Το Σκορδομπάτσι (Το παιγνίδι των αστραγάλων)

Παιχνίδια και… Παιγνίδια

Γράφει ο Νίκος Βαγενάς

Το αρχαιο-ελληνικό παιγνίδι των «αστραγάλων», επέζησε στο νησί μας μέχρι και τα μισά της δεκαετίας του 1960 κυρίως στην περιοχή της Χώρας. Ασφαλώς η διεξαγωγή του παιγνιδιού, έτσι όπως διαμορφώθηκε κατά το πέρασμα των αιώνων, αντικατόπτριζε την τελευταία φάση της εξελίξεώς του.

Πρόκειτο για το παιγνίδι του οποίου το βασικό του στοιχείο κατείχε το κότσι, από το πίσω πόδι ενός χορτοφάγου οικόσιτου ζώου (πρόβατο ή κατσίκι). Στην αρχαιότητα, πιθανότατα, το παιγνίδι επαίζετο με ικανό αριθμό «αστραγάλων» και επ’ αυτού γίνεται παραπομπή στο αντίστοιχο κείμενο του παλαιού Αναγνωστικού της ΣΤ΄ τάξεως Δημοτικού(1).

Εξ’ άλλου σε ανασκαφικές εργασίες που επραγματοποιήθηκαν, πριν κάμποσα χρόνια, στα περίχωρα των Καρυωτών, εντός τάφου ενηλίκου ανδρός, ανευρέθη ικανός αριθμός αστραγάλων (κότσια) πράγμα που οδήγησε σε παράλληλες σκέψεις, δηλαδή: Ότι ο ένοικος του τάφου υπήρξε παίκτης αστραγάλων ή οιωνοσκόπος. Το γεγονός δε ότι επρόκειτο δια σκελετόν ενηλίκου (σ’ αυτό συνηγόρησαν και τα απαραίτητα κτερίσματα προς τον νεκρόν), μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πιθανόν το παιγνίδι των αστραγάλων επαίζετο και υπό ενηλίκων. Ως εκ τούτου, ο μέχρι πρότινος τρόπος διεξαγωγής του παιγνιδιού, δια του οποίου συμμετείχαν μόνον παιδιά της προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας, αποτελούσε μία παραλλαγή του, δυστυχώς, την τελευταία.

Το Σκορδομπάτσι, λοιπόν, απαίζετο κυρίως από εφήβους, η δε ομάδα όφειλε να ήτο, υποχρεωτικά, άνω των τεσσάρων παικτών. Έτσι, ήτο δυνατόν να συμμετάσχουν έως και 8-10 παίκτες. Σύμφωνα με το ιδιότυπο σώμα του οστέινου αστραγάλου (το κότσι) η κάθε πλευρά του είχε την ανάλογη ονομασία η οποία ήταν συνυφασμένη με τους κανόνες του παιγνιδιού. Όπως φαίνεται στα σκίτσα, η κυρία και επιδιωκόμενη πλευρά του αστραγάλου ήτο εκείνη που φέρει κατά μήκος και στο μέσον την κυματοειδή αυλάκωση.

Η πλευρά αυτή προσδιόριζε τον «Βασιλιά». Η ακριβὠς αντίθετη πλευρά του αστραγάλου προσδιόριζε το… «Σκορδομπάτσι» και εξέφραζε κατά κάποιον τρόπο τον… ραβδούχο και κατά την τοπική λαϊκή λέξη τον… δερνάτορα!!! Ο οποίος ραβδούχος τελούσε υπό τας διαταγάς του… Βασιλέως!!! Η τρίτη πλευρά του αστραγάλου είναι καμπουρωτή στο μέσον της και απεκαλείτο «γαϊδάρα» ή «σγούμπα». Η απέναντι πλευρά της «γαϊδάρας», σχηματίζει στο μέσον της μια λακκούβα η οποία στην ορολογία του παιγνιδιού έφερε την ονομασία «Λίμπα» ή «Λούμπα». Τέλος από το σώμα του αστραγάλου απέμεναν δυο πλευρές, οι οποίες λόγω της στενότητός των και της στρογγυλοποιήσεως των άκρων τους δεν συπεριλαμβάνοντο στο παιγνίδι επειδή ήταν αδύνατον να σταθούν όρθιες ή να ισορροπήσουν.

Το παιγνίδι άρχιζε με τους παίκτες γονατισμένους, πάνω σε λείο έδαφος και καλά, με την παλάμη, σκουπισμένο (πού τσιμεντοστρωμένη αυλή τότε!) με σκοπό την απομάκρυνση των λεπτοκόκκων χαλίκων που θα εμπόδιζαν το στριφογύρισμα του αστραγάλου στο χώμα. Πρωταρχικός σκοπός κάθε παίκτη ήταν η απόκτηση της θέσεως του «Βασιλιά» ή τουλάχιστον του «Σκορδομπατσιού». Ο παίκτης που κατόρθωνε να πάρει τον τίτλο του «Βασιλιά» ή του «Σκορδομπατσιού» δεν συμμετείχε άλλο πλέον, έως ότου κάποιος των συμπαικτών αποκτήσει τον υπολειπόμενο τίτλο. Εκείνοι οι παίκτες που έφερναν, κατά το ρίξιμο, του αστραγάλου «γαϊδούρα» ή «λίμπα» δεν αποκτούσαν κανένα τίτλο. Εφ’ όσον είχαν κλείσει οι θέσεις του «Βασιλιά» και του «Σκορδομπατσιού» έκλεινε η πρώτη πράξη του παιγνιδιού.

Η συνέχεια εδίδετο από τα υπόλοιπα παιδιά, αφού τόσο ο «Βασιλιάς» όσο και το «Σκορδομπάτσι», σύμφωνα με τους κανόνες του παιγνιδιού, δεν συμμετείχαν στο ρίξιμο του αστραγάλου. Εξυπακούεται ότι όσο περισσότερα παιδιά συμμετείχαν, τόσο περισσότερο ενδιαφέρον παρουσίαζε το παιγνίδι. Πριν όμως ακολουθήσει η περιγραφή του παιγνιδιού γίνεται η αναφορά των αξεσουάρ του. Δύο ήταν όλα κι’ όλα! Δηλαδή ένα πέτσινο λουρί, το οποίο κρατούσε ο φέρων τον τίτλο του «Σκορδομπατσιού» και ένα σακκάκι το οποίο σαν πρόχειρο σαμάρι, «περιφέρετο» από πλάτη σε πλάτη, όπως ακολούθως θα περιγραφεί.

Προκαταβολικά, λοιπόν, σημειώνεται ότι οι δυο υποδεέστερες πλευρές του αστραγάλου (γαϊδούρα – λίμπα) είχαν την σημασία των. Η «πλευρά-γαϊδούρα» εξέφραζε τις ξυλιές (και εν προκειμένω λουριές!) που έπρεπε να δεχθεί εκείνος του οποίου η ριξιά του αστραγάλου έφερε την εν λόγω πλευρά. Η «πλευρά-λίμπα» εξέφραζε το ουδέτερον της συμμετοχής, δηλαδή δεν υπέκειτο σε κανενός είδους τιμωρίας ή επιβραβεύσεως.

Έτσι, λοιπόν, εάν ο παίκτης, κατά την ακινητοποίηση του αστραγάλου, έφερνε «γαϊδούρα», ο «Βασιλιάς» διέταζε το «Σκορδομπάτσι» να τον μαστιγώσει στην πλάτη, μ’ έναν ορισμένο αριθμό χτυπημάτων. Ο εκάστοτε αριθμός των χτυπημάτων ήταν, αποκλειστικά, επιλογή του «Βασιλιά», δηλαδή δεν ήταν ποτέ σταθερός. Με την ένδειξη του αστραγάλου «γαϊδούρα», ο υποκείμενος στην ποινή παρέμεινε γονατιστός και φορούσε πάνω από την πλάτη του το χονδρό σακκάκι, έστω κι’ αν ήτο καλοκαίρι! Ανάλογα με την διάθεση του «Βασιλιά», την συμπάθεια ή την αντιπάθεια προς τον τιμωρούμενο, έδινε διαταγή προς το… «Σκορδομπάτσι»: «πέντε λιβανιστές!!!», δηλαδή ο… ραβδούχος όφειλε να αιωρήσει το λουρί πέντε φορές πάνω από την πλάτη του άτυχου παίκτη, δίχως κάν να τον αγγίξει. Αυτός ο χαρακτηρισμός του «λιβανιστού» χτυπήματος εθεωρείτο θωπευτικός.

Το παιγνίδι μετά τις «λιβανιστές» συνέχιζε με τον επόμενο παίχτη. Όποιος είχε την ατυχία να φέρει στη ριξιά του, ξανά «γαϊδούρα», φορούσε στην πλάτη του, το χονδρό σακάκι και περίμενε την απόφαση του «Βασιλιά»: «Επτά μελάτες!!!» Τότε ο ραβδούχος, έριχνε με το λουρί επτά μαλακά κτυπήματα. Η απόφαση του «Βασιλιά», πλην των παραπάνω ειδών χτυπημάτων, μπορούσε να «παραγγείλει» και δυο ακόμη είδη από αυτά(2). Συγκεκριμένα για παράδειγμα: Έξι ξιδάτες! Δηλαδή έξι χτυπήματα ούτε δυνατά, ούτε μαλακά. Κι’ ακόμη: Τέσσερις… γαϊδρομπανίσες (γαϊδουρομπανίσιες), δηλαδή τέσσερα ισχυρά κτυπήματα. Για το τελευταίο αυτό είδος χτυπήματος, υπεχρεώνοντο όλοι οι παραπτωματίες να φορούν καλού-κακού το σακάκι, αφού δεν ήξεραν τι είδος ξυλιών θα επέλεγε ο «Βασιλιάς».

Τώρα, κατά την περίπτωση που ο αστράγαλος (καθώς περνούσε από χέρι σε χέρι) ελάμβανε την θέση-πλευρά που εκπροσωπούσε τον τίτλο του «Βασιλιά» ή τον τίτλο του «Σκορδομπατσιού», τότε ο τίτλος έφευγε από τον μέχρι τότε κρατούντα και τον παρελάμβανε ο νέος τυχερός. Ας φαντασθεί κανείς τον πρώην «Βασιλιά» ή το πρώην «Σκορδομπάτσι» στη δική του ριξιά να φέρνει «γαϊδούρα» και «βασιλιάς» να είναι εκείνος που πριν λίγο είχε δεχθεί τις «γαϊδρομπανίσες». Επίσης το «Σκορδομπάτσι» ήταν κατά κάποιον τρόπο ανεξάρτητο από τον «Βασιλιά» και εκτελούσε μόνον τα παραγγελλόμενα κτυπήματα ενώ στην αλλαγή του «Βασιλιά» εκτελούσε τις διαταγές του νέου. Και για να χαριτολογήσωμε λίγο, η θέση του δεν απείχε πολύ από ‘κείνη του δημοσίου υπαλλήλου, που βρίσκεται διαρκώς υπό τον εκάστοτε προϊστάμενο, ο οποίος ήτο υποχρεωμένος να πιέσει τον πρώην προϊστάμενό του, εάν αυτός κατέπιπτε του αξιώματός του λόγω παραπτώματος.

Με τα σημερινά κριτήρια ίσως το παιγνίδι θα εχαρακτηρίζετο ως βάρβαρο, αλλά σε μεταφορική έννοια, προετοίμαζε το παιδί για τις καλές και κακές στιγμές της ζωής του, δηλαδή να κρατά, κατά το κοινώς λεγόμενο, πισινή για τις άγνωστες προθέσεις των συνανθρώπων των, όπως κρατούσε πισινή, φορώντας καλού-κακού το σακάκι, αφού δεν είχε εμπιστοσύνη στην βούληση του «Βασιλιά».

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1) Από το διήγημα του Παύλου Νιρβάνα υπό τον τίτλο Η ΔΗΛΟΣ, αντλήθηκε το παρακάτω απόσπασμα:

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΥΦΛΟΣ, ΟΥΔΕ ΒΛΕΠΕΙ
ΟΥΔΕΝ ΠΑΙΖΩΝ ΑΣΤΡΑΓΑΛΟΥΣ ΕΚΛΕΨΕΝ
ΑΥΤΩ ΕΡΜΙΑΣ ΑΣΤΡΑΓΑΛΟΥΣ

– Καταλαβαίνετε τι τρέχει εδώ; μας είπε ο αρχαιολόγος. Τα παιδιά του 450 π.Χ. είχαν την κακή συνήθεια, όπως και τα σημερινά, να γράφουν πάνω στους τοίχους. Ο μικρός Ερμίας λοιπόν έπαιζε τα κότσια με το μικρούλη τον Δημήτριο, παιδιά χρηματιστών και τα δύο και ο Ερμίας έκανε ζαβολιές στο Δημήτριο, χωρίς να παίρνει είδηση εκείνος. Κάποιος άλλος πονηρός μικρός, που είχε μυριστεί τη ζαβολιά, έπιασε κι’ έγραψε στον τοίχο αυτά που διαβάσατε.

Και ο αρχαιολόγος μας εξήγησε την αρχαία επιγραφή του τοίχου:
«Ο Δημήτριος είναι στραβός και δεν βλέπει τίποτα, όταν παίζει τα κότσια. Ο Ερμίας του έκλεψε μερικά κότσια».

2) Τα είδη των χτυπημάτων δεν υπόκειντο σε σειρά προτεραιότητας, αλλά ο «Βασιλιάς», κατά την δική του κρίση, επέλεγε το είδος χτυπημάτων το οποίο ήτο απόρροια της συμπάθειες ή της αδυνάτου σωματικής διαπλάσεως του παραπτωματία καθώς επίσης (κατ’ αντίθετη φορά) η αντιπάθεια ή η ανταπόδοση προς αυτόν.

ΕΠΙ ΠΛΕΟΝ

Ο άθλιος σκιτσογράφος όν διαθέτει η παρούσα στήλη δια το συγκεκριμένον θέμα, ζητά πανδήμως συγγνώμην από την επιστημονικήν κοινότηταν των Κτηνιάτρων, την συμπαθεστάτην τάξιν των εντίμων Κρεοπωλών και από τους φίλους αναγνώστας (προσέτι δε και από εκείνους οίτινες, κατά το κοινώς λεγόμενο, «δεν τόνε χωνεύουνε»), δια το ατελές της απεικονήσεως του «αστραγάλου». Δυστυχώς η εμφανιζομένη σχεδιαστική απόδοσις του εν λόγω «ζωικού οργάνου», οφείλεται εις την διατροφικήν απέχθειαν του προειπωθέντος αθλίου σκιτσογράφου, έναντι της σαρκός. Ως εκ τούτου η ελλειμματική επαφή σκιτσογράφου –αστραγάλου συνετέλεσεν τα μέγιστα εις την μη σαφή εικόνα του τελευταίου, διό και ανέσυρεν ταύτην εκ των μνημονικών πτυχώσεων του εγκεφάλου.