέρον, που βρισκόνταν  υπό Οθωμανική Διοίκηση.

Κατά τις επισκέψεις  αυτές, οι  εύποροι νέοι της Ευρώπης, είχαν ανάγκη ενός «οδηγού», -ενός συγγράμματος δηλαδή- που θα τους ενημέρωνε για την ιστορία και τη γεωγραφία του τόπου τον οποίον επισκεπτόνταν και θα τους καθοδηγούσε για τις θέσεις αρχαιολογικού, πολιτιστικού ή λαογραφικού ενδιαφέροντος. Τέτοιο έργο που χρησιμοποιήθηκε συχνά από τους περιηγητές ήταν π.χ.το έργο του γεωγράφου του ΙΙου Μ.Χ. αιώνα, Παυσανία, με τίτλο «Ελλάδος Περιήγησης». Αυτό ουσιαστικά ήταν ένα οδοιπορικό στὴν Πελοπόννησο καὶ σὲ τμήμα τῆς Στερεάς Ἑλλάδας στο οποίο περιγράφονται, εκτός από τα φυσικά τοπία, τὰ μνημεία της αρχαϊκῆς καὶ κλασικῆς περίοδου, μαζὶ μὲ τὰ ἱστορικὰ πλαίσιά τους καὶ το ἱερό τους ὑπόβαθρο, δηλαδή λατρείες, τελετουργικά και πεποιθήσεις.

Ο διάσημος ανθρωπολόγος του 19^ου αιώνα, sir James Frazer, ο οποίος συνέγραψε μία ἀπὸ τὶς πολλές Αγγλικὲς μεταφράσεις του έργου (1898), γράφει γιὰ τὸν συγγραφέα ότι: «χωρὶς αὐτὸν, τὰ ἐρείπια τῆς Ἑλλάδας θὰ ἦταν ὡς ἐπὶ τὸ πλείστον ένας λαβύρινθος χωρὶς ἐνδείξεις, ἕνα αίνιγμα χωρὶς ἀπάντηση.»

Το παρόν άρθρο αφορά σε ένα νεώτερο «οδηγό» στα εδάφη όπου ήκμασε ο Αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός. Πρόκειται για ένα έργο του δευτέρου μισού του XVIII^ου αιώνα και περιγράφει το φανταστικό ταξίδι ενός νεαρού Σκύθη(2) ο οποίος επισκέφτηκε την Ελλάδα κατά την Ελληνιστική Περίοδο, προκειμένου να λάβει τα φώτα του πολιτισμού και να τα μεταφέρει στο λαό του, πράγμα το οποίο διέπραξε –υποθετικά- με τη συγγραφή του βιβλίου αυτού, οταν αργότερα -σε μεγάλη ηλικία- επέστρεψε στην πατρίδα του. Το έργο έφερε τον πρωτότυπο –στα Γαλλικά- τίτλο «Voyage du jeune Anacharsis en Grèce» και η πρώτη του μετάφραση στα Ελληνικά έγινε από τον ιατροφιλόσοφο Γεώργιο Κ.Σακελλάριο (1797) με τον τίτλο «Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα»(3). Ένα τμήμα του έργου αυτού έχει μεταφραστεί από τον ήρωα της Ελληνικής Παλιγγενεσίας Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798) ο οποίος και το συμπεριέλαβε στο έργο του, γνωστό ως  «Χάρτα του Ρήγα».

Ο δημιουργός του συγγράμματος του Ανάχαρσι, Γάλλος συγγραφέας και νομισματολόγος Jean-Jacques Barthélemy (1716-1795), υπήρξε άτομο ευγενούς καταγωγής με σπουδές στη φιλοσοφία και στη θεολογία, ασχολούμενος κυρίως με την μελέτη των κλασικών αρχαιοτήτων και ειδικότερα την μελέτη των αρχαίων νομισμάτων. Έζησε επί τρία έτη στην Ιταλία, διεξάγοντας αρχαιολογικές ανασκαφές και ήταν ο πρώτος ερευνητής ο οποίος αποκρυπτογράφησε τις αρχαίες ανατολικές γλώσσες (Παλμυρικά και Φοινικικά). Η συγγραφή του έργου, ξεκίνησε το 1757 και ο συγγραφέας εργάστηκε πάνω σ’ αυτό επί 30 ολόκληρα χρόνια.Το έργο ολοκληρώθηκε το 1787.

Πρόκειται  για μια μορφή αφηγήματος, που παρέχει όμως παράλληλα πραγματικές ιστορικές πληροφορίες σχετικά με τον αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό. Μάλιστα το βιβλίο -εξ αιτίας ακριβώς της μορφής του- απετέλεσε ένα πολύτιμο οδηγό για τους Δυτικοευρωπαίους περιηγητές του Ελληνικού χώρου κατά τον XIX΄ αιώνα, ενώ παράλληλα επηρέασε ως προς  τον τρόπο συγγραφής, αρκετούς μεταγενέστερους συντάκτες έργων παρόμοιας θεματολογίας, γεγονός που σαφώς υπερέβαινε τις φιλοδοξίες του συγγραφέα.

Ειδικότερα όμως για την περίπτωση της Ελληνικής έκδοσης του έργου, θα πρέπει να τονιστεί ότι  το βιβλίο έδρασε σε ενα εντελώς διαφορετικό επίπεδο, καθώς οι Έλληνες μεταφραστές, με πρωτεργάτη τον Εθνομάρτυρα Ρήγα Βελεστινλή, αποσκοπούσαν ουσιαστικά στην επιμόρφωση των Ελλήνων «ραγιάδων» για τα πολιτισμικά επιτεύγματα των προγόνων τους και στην ανύψωση του ηθικού τους εν όψει του επικείμενου μακροχρόνιου αγώνα για την απελευθέρωση από τον βάρβαρο δυνάστη.

Αυτό εξ άλλου προκύπτει και από την έκθεση του τότε Υπουργού Αστυνομίας (βαρώνου von Pergen) προς τον Αυτοκράτορα της Αυστρίας, η οποία  έγινε μετά την σύλληψη του Ρήγα και την κατάσχεση της Ελληνικής έκδοσης. Συγκεκριμένα σ’ αυτή αναφέρεται: «…Αν και το βιβλίον Ταξίδια του Αναχάρσιδος εις την γαλλικήν γλώσσαν και εις την γερμανικήν μετάφρασιν δεν είναι απηγορευμένον, εν τούτοις άλλως έχει ως προς την ελληνικήν μετάφρασιν, η οποία φαίνεται ότι είναι προωρισμένη μόνον προς τούτο, να εξεγείρη δηλαδή το πνεύμα της ελευθερίας εις τους Ελληνας. Δια τούτο έδωκα εντολήν εις την Αστυνομίαν να κατάσχουν όλα τα ήδη τυπωμένα ή ακόμη τυπούμενα μέρη το βιβλίου τούτου..»(4)

Από το βιβλίο του Αναχάρσιδος παρατίθεται εδώ το κείμενο που αφορά στο νησί μας, τη Λευκάδα και την περιγράφει όπως την βίωσε λιγο πριν την Ρωμαϊκή κατάκτηση ο –φανταστικός- νεαρός Ανάχαρσις, κατά τη διάρκεια μιας ολιγόωρης στάσης κατά  τη διάρκεια του ταξιδιού του από την Ήπειρο προς την Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο.

Συγκεκριμένα, καθώς το μέσο μεταφοράς ηταν ένα μεγάλο πλοίο, οι ταξιδιώτες υποχρεώθηκαν να παρακάμψουν την Λευκάδα από τα Δυτικά, επειδή η διώρυγα ήταν  τότε επιχωματωμένη και δεν ηταν δυνατή η διέλευση από την Ανατολική πλευρά. Έτσι βρέθηκε απρογραμμάτιστα στους εορτασμούς του «Λευκάτη Απόλλωνα», στο νοτιώτερο άκρο του Νησιού.

Ο Ανάχαρσις εντυπωσιάζεται από τους εορτασμούς αυτούς που αρχικά τους κρίνει, αυστηρά, ως βάρβαρες ανθρωποθυσίες, αλλά γρήγορα διαπιστώνει ότι η αλήθεια είναι διαφορετική, καθώς καταλαβαίνει ότι η τελετή δεν έχει σαν στόχο τον θάνατο του θύματος -το οποίο τελικά διασώζεται και φυγαδεύεται από το Νησί- αλλά την απαλλαγή των κατοίκων από «τις μάστιγες», δηλαδή τις επερχόμενες συμφορές οι οποίες «φορτώνονται στο θύμα», πριν  αυτό ξεκινήσει τη διαδικασία της πτώσης(5).

Στη συνέχεια πληροφορείται ότι τα αληθινά θύματα του βράχου, οι πραγματικοί νεκροί, είναι οι απελπισμένοι εραστές οι οποίοι –θύματα όντες του μύθου-νομίζουν ότι πέφτοντας από τον ολόλευκο βράχο, χωρίς κάποιο μέτρο προφύλαξης, θα διώξουν από την καρδιά τους το αφόρητο πάθος και την ατέρμονη θλίψη, στα οποία εγκλωβίστηκαν από  τον ανεκπλήρωτό τους ερωτα. Το κείμενο του «Αναχάρσιδος» έχει ως εξής(6):

«…Μᾶς ἐδεχθησαν εἰς αὐτὸ (το πλοίο), ὡς ἐπιβάτας, καὶ αφου ὁ καιρὸς ἐκαλωσύνευσεν, ἀνήχθημεν ἀπὸ τὸν λιμένα καὶ ᾽Αμβρακικὸν κόλπον. Εὐθὺς ἐφθάσαμεν εἰς τὴν χερσόνησον της Λευκαδος, διηρημένην ἀπὸ τὴν ξηρὰν μὲ ἰσθμὸν στενώτατον. Ἐίδομεν ναύτας, ὅτε, διὰ νὰ μὴ περιέλθωσι τὴν χερσονησο, μετέφερον δυνάμει. πολυχειρίας τὸ πλοῖον ἄνωθεν ἀπὸ αὐτὴν τὴν γλῶσσαν τῆς γης. ᾿Αλλ ἐπειδὴ τὸ ἡμετεῥον ήτον μεγαλητερον, ἀπεφασίσαμεν. νὰ παραπλεύσομεν τὰ δυτικὰ τῆς Λευκάδος παράλια, καὶ ἐφθάσαμεν εἷς τὸ ἄκρον της, ἐσχηματισμενον ἀπὸ ὄρος ὑψηλότατον ο καὶ λήγον εἰς ὀξύ. Ἐπὶ τῆς ακρωρείας του εἶναι ναὸς τοῦ ᾿Απόλλωνος, τὸν ὁποῖον οἱ ναῦται διακρίνουσι, καὶ προσκυνοῦσι μακρόθεν, Ενταῦθα προσηνέχθη εἰς ημᾶς θέαμα, ἄξιον νὰ ἐμπνεύσῃ τὸν μεγαλήτερον τρομον.  Ἐν ᾧ μεγας ἀριθμός πλοίων διετάττετο δίκην ημικυκλίου εἰς τοὺς προποδαςτοῦ ἀκρωτηρίου, ἄνδρες ικανοὶ,ἐβιάζοντο νὰ ἀνέλθωσιν εἰς τὴν ἀκρώρειαν, Οι μὲν, ἐστάθησαν πλησίον τοῦ νάοῦ, οἱ δὲ εἶρπον ἐπὶ τῶν ἄκρων τοῦ σκοπέλου, διὰ νὰ γένωσι θεαταὶ ἀσυνειθίστου συμβεβηκότος. Τὰ κινηματά των δὲν ἔδειχναν κάνὲν ἀπευκταῖον, καὶ εὑρισκόμεθα εἰς τελείαν ἀσφάλειαν, ὁπόταν ἀπροσδοκήτως εἴδομεν ἐπέτινος αποτόμου πέτρας πολλοὺς ἀπὸ ἐκείνους τοὺς ἀνθρωπους , ὅτι εβάστον ἕναν ἀναμεταξύ των, καὶ τον ἐκρήμνισαν εἰς τὴν θάλασσαν μὲ φωνὰς χαρᾶς, αἱ ὁποῖαι ἑπανελαμβάνοντο τόσον εἰς τὸ ὄρος,ὅσον καὶ εἰς τὰ πλοῖα. Εκείνος ὁ ἄνθρωπος ήτο ἐσκεπασμένος μὲ πτερὰ, περὶ πλέον ἔδεσαν εἰς αὐτὸν πτηνὰ, τὰ ὁποῖα μετερχόμενα τὰς πτέρυγας των ἐβράδυνον τὴν πτῶσίν του. Μολις κατέβῃ εἰς τὴν θάλασσαν, καὶ οἱ πορθμεῖς ἕδραμον νὰ τὸν βοηθησωσι, τὸν ἄνέλαβον, προσφέροντες εἰς αὐτὸν δαψιλῶς(7) ‘ολας τὰς περιποιήσεις, τὰς ὁποίας ἤθελον απαιτήσει ἀπὸ τὸν συμπαθητικωτέραν φιλίαν. Κατὰ πρώτην προσβολὴν τόσον ἐξεπλάγην , ὡστε ἔκραξα; ὦ!βάρβαροι ! Τοιουτοτρόπως περιπαίζετε τὴν ζωην τῶν ἀνθρωπων; Αλλ οἱ τοῦ πλοίὀυ ἐλάμβανον διὰ περιδιάβασιν τὴν ἔκστασιν, καὶ αγανακτησήν μου. Τέλος πάντων ἕνας ᾿Αμβρακιώτης μοὶ εἶπεν: Ο δῆμος οὗτος  ὁ ὁποῖος κατ ἔτος πὰνηγυρίζει εἰς παρομοιον ἥμεραν τὴν έορτὴν τοῦ Απόλλωνος ἔχει συνήθειαν νὰ προσφερή εἰς αὐτὸν τὸν Θεὸν θυσίαν ἐξιλασμοῦ, καὶ νὰ ἐπιστρεφῃ ἐπὶ τῆς κεφαλῇς τοῦ θύματος ὅλας τὰς μᾶστιγας, ἀπὸ τὰς ὁποίας ἀπειλεῖται.Εις ἐκπληρωσιν αὐτοῦ τοῦ ἔργου διαλέγουσι καταδεδικασμένον ἄνθρωπον νὰ ὑπόφέρῃ τὴν τελευταίαν ποινήν. Σπανίως φθείρεται εἰς τὰ κύματα καὶ, ἂφ οὗ τὸν ἐλευθερώσωσι, τὸν εξορίζουσι διὰ πάντα ἀπὸ τοὺς-τοπους τῆς Λευκάδος. Θέλεις θαυμάσει πολλᾶ περισσότερον, εἶπε προσετι ο Αμβρακιωτὴς ὅταν μάθης τὴν παράδοξον δόξαν, η οποῖα ἐπικρατεῖ παρά τοῖς Ἐλλησιν, ὅτι τὸ πήδημα τῆς Λευκάδος εἶναι δυνατὸν ἀντιφάρμακον κατὰ τῶν ἀλόγων ὁρμῶν τοῦ ἔρωτος. Πολλακις εἶδον δυστυχεῖς ἐραστὰς , ὅτι ήλθον εἰς Λευκάδα, ἀνῆλθον εἰς ἐκεῖνο τὸ ἀκρωτηριον ἐθυσίασαν εἰς τὸν ναὸν τοῦ Απόλλωνος, ὑπεσχοντο δὲ εὐχῆς ῥητῆς νὰ ῥιφθῶσιν εἰς τὴν θάλασσαν, καὶ ἐκρημνίζοντο μόνοι των. Βεβαιώνουσιν , ὅτι μερικοὶ ιατρεύθήσαν ἀπὸ τὰ ὅσα ὑπέφερον,δεινά. Και ἀνάμεσα εἰς τοὺς ἄλλους διηγοῦνται δὲ ἕνα πολίτῃν τοῦ ἐν ἠπείρῳ Βουθρωτοῦ(8) ὅτι δεκτικὸς πάντοτε νὰ πυρπολήται ἀπὸ νέα ὑποκείμενα  ὑπετάγη τετράκις εἰς αὐτὴν τὴν δοκιμὴν, καὶ πάντοτε μὲ τήν ἰδίαν ἐπιτυχίαν. Μὲ ὅλον τοῦτο, ἐπειδὴ οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτοὺς  ὅσοι τὸ δοκιμαζουσι, δὲν ἔλαβον καμμίαν προφυλακὴν, διὰ νὰ καταστήσωσιν την πτῶσιν τους ολιγώτερον. σφοδρὰν, σχεδὸν ὅλοι ἐνταῦθα ἁπωλεσθήσαν, καὶ μάλιστα γυναῖκες ἐστάθησαν πολλακις θύματα αξειοδακρυτα.  Δεικνύουσιν εἰς τὴν Λευκάδα τὸν ταφον τῆς Αρτεμισίας ἐκείνης τῆς διάσήμου βασιλίόσης τῆς Καρίας, ἡ ὃποία ἔδωκε τόσας ἀποδείξεις τῆς ἀνδρίας της εἰς τὴν μαχην τῆς Σαλαμῖνος. Κυριευθεῖσα ἀπὸ σφοδρόν πάθος διά τινα νέον, ὄστις δὲν ἀνταπεκρίνετο εἰς τὸν ἐρωτά της τὸν ἐκράτησεν αἷφνηδίως εἶς τὸν ὕπνον του, καὶ του ἐξώρυξε τοὺς ὀφθαλμους, Ἐντὸς ὀλίγου ἡ μετάνοια, καὶ ὁ ἀπελπισία τὴν ήγαγον εἰς τήν  Λευκάδα ὅπου ἁπωλέσθη εἷς τὰ κύματα μὲ, ὅλον ὅτι μετεχειρίσθησαν ὅλα τὰ μέσα διὰ νὰ τὴν λυτρώσωσι. Παρόμοιον ἐσταθη ,τὸ τέλος τῆς δυστυχοῦς Σαπφοῦς, Ἔγκαταλελειμμενη ἆπο τον ἐραστην της Φάονα, ήλθεν ἐδὼ νὰ ζητηση εἰς τὰ δεινά της ἄνεσιν, καὶ ηύρε τὸν θάνατον.Αὐτὰ τὰ παραδείγματα τόσον ἐσήκωσαν τὴν ὑπολήψιν τοῦ πηδήματος τῆς Λευκάδος, ὥστε εἰς τὸ ἐξής δὲν βλέπεὶ κἀνεῖς ἐραστᾶς, ὅτι ὑπόσχονται μὲ εὐχὰς ἀδιακρίτους, ὅτι θέλουσι τοὺς μιμηθῆ,…»

Εικόνα 2: Théodore Chasseriau (1819-1856) «Ο θάνατος της Σαπφούς», 1840. Μουσείο  του Λούβρου

Να σημειωθεί ότι η άποψη, ότι τόσο η  βασίλισσα της Καρίας Αρτεμισία(9), όσο και η ποιήτρια της Λέσβου Σαπφώ, βρήκαν τραγικό θάνατο στο βράχο του Λευκάτα, αναφέρεται στο σύγγραμμα του πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Φωτίου του Α΄ με τίτλο  «Μυριόβιβλος» ή «Βιβλιοθήκη» που γράφηκε τον IX΄ αιώνα Μ.Χ. αλλά βασίζεται σε ένα χαμένο έργο με τίτλο «Νέα Ιστορία»  του Πτολεμαίου Χέννου (II΄ αιώνας Μ.Χ.). Ειδικότερα για την Αρτεμισία, το βιβλίο αναφέρει ότι θάφτηκε μετά την πτώση της στην περιοχή του ακρωτηρίου και μέχρι τον XIX΄αιώνα οι περιηγητές επισκεπτόνταν ένα τύμβο που βρισκόταν εντός της κοιλάδας της Βασιλικής, και τον οποίον θεωρούσαν τάφο της. Σ’ αυτόν μάλιστα αποδίδεται τόσο η ονομασία της περιοχής όσο και του ομώνυμου οικισμού, ο οποίος εμφανίστηκε αργότερα, τον XIX΄ αιώνα.

Εικόνα 3: Ιδανικό πορτρέτο της Αρτεμισίας της βασίλισσας της Καρίας (V΄ αιώνας Π.Χ. από το έργο του  Guillaume Rouillé (XVI΄ αιώνας Μ.Χ.)

  1) Στην Ελληνική έκδοση του βιβλίου «Νέος Ανάχαρσις» του Ρήγα Βελεστινλή (Βιέννη το 1797) παρατίθεται με τον τίτλο αυτό η περιγραφή της επίσκεψης του Αναχάρσιδος στη Λευκάδα..Παρ’ όλο που για τεχνικούς λόγους δεν επιλέχθηκε η μεταφραση του κειμένου από το Ρήγα, διατηρήθηκε ο τίτλος του αποσπάσματος, ως τιμή προς το εν λόγω πρόσωπο, που πλήρωσε την απόφασή του αυτή να μεταφράσει δηλαδή το βιβλίο στα Ελληνικά, με την ίδια τη ζωή του.
2)  Η Σκυθία ήταν μια εκτεταμένη περιοχή της Ευρασίας, που εκτεινόταν από την σημερινή Ρουμανία, μέχρι το Ιράν.
3) Ο Ανάχαρσις υπήρξε ιστορικό πρόσωπο: Σκύθης φιλόσοφος του V΄ αιώνα Π.Χ., γιός μιας Ελληνίδας και του βασιλιά μιας νομαδικής Σκυθικής φυλής, μαθητής του Σόλωνα. Επεχείρησε να μεταφέρει πολιτισμικά στοιχεία των Αρχαίων Ελλήνων στη φυλή του και δολοφονήθηκε από τον αδερφό του ο οποίος τον θεώρησε προδότη. Κατά τον συγγραφέα ο νέος Ανάχαρσις είναι ένας –φανταστικός- απόγονος του πρώτου Αναχάρσιδος ο οποίος επιστρέφει στα Ελληνικά χώματα για να συνεχίσει το έργο του προγόνου του.
4)  Βλ. Δημ. Καμπερόπουλου(2006) εισαγωγή στο βιβλίο «Νέος Ανάχαρσις του Ρήγα Βελεστινλή, Βιέννη 1797», Αθήνα ISBN: 960-87458-3-7
5)  Είναι προφανής εδώ η επίδραση των θεολογικών σπουδών του συγγραφέα. Ο κατάδικος, όπως ακριβώς ο Ιησούς, οδηγείται στο θάνατο φορτωμένος με τις αμαρτίες του ανθρωπίνου γένους. Και ο επερχόμενος αυτός θάνατος, πραγματικός ή εικονικός απαλλάσει τους ανθρώπους από πιθανές συμφορές που προκαλει συχνά η δίκαιη οργή του Θεού
6)Το κείμενο είναι από την έκδοση του βιβλίου στα Ελληνικά από τον Χρυσοβέργη Κουροπαλάτη εξ Αγχιάλου, Βιέννη Αυστρίας 1819.
7)  γενναιόδωρα
8) Αρχαίο ελληνικό λιμάνι στην Ηπειρωτική ακτή, απέναντι από την Κέρκυρα. Σήμερα η περιοχή ανοίκει στην Αλβανία.
9) Περιοχή στα ΝΔ παράλια της Μ. Ασίας.