O Άγιος Νικήτας Λευκάδας και ο μάρτυρας επίσκοπος Χαλκηδόνος -Ερευνώντας μια τοπική προφορική παράδοση

Του Αντώνη Γ. Περδικάρη

Οι κάτοικοι και οι παραθεριστές του Αγίου Νικήτα Λευκάδας, συχνά απορρούν πώς ορίστηκε ως πολιούχος του χωριού, ο Επίσκοπος Χαλκηδόνος Νικήτας ο Α΄, ένας άγνωστος Μικρασιάτης άγιος, του 8^ου ή 9^ου αιώνα Μ.Χ. (εορτάζει 28/5). Στη προσπάθειά μας να ερευνήσουμε τα γεγονότα που επέβαλαν την απόφαση αυτή, καταγράψαμε αρχικά την προφορική παράδοση που ταξίδευσε μέχρι τις μέρες μας από το πρώτο μισό του 19^ου αιώνα (εποχή εμφανισης του οικισμού) και η οποία συνοπτικά περιγράφεται στο παρακάτω κείμενο:

 «…στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός του Αγίου, παλιότερα υπήρχαν βράχια.Εκεί βρέθηκε κατά τρόπο θαυμαστό μία εικόνα που παριστούσε κάποιον Άγιο, επίσκοπο όπως έδειχνε η αμφίεσή του, και έφερε την επιγραφή «Άγιος Νικήτας». Όταν πήγαν την εικόνα στον Μητροπολίτη του νησιού, εκείνος δεν ήξερε για ποιόν Άγιο επρόκειτο. Ο μόνος Άγιος Νικήτας που γνώριζε  από τα αγιολόγια ήταν μάρτυρας και όχι επίσκοπος. Ήρθε λοιπόν σε επικοινωνία με μονές του Αγίου Όρους, όπου βρίσκονται λεπτομερέστεροι κατάλογοι με τα ονόματα των Αγίων, και από εκεί έμαθε ότι επρόκειτο για τον Άγιο Νικήτα, Αρχιεπίσκοπο Χαλκηδόνος.[1]» Παρά το γεγονός ότι οι προφορικές μαρτυρίες, θεωρούνται από την πλειοψηφία των ερευνητών, ήσσονος σημασίας στοιχεία στην ιστορική έρευνα, αφού προφανώς-πολύ συχνά- εξιδανικεύουν πρόσωπα και καταστάσεις και στερούνται ακρίβειας και αντικειμενικότητας[2], στη προκειμένη περίπτωση -απουσία άλλων εγκυροτέρων στοιχείων καθώς η περίοδος της Αγγλοκρατίας αποτελεί μια «σκοτεινή περίοδο» στην ιστορία του Χωριού- ο ερευνητής είναι υποχρεωμένος να κινηθεί με άξονα τη μαρτυρία αυτή, ελέγχοντας όμως συνεχώς, σε κάθε βήμα του -με όσα άλλα στοιχεία έχει στη διάθεσή του- την ακρίβεια και την αντικειμενικότητα της πληροφορίας αυτής.

1. Ο ναός πάνω στο βράχο

 «…στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός του Αγίου, παλιότερα υπήρχαν βράχια….»

Όπως είναι γνωστό σήμερα, η οικοδόμηση του αρχικού ναού του Αγίου, είχε ολοκληρωθεί την γ΄ δεκαετία του 18^ου αιώνα, όταν ακόμη η περιοχή ήταν ακατοίκητη. Οι πρώτοι κάτοικοι του οικισμού εγκαταστάθηκαν στην περιοχή την β΄ δεκαετία του του 19^ου αιώνα και η εγκατάσταση αυτή ολοκληρώθηκε στα τέλη του αιώνα αυτού. Όμως, περί το 1830, όταν η τοπική κοινότητα αριθμούσε πλέον, ένα σημαντικό αριθμό μονίμων κατοίκων προέκυψε η ανάγκη  δημιουργίας ενός νέου, μεγαλύτερου τόπου λατρείας, σε αρτιότερο οικόπεδο, το οποίο να ήταν παράλληλα και ευκολότερα προσβάσιμο. Στόχος ήταν η διευκόλυνση τόσο των θρησκευτικών τελετών, όσο και η προσέλευση των ηλικιωμένων κατοίκων. Φαίνεται, ότι αυτό κατέστη δυνατό τελικά στις αρχές της δεκαετίας του 1840, οπότε και άρχισε να λειτουργεί ο σύγχρονος ναός του Αγίου -αφού μεταφέρθηκαν σε αυτόν όλα τα ιερά αντικείμενα-ενώ ο παράλληλα ο αρχικός ναός εγκαταλείφθηκε[3].

Προφανώς, όταν η παράδοση μιλάει για ανεύρεση της εικόνας σε κάποιο «σημείο με βράχια», αναφέρεται στην αρχική θέση της εκκλησίας. Και βεβαίως αυτό που βρήκαν οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής -οι οποίοι προέρχονταν από το γειτονικό ορεινό χωριό «Δρυμώνας»- δεν ήταν μόνο μια εικόνα, αλλά μια ολόκληρη εκκλησία. Αυτό καθίσταται σαφές από το  παρακάτω απόσπασμα από το «Βιβλίο Βαπτίσεων» της εκκλησίας του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, στο χωριό Δρυμώνας του 1816:

«1816: σεπτεβρίου:11
εις τον ναόν του αγίου νηκήτα εβαπτισθη πεδίον θηλυκόν του παναγιώτη περδικάρη του ανδρέου μετάτης νομήμου γηνής αυτού ακριβής. το αναδέχθη εκ της ιεράς κολυμβήθρας ο βασίληος γρηγόρης ονομάσας αυτήν μαργαρίτα. ως υπηρέτης (του Θεού), παπά στάθης φέτζης»[4]

Από την παραπάνω πράξη προκύπτει ότι στο ναό του αγίου Νικήτα, το 1816 -πριν ακόμα ιδρυθεί ο ομώνυμος οικισμός- διεξάγονταν θρησκευτικές τελετές και μυστήρια και ήταν συνεπώς ένας κανονικός ορθόδοξος ναός και όχι ένα απλό εικόνισμα ή κάποιο ερείπιο. Η αρχική του θέση, μπορεί να προσδιοριστεί από τον γνωστό χάρτη της Ενετοκρατίας του μηχανικού Santo Semitecolo (1726)[5]  και φαίνεται ότι είναι σε μικρή απόσταση, ΒΑ΄ της σημερινής θέσης του ναού, δίπλα στην ακτογραμμή, στην κορυφή ενός τεράστιου βράχου στη ρίζα του οποίου υπάρχει πηγή πόσιμου νερού. Ο βράχος αυτός είναι γνωστός στους κατοίκους με την ονομασία «Κόντρος του Γλυκού Νερού», από την πηγή ποσίμου νερού που υπάρχει –όπως αναφέρθηκε- στη ρίζα του, η οποία ονομάζεται «Γλυκό Νερό» και κάλυπτε μέχρι  το β΄ μισό του 20^ου αιώνα τις ανάγκες σε πόσιμο νερό, μεγάλου μέρους του οικισμού.

Καθώς η αρχική θέση του ναού του Αγίου βρίσκεται μέσα στον ιστό του οικισμού, σε ένα σημείο που δεχόταν την αδιάκοπη ανθρωπογενή επίδραση, επί δύο αιώνες μετά την εγκατάλειψή του, είναι πρακτικά αδύνατο σήμερα να βρεθούν κάποια ίχνη που να επιβεβαιώνουν την ύπαρξή του στη θέση αυτή. Ωστόσο, ένα αιώνα πρίν, όταν το Χωριό φωτογραφήθηκε για πρώτη φορά από τους συνεργάτες του αρχαιολόγου W. Doerpfeld, θεωρώ ότι υπήρχαν σαφώς υπολείματα της ύπαρξής του. Παραθέττω, λοιπόν, τμήμα της φωτογραφίας αυτής από σύγχρονο σύγγραμμα[6], προς υποστήριξη της άποψής μου.

Παρ’ όλο που δεν υπάρχουν ίχνη κτιρίου ούτε στη φωτογραφία του 1905, εν τούτοις η μεγάλη συσώρευση λίθων στη περιοχή, είναι πιθανόν να οφείλεται στη κατάρρευση της τοιχοποιείας κάποιου παλαιού κτιρίου. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι το κτίριο του ναού είχε κατασκευαστεί 2 αιώνες πριν και είχε αφεθεί στην τύχη του επι ένα περίπου αιώνα. Πιθανότατα τα αξιοποιήσιμα υλικά του να είχαν λεηλατηθεί και σίγουρα είχε δεχθεί ήδη την καταπόνηση των τριών ισχυρότατων σεισμών που έγιναν στη περιοχή τον 19^ο αιώνα: 6,3R (1815), 6,5R (1825) και 6,4R (1869)[7].

1. Η χαμένη εικόνα

«…Εκεί βρέθηκε κατά τρόπο θαυμαστό μία εικόνα που παριστούσε κάποιον Άγιο, επίσκοπο όπως έδειχνε η αμφίεσή του, και έφερε την επιγραφή «Άγιος Νικήτας». Όταν πήγαν την εικόνα στον Μητροπολίτη του νησιού, εκείνος δεν ήξερε για ποιόν Άγιο επρόκειτο. Ο μόνος Άγιος Νικήτας που γνώριζε  από τα αγιολόγια ήταν μάρτυρας και όχι επίσκοπος…»

Όπως εξηγήσαμε παραπάνω, οι πρώτοι άνθρωποι που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Αγίου Νικήτα τον 19^ο αιώνα, προέρχονταν από το γειτονικό ορεινό χωριό Δρυμώνας, το οποίο προϋπήρχε,  επί Ενετοκρατίας. Ο ναός του αγίου Νικήτα όμως είχε εμφανιστεί στους χάρτες, ένα αιώνα πρίν – χαρίζοντας μάλιστα την ονομασία του στην ευρύτερη περιοχή- η οποία εν τούτοις, μέχρι και την β΄ δεκαετία του 19^ου αιώνα- ήταν πρακτικά ακατοίκητη[8]. Όταν όμως οι κάτοικοι του ορεινού αυτού χωριού, άρχισαν να ενδιαφέρονται για τα ΒΔ΄ παράλια και να επεκτείνουν προς τα εκεί τις καλλιέργειές τους, δεν βρήκαν απλά μια εικόνα, αλλά ένα πλήρη ναό του Αγίου, του οποίου μάλιστα, έκαναν χρήση και πριν τη μετεγκατάστασή τους στο νέο οικισμό.

Πέραν αυτών όμως, ανακρίβεια  εντοπίζεται στην ως άνω προφορική παράδοση και ως προς το ζήτημα της ενημέρωσης του Μητροπολίτη Λευκάδας για την ανευρεθείσα εικόνα του αγίου Νικήτα. Συγκεκριμένα παρατηρούμε ότι η παραπάνω παρατεθείσα πράξη βάπτισης της Μαργαρίτας Περδικάρη -η οποία έγινε στις 11/09/1816 στην εκκλησία του αγίου Νικήτα- υπογράφεται από τον ιερέα της εκκλησίας του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στο Δρυμώνα, π. Στάθη Φέτση. Το έν λόγω πρόσωπο όμως  ταυτίζεται με τον μετέπειτα «Μητροπολίτη Λευκάδος και Αγίας Μαύρας» Ευγένιο Β΄, στη θητεία του οποίου (1833-1851) αφ’ ενός δημιουργήθηκε ο οικισμός του Αγίου Νικήτα, αφ’ ετέρου χτίστηκε και εγκαινιάστηκε ο σύγχρονος ναός του Αγίου και ιστορήθηκε η αντίστοιχη εικόνα στο τέμπλο αυτού. Είναι συνεπώς αυτονόητο πως, ο Μητροπολίτης Λευκάδος και Αγίας Μαύρας δεν είχε ανάγκη ενημέρωσης, αφού είχε άμεση γνώση των γεγονότων. Αν πράγματι έγινε τέτοια διαδικασία, θα αφορά προφανώς παλαιότερες εποχές, πριν ακόμα συγκροτηθεί ο οικισμός. Το μόνο γεγονός το οποίο θα πρέπει να δεχθούμε ως αληθές από αυτό το τμήμα της προφορικής  παράδοσης, είναι η αδυναμία αναγνώρισης του Αγίου και η ταύτισή του με κάποιον προβεβλημένο άγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο ανευρεθείς ναός ήταν αφιερωμένος σε κάποιον  άγιο Νικήτα ο οποίος στην εικόνα του εμφανιζόνταν ως επίσκοπος. Κανείς όμως δεν γνώριζε ποιός ακριβώς ήταν αυτός ο άγιος, ούτε καν πότε γιόρταζε. Απάντηση δεν είχε στο ερώτημα αυτό ούτε ο Μητροπολίτης, ο οποίος ήταν απλά ο ιερέας ενός μικρού χωριού που ψηφίστηκε από τον τοπικό κλήρο. Οι πιθανοί λόγοι πολλοί. Πρώτον διότι οι άγνωστοι κτήτορες του ναού –κάτοικοι του Νησιού κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας- δεν βρίσκονταν πλέον στη ζωή και στη περιοχή και δεν σχετίζονταν με τους νέους κατοίκους που εμφανίστηκαν εκεί στις αρχές του 19^ου αιώνα. Δεύτερος λόγος η έλλειψη πληροφοριών στην ηγεσία της τοπικής Εκκλησίας, καθώς δεν υπήρχε ομαλή διαδοχή μητροπολιτών και ουσιαστικά η ίδια βίωνε περίοδο κρίσης[10]. Τρίτος λόγος θα μπορούσε να θεωρηθεί, η έλλειψη επαφών και καθοδήγησης από την «Μητέρα Εκκλησία», καθώς η επικοινωνία του τοπικού Μητροπολίτη με τον Οικουμενικό Πατριάρχη ήταν τότε δυνατή μόνο μέσω του Άγγλου Προξένου στη Κωνσταντινούπολη.

Εάν θεωρήσουμε αληθή την προφορική παράδοση, η εικόνα του Αγίου που υπήρχε εντός του ανευρεθέντος ναού, ήταν εικόνα επισκόπου και έφερε την επιγραφή «άγιος Νικήτας». Ως εκ τούτου όμως δεν μπορούσε να ταυτιστεί με τον γνωστό άγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τον μεγαλομάρτυρα Νικήτα τον Γότθο. Ωστόσο, η ονομασία του νέου χωριού ήταν δεδομένη, καθώς η περιοχή έφερε το όνομα αυτό από την Ενετοκρατία. Ομοίως δεδομένη ήταν και η ονομασία του αγίου, εφ’ όσον αναγραφόταν στην ανευρεθείσα εικόνα του. Προφανώς η τροποποίση ή αλλαγή αυτών των ονομασιών ήταν κάτι το αδιανόητο για τους νέους κατοίκους. Προέκυπτε όμως παράλληλα, η ανάγκη να ταυτιστεί ο νέος άγιος, να οριστεί η ημέρα γιορτής του (το πανηγύρι του Χωριού) και να οριστεί και η ορθόδοξη  θρησκευτική ακολουθία που όφειλε να ψάλλεται προς τιμή του. Ο σημερινός παρατηρητής, δεν αντιλαμβάνεται εύκολα τον θρησκευτικό γρίφο που προέκυψε με την εμφάνιση του οικισμού. Ο λόγος αυτής της δυσκολίας είναι το γεγονός ότι  η αρχική εικόνα του Αγίου, δεν σώζεται πλέον. Στο σύγχρονο ναό υπάρχει στην αριστερή πλευρά του τέμπλου μια –επίσης παλαιά- εικόνα η οποία ιστορήθηκε το 1848 από άγνωστο αγιογράφο της περιοχής και στην οποία εικονίζεται ο Άγιος, ως επίσκοπος καθήμενος σε μπαρόκ θρόνο, ζωγραφισμένος κατά τα πρότυπα της απεικόνισης των επισκόπων της Επτανησιακής Σχολής. Η εικόνα αυτή όμως είναι μια εικόνα  η οποία κατασκευάστηκε πολύ αργότερα, όταν ήδη είχε δημιουργηθεί το Χωριό και ο σύγχρονος ναός του Αγίου, στη νομιμοποίηση των εκλεγέντων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με αποτέλεσμα η επόμενη ενθρόνιση κανονικού Μητροπολίτη να γίνει το 1824 (Ζαχαρίας Μοντεσάντος), προφανώς γιατί η αρχική εικόνα δεν είχε τις κατάλληλες διαστάσεις για να τοποθετηθεί στο τέμπλο του νέου ναού[11].  Αν και με την τοποθέτηση στο τέμπλο του ναού, της εικόνας του 1848, που έφερε τον ένθρονο άγιο Νικήτα, στη πραγματικότητα καθιερώθηκε ένας άγνωστος άγιος, ως πολιούχος άγιος του οικισμού, ο παρατηρητής του μέλλοντος ερμηνεύοντας το γεγονός αυτό, θεωρεί ότι οι κάτοικοι του Χωριού το 1848, επέλεξαν τότε τον επίσκοπο Χαλκηδόνος ως πολιούχο τους. Αυτή η σκέψη είναι όμως  εντελώς λάθος! Κανείς τότε στην περιοχή δεν γνώριζε κάτι για τον άγιο αυτόν. Η εικόνα του 1848 δεν απεικόνιζε τον επίσκοπο Χαλκηδόνος Νικήτα, αν ίσχυε αυτό θα είχε αναγραφεί στην εικόνα. Απεικόνιζε κάποιον άγνωστο άγιο Νικήτα που ήταν επίσκοπος!

Σε παλαιότερο άρθρο μου για το θέμα αυτό[12], εξέφραζα τις αμφιβολίες μου για την ύπαρξη κάποιας εικόνας του Αγίου η οποία να είχε διασωθεί από τον αρχικό ναό, στη θέση «Κόντρος». Αυτό διότι κανείς από τους τότε επιζώντες κατοίκους του οικισμού δεν μπορούσε να βεβαιώσει κατηγορηματικά, κάτι τέτοιο. Σήμερα θεωρώ βέβαιο ότι υπήρχε τέτοια εικόνα, όχι απλά επειδή αναφέρεται στην εν λόγω προφορική παράδοση, αλλά για τρεις επι πλέον λόγους:

Ο πρώτος διότι δεν είναι η μόνη εικόνα που διασώθηκε από την αρχική εκκλησία, η οποία- όπως ελέχθη- λειτουργούσε ως κανονικός ορθόδοξος ναός μέχρι το πρώτο μισό του 19^ου αιώνα. Σώζεται επι πλέον η λεγόμενη «Εικόνα της Στέψης», μία εικόνα του 18^ου αιώνα. Εικάζεται επίσης ότι υπήρχαν και άλλες θρησκευτικές εικόνες (π.χ. εικόνα 3 ιεραρχών, εικόνες προφητών) που χάθηκαν και αυτές, όπως η υπό συζήτηση εικόνα του Αγίου. Ο ναός του Αγίου στο Χωριό, είναι γνωστό ότι διερρήχθη επανειλημμένα από αρχαιοκάπηλους. Η ίδια η εικόνα της Στέψης είχε κλαπεί το 1997, αλλά επεστράφη λίγα χρόνια αργότερα.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αν δεν είχε διασωθεί η εικόνα του Αγίου, δεν θα υπήρχε πρόβλημα. Ο οικισμός και η εκκλησία του θα διατηρούσαν την ονομασία τους και θα ήταν αφιερωμένοι πιθανότατα στη μνήμη και την λατρεία του Μεγαλομάρτυρα Νικήτα του Γότθου, ενός αγίου αναγνωρισμένου από την Ορθόδοξη Εκκλησία και ευρύτατα τιμώμενου στον Ελλαδικό χώρο και όχι μόνο.

Τρίτος και τελευταίος λόγος, η ύπαρξη προφορικής μαρτυρίας, του Δημητρίου Φίλιππα του Κωνσταντίνου (1912-2009), γεωργού, μονίμου κατοίκου Αγίου Νικήτα που βεβαιώνει την ύπαρξη της εικόνας αυτής στο σύγχρονο ναό του Αγίου. Ο ως άνω μάλιστα προσδιόρισε την περίοδο απώλειας της εικόνας από την εκκλησία την χρονική περίοδο 1946-1947[13].

Μαζί με την απώλεια της αρχικής εικόνας του Αγίου -η οποία έγινε σε μια δύσκολη περίοδο για την Ελληνική κοινωνία- χάθηκαν οριστικά και οι πληροφορίες που μετέφερε μέσα στο χρόνο και οι οποίες θα ήταν δυνατό να αξιοποιηθούν στη μελέτη της ιστορίας του ναού και του Χωριού, γενικότερα. Να σημειωθεί όμως εδώ, ότι όταν εκδόθηκε για πρώτη φορά – την β΄ δεκαετία του 20^ου αιώνα- στη Λευκάδα η συγγραφείσα στο Άγιο Όρος ακολουθία του αγίου Νικήτα, έφερε στο εξώφυλλο και στο εσώφυλλο του συγγράμματος, σχεδιασμένη την εικόνα ενός ιεράρχη, ο οποίος ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό κρατά το ιερό Ευαγγέλιο[14]. Με δεδομένο ότι το σχέδιο αυτό, δεν προσομοιάζει, ούτε με την εικόνα του Αγίου στην «Εικόνα της Στέψης», ούτε με την εικόνα του τέμπλου (1848), θεωρώ πολύ πιθανό να απεικονίζει τον Άγιο, όπως είχε ιστορηθεί στην χαμένη του εικόνα και αντιγράφηκε –ως σκαρίφημα- στο βιβλίο της ακολουθίας του.

3.Το Άγιο Όρος και ο ρόλος του μοναχού Ιάκωβου Νεασκητιώτη

«…Ήρθε λοιπόν σε επικοινωνία με μονές του Αγίου Όρους, όπου βρίσκονται λεπτομερέστεροι κατάλογοι με τα ονόματα των Αγίων, και από εκεί έμαθε ότι επρόκειτο για τον Άγιο Νικήτα, Αρχιεπίσκοπο Χαλκηδόνος.»

Η προφορική παράδοση δηλώνει ότι η απάντηση στο πρόβλημα του άγνωστου πολιούχου του Χωριού ήρθε από τις «μονές του Αγίου Όρους». Ήταν όμως ο τοπικός Μητροπολίτης αυτός που ήρθε σε επαφή με τις μονές αυτές; Ένας εκκλησιαστικός ηγέτης που ουσιαστικά δεν είχε τη δυνατότητα να επικοινωνήσει με την ηγεσία της Εκκλησίας του –το Οικουμενικό Πατριαρχείο- θα ήταν δυνατόν να έρθει σε συνεννόηση με θρησκευτικά ιδρύματα ενός άλλου κράτους, όπως οι μονές του Αγίου Όρους (το οποίο ανήκε τότε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) και να δοθούν αυτές οι απαντήσεις εκ του μακρόθεν; Και άν ναι, γιατί δεν φαίνεται πουθενά αυτή η αλληλογραφία, ούτε στα αρχεία της Μητρόπολης Λευκάδας, ούτε στα αντίστοιχα της Αθωνικής Πολιτείας; Σε κάθε περίπτωση, αν κάποιος Μητροπολίτης προσπάθησε ή ήρθε σε επαφή με λόγιους Ορθοδόξους μοναχούς για το θέμα της ταυτότητας του Αγίου, αυτός λογικά θα ήταν ο Μητροπολίτης Ευγένιος ο Β΄ διότι όπως εξηγήσαμε, το πρόβλημα προέκυψε κατά τη θητεία του. Παρ’ όλα αυτά όμως διαπιστώνεται ότι μέχρι το έτος 1848 – τότε που με έξοδα του ανηψιού του ιστορήθηκε η εικόνα του Αγίου- δεν είχε υπάρξει λύση στο πρόβλημα. Σημειωτέον ότι το 1851 (τρία έτη αργότερα)  ο Μητροπολίτης Ευγένιος ο Β΄ απεβίωσε, πιθανότατα χωρίς να υπάρξει κάποια εξέλιξη στο ζήτημα αυτό.

Παρ’ όλο που δεν θα μπορούσε κάποιος να αποκλείσει την πιθανότητα η Εκκλησία της Λευκάδας να επικοινώνησε -για το θέμα του Άγιο Νικήτα- με την Αθωνική Πολιτεία κατά την θητεία του -διαδόχου του Ευγενίου του Β΄- Μητροπολίτη Γρηγορίου (Αραβανή,1851-1886), θεωρώ βέβαιο ότι η επαφή αυτή έγινε τελικά το έτος 1861 στο Άγιο Όρος και δεν ήταν συνάντηση σε επίπεδο ηγεσίας, αλλά ήταν μια απλή συνάντηση μοναχών: Του μοναχού Πέτρου Γρηγορίου (από την Ιερά Μονή του Οσίου Γρηγορίου) και του μοναχού Ιάκωβου Νεασκητιώτη (από την Νέα Σκήτη, η οποία υπάγεται στην Ιερά Μονή του Αγίου Παύλου). Στη συνάντηση αυτή, ο πρώτος μοναχός -ένας απλός αγρότης με λιγοστές γραμματικές γνώσεις- ανέθεσε έναντι κάποιας άγνωστης αμοιβής, στον λόγιο αδελφό του, να ερευνήσει τους χειρόγραφους κώδικες των Ιερών Μονών για την ύπαρξη αγίου Νικήτα ο οποίος να φέρει τον τίτλο του επισκόπου. Πέραν αυτού του ζήτησε να συγγράψει ακολουθία για τον άγιο αυτό, η οποία θα ψάλλοταν στο εξής στο ναό που είχε ήδη ιδρυθεί προς τιμή του, στη Λευκάδα. Ο δεύτερος αποδέχθηκε την εργασία αυτή και μετά από κάποια μελέτη του αντικειμένου, απεφάνθη ότι ο άγνωστος αυτός άγιος είναι «ο άγιος Νικήτας ο αρχιεπίσκοπος[15] Χαλκηδόνος», που εορτάζει την 28/5 και παρέδωσε στον εντολέα του χειρόγραφο κείμενο (κώδικα) με τον βίο και την ακολουθία του Αγίου.

Προκειμένου όμως να μελετήσουμε τα ευρήματα του Ιακώβου, ας δουμε αρχικά ορισμένα βιογραφικά στοιχεία που γνωρίζουμε για τους δύο αυτούς μοναχούς:

Ο μοναχός Πέτρος Γρηγορίου (κοσμικό όνομα Πανταζής Φίλιππας του Φιλίππου) γεννήθηκε στο Δρυμώνα Λευκάδας και υπήρξε ένας από τους πρώτους κατοίκους του χωριού αυτού ο οποίος μετακόμισε στο νεοδημιουργηθέν τότε χωριό του Αγίου Νικήτα. Τα τοπικά αρχεία τον φέρουν γεννηθέντα το έτος 1816, ωστόσο η πληροφορία αυτή ελέγχεται ως ανακριβής. Πιθανότατα ήταν γεννημένος την πρώτη δεκαετία του 19^ου αιώνα. Κατά  την παραμονή του στον Άγιο Νικήτα εργάστηκε ως γεωργός, ήταν όμως εγγράμματος και θρησκευόμενος, έφερε  μάλιστα τον εκκλησιαστικό τίτλο του «Αναγνώστη» -ήταν δηλαδή ψάλτης στην εκκλησία. Νυμφεύθηκε πιθανότατα στα τέλη της δεκαετίας του ’20 την Αικατερίνη Λάζαρη (Σφακιώτες) και απέκτησε 6 παιδιά (Ιωάννης, Σπυρίδων, Αθανάσιος, Απόστολος, Μαύρα και Ελένη).

Αναφέρεται ότι το έτος 1839, εγκατέλειψε την οικογένειά του στο Χωριό και μετέβη στο Άγιο Όρος, όπου εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα Πέτρος. Ασκήτευσε στην Ιερά Μονή Γρηγορίου, όπου και φέρεται να απεβίωσε την 11/07/1869. Μετά την αποχώρηση του από το Χωριό – ενέργεια η οποία μάλλον δεν προκάλεσε ένταση με τους οικείους του – διατήρησε επικοινωνία με την οικογένεια την οποία άφησε πίσω του, αποστέλοντας επιστολές με νουθεσίες προς τα παιδιά και τα εγγόνια του. Δεν γνωρίζουμε εάν οι επιστολές αυτές εύρισκαν ανταπόκριση και εάν αυτός ενημερωνόταν για τα προβλήματα του Χωριού από τους συγγενείς  του. Ωστόσο, γεγονός είναι, ότι παρά την εγκατάλειψη από τον πατέρα τους, τα παιδιά του πρόκοψαν και έγιναν «νοικοκυραίοι» στη περιοχή.

Ο μοναχός Ἰάκωβος Νεασκητιώτης (αγνώστου κοσμικού ονόματος) γεννήθηκε περί το έτος 1797 στα Κύθηρα, όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα. Η εκπαίδευσή του ήταν σαφώς ανώτερη από τόν μέσο όρο τής παιδείας, πού προσέφερε ἡ ἐποχή του και ως εκ τούτου θεωρείται δεδομένο ότι ολοκλήρωσε τις σπουδές του σε κάποιου είδους ανώτερη σχολή, πιθανότατα την Αθωνιάδα.Το μορφωτικό του επίπεδο βελτιώθηκε περισσότερο λόγω της  ενασχόλησής του μέ τήν ἀντιγραφή κωδίκων, μια δραστηριότητα πού του προσπόριζε, εκτός ἀπό τούς ἀναγκαίους γιά τήν ἐπιβίωσή του οικονομικούς πόρους, πολύτιμες θεολογικές γνώσεις.

Η άφιξή του στο Άγιο Όρος προσδιορίζεται την β΄ δεκαετία του 19^ου αιώνα και ξεκίνησε τον μοναχικό βίο από την Ι.Μ. Εσφιγμένου, μονή με την οποία συνδεόταν ο θείος του, αρχιμανδρίτης Θεοδώρητος ο εξ Ιωαννίνων[16], τον οποίο ο Ιάκωβος εκτιμούσε πολύ και τον αποκαλούσε «διδάσκαλο». Στη Νέα Σκήτη κατέφυγε περί το 1819,  λόγω της αλλαγής της ηγεσίας της Ι.Μ. Εσφιγμένου, όπου και παρέμεινε για το μεγαλύτερο τμήμα του μοναστικού βίου του και από κεί έλαβε το μοναστικό του επώνυμο. Εν τούτοις φαίνεται ότι εγκαταβίωσε και σε άλλες μονές της Αθωνικής Πολιτείας, ενώ την δεκαετία του 1820 μετά την αποτυχία της Ελληνικής επανάστασης στη Μακεδονία (1821) και την κατάληψη του Αγίου Όρους από τον Οθωμανικό Στρατό, φαίνεται ότι κατέφυγε στα Επτάνησα, αφού ως καταγόμενος από τα Κύθηρα, διέθετε Αγγλικό διαβατήριο. Είναι πάντως επιβεβαιωμένο ότι  το 1830 ζούσε στους Παξούς  στο «μοναστήριον τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου εἰς τό  νησόπουλον», δηλαδή στη νησίδα απέναντι από τον Γάio, την πρωτεύουσα των Παξών, όπου ηγούμενος ήταν τότε ο ἱερομόναχος Ἀνδρέας Κατηφόρης.

Ο Ἰάκωβος θεωρείται ὁ πολυγραφότερος λόγιος Ἁγιορείτης τῆς ἐποχῆς του. Έχουν μελετηθεί περισσότεροι από 200 χειρόγραφοι κώδικες που συνέγραψε ο ίδιος και φυλάσσονται σε διάφορες μονές του Αγίου Όρους. Απεβίωσε το έτος 1869, πιθανότατα στη Νέα Σκήτη[17].

Το χειρόγραφο κείμενο του 1861 με τον βίο και την ακολουθία του «εν αγίοις πατρός ημών Νικήτα, αρχιεπισκόπου Χαλκηδόνος» το οποίο συνέταξε ο μοναχός Ιάκωβος, κατά παραγγελία του μοναχού Πέτρου Γρηγορίου δεν βρέθηκε σήμερα στον ναό του Αγίου στη Λευκάδα. Κατά τον εορτασμό της μνήμης του Αγίου (28/5) ωστόσο, χρησιμοποιείται μιά έντυπη έκδοση που εκδόθηκε το 1915 στη πρωτεύουσα του Νησιού[18]. Στο -περιεχόμενο σ’ αυτή- κείμενο της ακολουθίας του Αγίου, αναγράφεται ως συντάκτης ο «Ιάκωβος Μοναχός αγιορείτης» ενώ τον αμέσως μετά παρατιθέμενο-στο τέλος του εντύπου- «Βίο κατ’ επιτομήν» του Αγίου,  υπογράφει ως «Μελενδύτης Ιάκωβος». Κατ’ αρχάς το ζήτημα που πρέπει να διερευνηθεί  –με δεδομένη την απώλεια του αρχικού κώδικα- είναι άν όντως ο  υπογράφων Ιάκωβος, ταυτίζεται με τον Ιάκωβο τον Νεασκητιώτη ή πρόκειται απλά για κάποια συνωνυμία. Εδώ, έχουμε να παρατηρήσουμε ότι τα προαναφερθέντα προσωνύμια του συγγραφέα της ακολουθίας και του βίου, έχουν χρησιμοποιηθεί -κατ’ επανάληψη- από τον Ιάκωβο τον Νεασκητιώτη, ως συνοδευτικά του ονόματός του, στα διάφορα κείμενά του[19]. Πέραν αυτού, γνωρίζουμε ότι το 1861 ο εν λόγω μοναχός συνέγραψε και δύο άλλες ακολουθίες εκ των οποίων η μία επίσης κατά παραγγελία  μοναχού της Ι.Μ. Γρηγορίου με τίτλο «ακολουθία Συμεών τοῦ Θαυμαστορείτου» (κωδ. Γρηγορίου 47). Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι γενικότερα η περίοδος αυτή θεωρείται περίοδος παραγωγική για τον εν λόγω ασκητή , αφού συναντάμε έργα του που συγγράφηκαν και κατά το προηγούμενο έτος[20] και  κατά το επόμενο έτος.[21]

Ένας ακόμη λόγος που μας οδηγεί στην ταύτιση του συγγραφέα της ακολουθίας του αγίου Νικήτα Χαλκηδόνος, με τον Ιάκωβο τον Νεασκητιώτη, είναι η σκέψη ότι ο Μοναχός Πέτρος ως εντολέας και χρηματοδότης της εργασίας αυτής, δεν θα απευθυνόταν σε ένα τυχαίο λόγιο μοναχό, αλλά σε κάποιον που γνώριζε και εμπιστευόταν. Είναι σχεδόν βέβαιο, ότι οι δύο αυτοί Επτανήσιοι μοναχοί –Ιάκωβος και Πέτρος- οι οποίοι ασκούνταν τότε στο Άγιο Όρος, είχαν επαφές μεταξύ τους καθώς και με τους υπολοίπους Επτανησίους, οι οποίοι -ως κάτοχοι Βρετανικών Διαβατηρίων και μη οφείλοντες υπακοή στους Οθωμανούς- είναι γνωστό ότι συνέβαλαν σημαντικά, στη διατήρηση της Ελληνικότητας των μονών ενάντια στην προσπάθεια που έγινε στα μέσα του 19^ου αιώνα από τους πανσλαβιστές οι οποίοι ἐπεχείρησαν, τότε, τήν ἐθνογραφική αλλοίωση τῶν κατοίκων της ιερας χερσονήσου[22].

Πέραν των ανωτέρω στοιχείων, είναι επίσης εμφανές ότι τόσο το ύφος όσο και η μορφή της ακολουθίας του αγίου Νικήτα,  παραπέμπουν στον συγγραφέα Ιάκωβο ο Νεασκητιώτη[23] και ως εκ τούτου, θα θεωρείται ως δεδομένο στο εξής.

Εξετάζοντας τώρα, την αξία και την εγκυρότητα της εργασίας του Ιακώβου, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι διαφαίνεται ότι πραγματοποίησε ο ίδιος κάποιου είδους έρευνα στα χειρόγραφα μηναία που ευρίσκονταν ενσωματωμένα σε κώδικες των Ιερών μονών του Άθω, με στόχο να εντοπίσει σε αυτά κάποιον Ορθόδοξο επίσκοπο άγιο Νικήτα. Με βαση τα αποτελέσματα της έρευνας του αυτής, πρότινε προφανώς την ταύτιση του αγνώστου αγίου της Λευκάδας, με τον επίσκοπο Χαλκηδόνος. Αυτό άλλωστε αναφέρει και ο ίδιος στον συνταχθέντα βίο του Αγίου:

«…εν τοις παλαιοίς χειρογράφοις μηναίοις, και εις τα πρώτα ωρολόγια τα εν Βενετία τυπωθέντα, τη 28^η (Μαϊου) ευρίσκεται μνήμη του οσίου πατρός ημών Νικήτα επισκόπου Χαλκηδόνος. Εις τα νεοτύπωτα δε μηναία και ωρολόγια ποσώς μη γράψαντες αφήρεσαν…»[24] Εκεί όμως θεωρώ ότι τελειώνει και η όλη προσπάθεια του συγγραφέα να προσεγγίσει την αλήθεια, καθώς στο σημείο αυτό η έρευνά του σταματά και  ο ίδιος χρησιμοποιεί απλά την φαντασία του και την έμπνευσή του, επικαλούμενος ανύπαρκτες  πηγές οι οποίες επιβεβαιώνουν δήθεν τα λεγόμενά του. Είναι π.χ. γνωστό ότι πράγματι συναντάμαι τον Νικήτα Χαλκηδόνος σε χειρόγραφους κώδικες του Αγίου Όρους και συγκεκριμένα στους «Λαυρεωτικούς κώδικες»[25] Δ39,Θ87,Δ36 και Ω147. Ο μελετητής αυτών των κωδίκων και σήμερα, συναντά όντως τον εορτασμό της μνήμης του αγίου Νικήτα Επισκόπου Χαλκηδόνος την 28^η Μαΐου., αλλά όμως ευρίσκει εκεί και την ακολουθία αυτού, γραμμένη από τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο τον 9^ο αιώνα[26], η οποία είναι γνωστή πλέον στην επιστημονική κοινότητα, αφού έχει δημοσιευτεί από τον Παπαδόπουλο-Κεραμέα το 1896[27]. Εάν ο Ιάκωβος Νεασκητιώτης επέμενε στην έρευνά του, θα είχε εντοπίσει την ακολουθία αυτή –την οποία θα μπορούσε να αναπαράγει και να συμπληρώσει για τις ανάγκες των Λευκαδίων πιστών- και επι πλέον θα ήταν γνώστης της πληροφορίας η οποία εμπεριέχεται σ’ αυτή, ότι δηλαδή, ο άγιος έζησε την περίοδο της εικονομαχίας και υπέστη τις διώξεις των τότε εξουσιαζόντων και συνάμα αιρετικών. Αντί αυτού,  ο Ιάκωβος, συνέθεσε εξ αρχής μια νέα ακολουθία, όπου υμνείται ο άγιος, -ως όσιος ιεράρχης- η Χαλκηδόνα, -ως γη όπου ασκησε το διακόνημά του- και η Λευκάδα -ως τιμώσα τη μνήμη του. Επίσης συνέταξε, ένα πλήρως φανταστικό βίο του Αγίου, τοποθετώντας τον εν ζωή, τον 5^ο αιώνα Μ.Χ. στην πόλη της Χαλκηδόνας και θεωρώντας τον εκπρόσωπο της εκκλησίας της, στην Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο που έλαβε χώρα το έτος 451 Μ.Χ. στη πόλη αυτή:

«…Τούτο δε είναι γνωστόν εκ παλαιών χειρογράφων μηναίων, ότι επί βασιλείας Μαρκιανού και Πουλχερίας  ήκμασε, και εν ταις ημέραις της αρχιερωσύνης αυτού έγινεν εις την Χαλκηδόνα η αγία και Οικουμενική τετάρτη Σύνοδος, εις την οποίαν συνηγωνίσθη και ούτος και ικανούς χρόνους διαπρέψας εις τον θρόνον του, εκοιμήθη εν Κυρίω…»[28]

Υπάρχει όμως και μία λίγοτερο ηθική εκδοχή: Είναι γνωστό ότι ο Ιάκωβος ο Νεασκητιώτης είχε την υμνογραφία ως εργόχειρο, από το οποίο βιοποριζόταν. Είναι επομένως δυνατόν να γνώριζε την ύπαρξη της ακολουθίας του Ιωσήφ του Υμνογράφου, αλλά δεν ενημέρωσε τον εντολέα του και συνέγραψε εξ αρχής νέα ακολουθία, προκειμένου να εισπράξει την προσφερόμενη αμοιβή. Ωστόσο, η εκδοχή αυτή κατ’ εμέ προϋποθέττει περισσότερο διαθέσιμο χρόνο και γνώσεις αγιολογικές από τον συγγραφέα, τα οποία δεν γνωρίζω αν διέθεττε. Επίσης στην περίπτωση αυτή δεν υπήρχε λόγος να επινοήσει τις ψευδείς αναφορές περί συμμετοχής του Αγίου στην Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο.

Σήμερα είναι γνωστό, ότι το επίπεδο εκπαίδευσης των μοναχών τον 19^ο αιώνα δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλό. Ο σχολάρχης της Αθωνιάδος Σχολής στα μέσα του αιώνα αυτού Νικηφόρος Γλυκάς (μετέπειτα Μητροπολίτης Μηθύμνης) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι την περίοδο αυτή η πλειοψηφία των μοναχών της Αθωνικής Κοινότητας αδιαφορούσε για τα εκκλησιαστικά μαθήματα, καθώς -κατ’ αυτούς- ήταν άχρηστα στους μοναχούς και αρκούνταν ως μαθητές στην λήψη ολίγων γνώσεων σε γραμματική και συντακτικό, προκειμένου να ανταπεξέρχονται στις στοιχειώδεις καθημερινές υποχρεώσεις τους[29]. Θεωρώ ότι μια τέτοια περίπτωση ελλειπούς  μορφώσεως μοναχού, υπήρξε και ο Ιάκωβος Νεασκητιώτης, ο οποίος εκμεταλεύτηκε το ταλέντο του στην Υμνογραφία και συνέγραψε ένα εξ ολοκλήρου φανταστικό βίο και ακολουθία, για κάποιον ανύπαρκτο «αρχιεπίσκοπο» που έζησε τον 5ο αιώνα στην Χαλκηδόνα, όταν είναι γνωστό ότι την περίοδο αυτή, η πόλη ήταν απλά έδρα επισκόπου, υπαγομένου στη Μητρόπολη Νικομήδειας[30]. Δεν γνωρίζουμε σήμερα πότε το πόνημα του Ιάκωβου Νεασκητιώτη, παρελήφθη από την Εκκλησία της Λευκάδας και εάν ενεκρίθη αμέσως από την Μητρόπολη, προκειμένου να ψάλλεται στον ομώνυμο ιερό ναό της επαρχίας της. Δεδομένου ότι ο χειρόγραφος κώδικας δεν βρίσκεται σήμερα στην Ι.Μ. Γρηγορίου, είναι προφανές ότι παρελήφθη από τον ίδιο τον Μοναχό Πέτρο, ο οποίος λογικά θα τον απέστειλε στην Λευκάδα, προ του έτους 1869 (έτος θανάτου του μοναχού). Ο μητροπολίτης που το παρέλαβε, λογικά, θα ήταν ο Γρηγόριος (Αραβανής) ο οποίος απεβίωσε το έτος 1886. Υπάρχει η υπόνοια ότι πιθανά δεν ενεκρίθει άμεσα από τον μητροπολίτη η ποιηθείσα ακολουθία, καθώς μια νεώτερη εικόνα του Αγίου που έγινε για τις ανάγκες του ναού στα τέλη του 19^ου αιώνα, φέρει και πάλι απλώς την επιγραφή «άγιος Νικήτας», χωρίς να προσδιορίζει  τον άγιο περισσότερο. Σε κάθε περίπτωση θεωρώ ότι η έγκριση της Μητρόπολης Λευκάδος και η οριστική ταύτιση του Αγίου με τον Επίσκοπο Χαλκηδόνος, έγινε πριν το 1915, καθώς έχουμε τότε έντυπη έκδοση της ακολουθίας του, κάτι το οποίο δεν θα γινόταν ασφαλώς, χωρίς την έγκριση του Μητροπολίτη.

4.Η πραγματική ταυτότητα του Αγίου

Με τα ελάχιστα δεδομένα τα οποία έχουμε σήμερα στα χέρια μας για τον αρχικό ναό, τους κτήτορες αυτού και την αρχική εικόνα του αγίου Νικήτα δεν είναι δυνατόν να γίνει ταύτoποίηση του άγνωστου αγίου Νικήτα. Ωστόσο το γεγονός ότι η εκκλησία κατασκευάστηκε τον 18^ο αιώνα, επί Ενετοκρατίας, όταν η περιοχή  ήταν ακατοίκητη και ακαλλιέργητη μας οδηγεί στη σκέψη ότι χτίστηκε από ανθρώπους που ήρθαν από την θάλασσα και συνεπώς συνεργάτες των Ενετών, ο στόλος των οποίων κυριαρχούσε τότε στην περιοχή. Το δεδομένο ότι η θέση ανέγερσης του ναού είναι σε σημείο υπήνεμο και ασφαλές κατά την περίοδο ύπαρξης ισχυρών νοτίων ανέμων,  διαθέττει θέα  προς την ευρύτερη περιοχή και σημαντκές ποσότητες πόσιμου νερού, ενισχύει αυτή την άποψη.

Συνεπώς η έρευνα για την ταυτότητα του αγίου Νικήτα, του επισκόπου δεν πρέπει να αφορά σε επισκόπους που έδρασαν στην Ανατολή και δεν σχετίζονταν με την περιοχή, όπως είναι ο επίσκοπος Χαλκηδόνος, αλλά με άγιους επισκόπους της Δύσης, από την οποία και τότε αλλά και διαχρονικά επηρεαζόταν ισχυρά η Εκκλησία της Λευκάδας.

Υπάρχουν πολλές τέτοιες περιπτώσεις και παραθέτω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα:

Ο άγιος Νικήτας, επίσκοπος Remensiana(335–414) ) υπήρξε επίσκοπος στην πόλη αυτή που ανήκε στη Ρωμαϊκή επαρχία της Δακίας (Dacia Mediterranea) και αντιστοιχεί με την σημερινή πόλη Bela Palanka της Σερβίας. Κυρίως ανέπτυξε ιεραποστολική δραστηριότητα, εκπολιτίζοντας βαρβαρικά έθνη της περιοχής του, αλλά συνέγραψε και εκκλησιαστικούς ύμνους που χρησιμοποιούνται και σήμερα στην Λατινική λειτουργική. Σ’ αυτόν π.χ. αποδίδεται το Λατινικό δοξαστικό “Te Deum laudamus”. Είναι όμως γνωστός και ως εκκλησιαστικός συγγραφέας, με κυριότερο το εξάτομο έργο του «Οδηγίες για υποψήφιους προς βάπτιση». Ως άγιος τιμάται σήμερα κυρίως από την Δυτική Εκκλησία. Από τις Ορθόδοξες Εκκλησίες, η μόνη που τον τιμά, είναι η Εκκλησία της Ρουμανίας (χώρα που αντιστοιχεί στη Ρωμαϊκή Δακία) και η οποία τον θεωρεί προστάτη της. Η μνήμη εορτάζεται την 22^α Ιουνίου.

Ο άγιος Νικήτας, επίσκοπος Aquileia (5oς αιώνας Μ.Χ.), διετέλεσε επίσκοπος της Ρωμαϊκής  αυτής πόλης από το έτος  454-485, αμέσως μετά από την καταστροφή της από τους Ούννους του Αττίλα (452 Μ.Χ.). Κατάφερε να διαχειριστεί με επιτυχία την δύσκολη αυτή περίοδο για την επαρχία του και να αναδιοργανώσει την εκκλησιαστική και κοινωνική ζωή των κατοίκων της πόλης αυτής, οι οποίοι αναγκάστηκαν  για ασφάλεια να δημιουργήσουν οικισμούς στη γειτονική λιμνοθάλασσα, από τους οποίους προέκυψε αργότερα η πόλις της Βενετίας. Ο ίδιος ο Επίσκοπος, είχε για μεγάλο διάστημα, ως έδρα του την νήσο Grado, όπου ανήγειρε βασιλική προς τιμήν της αγίας μάρτυρος Ευφημίας (προστάτιδας της Χαλκηδόνας). Ως επίσκοπος διακρίθηκε για την σοφία του και την ευσέβειά του, παρήγαγε δε και αξιόλογο συγγραφικό έργο[31]. Η μνήμη του τιμάται από την Δυτική Εκκλησία, επίσης την 22α Ιουνίου.

5. Συμπέρασμα: Τα δύο λάθη που διαμορφώνουν τη σημερινή κατάσταση.

«…βρέθηκε κατά τρόπο θαυμαστό μία εικόνα…»

Στα μάτια του σύγχρονου παρατηρητή, η ανάδειξη ενός ξεχασμένου αγίου, ως προστάτη νεοϊδρυθέντος οικισμού, μοιάζει με θαυμαστό γεγονός, όταν γνωρίζουμε ότι αυτό το άγιο πρόσωπο δεν είναι δυνατόν να είχε κάποια σχέση με την περιοχή, καθώς έζησε περισσότερα από χίλια χρόνια πριν, σε άλλη περιοχή, που βρίσκεται περισσότερο από χίλια χιλιόμετρα μακριά και ανήκε σε άλλο κράτος και άλλη ήπειρο. Η τοπική λαϊκή προφορική παράδοση έχει μια απλή απάντηση σε αυτό: Επιλέχθηκε αυτός ο άγιος, γιατί βρέθηκε –κατά θαυμαστό τρόπο- η εικόνα του. Είναι μια κωδικοποίηση των γεγονότων αυτών, από την σκοπιά του μέσου κατοίκου της περιοχής, που ήταν τότε άνθρωποι ξωμάχοι, καλλιεργητές της γης, χαμηλής μορφώσεως, με έντονο θρησκευτικό συναίσθημα. Θα μπορούσε να θεωρηθεί μια κατά προσέγγιση σωστή εξήγηση. Η πραγματικότητα όμως είναι λίγο πολυπλοκότερη: Στη Λευκάδα σήμερα βρίσκεται η μοναδική εκκλησία στο κόσμο πρός τιμή του αγίου Νικήτα, επισκόπου Χαληδόνος εξ αιτίας δύο ανθρωπίνων σφαλμάτων που έγιναν στο χρονικό διάστημα από τον μαρτυρικό θάνατο του Αγίου, μέχρι την ίδρυση του οικισμού στον Άγιο Νικήτα Λευκάδας. Το πρώτο λάθος, έγινε την περίοδο του Μεσαίωνα (πιθανόν στα μέσα του 14^ου αιώνα) από τους χριστιανούς λογίους που κλήθηκαν να ταυτοποιήσουν το λείψανο του Αγίου που έφθασε στη Βενετία. Οι λόγιοι αυτοί, ως λόγιοι της Δυτικής Εκκλησίας, δεν αντιλήφθηκαν-ή δεν θέλησαν να αντιληφθούν για οικονομικούς λόγους- ότι ο χαρακτηρισμός του ως μάρτυρας αναφερόταν στην περίοδο της εικονομαχίας. Απέδωσαν σε αυτό την ταυτότητα ενός ανυπάρκτου μάρτυρα της Ρωμαϊκής περιόδου και το παρέδωσαν  στην λατρεία των πιστών καρπούμενοι τα οικονομικά οφέλη. Έτσι, ενώ η σωρός του Αγίου ήταν διάσημη σε όλο το χριστιανικό κόσμο, το όνομα του τιμώταν μόνο από του λιγοστούς χριστιανούς που επέζησαν από την επιδρομή των Οθωμανών, σε μια μικρή πόλη της Βιθυνίας. Σταδιακά λοιπόν, η μνήμη του  έσβηνε από τις Ορθόδοξες κοινότητες και  εν τέλει χάθηκε οριστικά, πριν καν ακόμα καεί ολοσχερώς, ο παλαιός ναός του, στην πόλη της Αρετσούς (1910).

Το δεύτερο λάθος, έγινε από τον Ιάκωβο τον Νεασκητιώτη, λόγιο μοναχό του 19^ου αιώνα, στο Άγιο Όρος. Κληθείς να αναγνωρίσει την ταυτότητα ενός αγνώστου αγίου με το όνομα Νικήτας, που έφερε τον βαθμό του επισκόπου και του οποίου υπήρχε ναός προς τιμή του στη νήσο Λευκάδα, αντί να ερευνήσει τους καταλόγους με επισκόπους που δραστηριοποιήθηκαν στη περιοχή και είχαν αναγνωριστεί ως άγιοι της πάλαι ποτέ ενιαίας Χριστιανικής Εκκλησίας, στράφηκε προς την Ανατολή, επέλεξε έναν άγνωστο άγιο και επινόησε ένα «βίο του» που τον μετακινούσε περίπου 500 χρόνια στο παρελθόν και τον μετονομάζε από μαρτυρα σε όσιο. Και το δεύτερο αυτό λάθος, πιθανότα είχε οικονομικά κίνητρα.

Έτσι τελικά συνετελέστη το θαύμα! Ο Μικρασιάτης επίσκοπος έγινε προστάτης ενός μικρού χωριού στη Λευκάδα. Με λίγους μεν πιστούς, αλλά ανθρώπους αγνούς που τον τιμούν και τον αγαπάνε και που τον έχουν στα χείλη τους και στις προσευχές τους. Ανθρώπους που τον θεωρούν προστάτη τους σε όλες τις δύσκολες καταστάσεις που βίωσε το χωριό τους, και που δίνουν το όνομά του στα παιδιά τους και τιμούν ευλαβικά την μνήμη του, στις 28 του Μάη.

Θεωρώ επίσης θαύμα του Αγίου, το γεγονός ότι παραδόσεις του Μικρασιατικού Ελληνισμού -που ξεριζώθηκε βίαια από την γενέτειρά του- επιβιώνουν σήμερα σε ένα νησί του Ιονίου. Θεωρώ ένα θαύμα της ζωής ότι ψάλλεται το απολυτίκιο του σήμερα στο νησί μας, όταν στην πατρίδα του Αγίου, δεν υπάρχουν πλέον ούτε οι στάχτες από το ναό του. Και προσδοκώ και ένα άλλο θαύμα: Να πεισθούν οι εκκλησιαστικές αρχές, να διεκδικήσουν το σώμα του  Αγίου και μεταφερθεί στο ναό του, πριν χαθεί με τα άλλα αζήτητα της Εκκλησίας της Βενετίας.

SUMMARY

Investigation of an oral tradition of the inhabitants of the village of Agios Nikitas regarding the promotion of the patron saint of the settlement

The village of Agios Nikitas in NW of Lefkada was founded in an uninhabited area of ​​the island, during the first half of the 19th century. Choosing of the bishop of Chalcedon Nikitas –a non well-known saint of Asia Minor, who lived in the 8th or 9th century- as the patron saint of the village can neither be explained based on the data of the time nor be connected with the knowledge of its inhabitants. Oral tradition claims that the patron saint was chosen because the inhabitants found his icon by chance, in a rocky area. The author studies this tradition and tries to recognize what is false in it, in order to reveal the true history.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.            Αβούρης Α.(1966): «Σύντομος Ιστορία της Εκκλησίας των Ιονίων Νήσων» (χ.ε.) Αθήνα
2.            Γόνης Δ.(1997): «Ο όσιος Ιωάννης ο Ριλιώτης» (εκδόσεις Αρμός) Αθήνα
3.            Ζαμπέλης Ι.(2002) : “Αγιολόγιον Λευκάδος και Ιθάκης”, (εκδ. Ενοριακού Πνευματικού Κέντρου Ι. Ν. Ευαγγελιστρίας Λευκάδος) Λευκάδα.
4.            Ιορδάνογλου Α. (1998): «Η Μητρόπολη  Χαλκηδόνος/Συμβολή στην Εκκλησιαστική Ιστορία της Βιθυνίας..Διδακτορική Διατριβή» (Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ.) Θεσσαλονίκη
5.            Κτενάς Χ. (1930): «Η Σύγχρονος Αθωνιάς Σχολή και οι εν Αυτή Διδάξαντες από του 1845-1916» (Ι.Λ.Αλευρόπουλος & Σια) Εν Αθήναις.
6.            Μοσχονάς Ν.Γ. (1980): «Χειρόγραφος τοπογραφικός χάρτης Λευκάδας και Αμβρακικού του 18ου αιώνα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας» Κερκυραϊκά Χρονικά, τ.23, σελ.274-9.
7.            Μοναχού Ιακώβου (1915): «Η θεία και ιερά ακολουθία του εν αγίοις πατρός ημών Νικήτα, Αρχιεπισκόπου Χαλκηδόνος» (από χειρόγραφο κείμενο του 1861) (καλλιτεχνικόν τυπογραφείο αδελφων Μαγγίνα) εν Λευκάδι
8.            Παπαδόπουλος-Κεραμευς (1896): «Νικήτας Επίσκοπος Χαλκηδόνος», Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τ.26, σελ.38-42
9.            Περδικάρης Α.(2018): «Ιστορία του Αγίου Νικήτα Λευκάδας (ISBN: 978-960-93-9908-1)» (αυτοέκδοση) Λευκάδα
10.         Χαϊδεμενόπουλος Ι.(:μοναχός Πατάπιος Καυσοκαλυβίτης) (2012): «Ο Μοναχός Ιάκωβος Νεασκητιώτης και το Υμναγιολογικό του Έργο για την Θεοτόκο και τους Αγιορείτες Οσιομάρτυρες/ Διδακτορική Διατριβή» (Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ.) Θεσσαλονίκη
11.         Burn A.E.(2017): «Niceta of Remesiana: His Life and Works »  (Fb&c Limited) London
12.         Butler A., Burns P. (1995): «Butler’s lives of the saints» (A&C Black) London
13.         Doerpfeld W (2008): «Η Λευκαδα του Wilhelm Doerpfeld» (Fagotto Books) Αθήνα
14.         Frantz A. (1935): «Late Byzantine paintings in the Agora» Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, vol. 4, no3, pp 442-469
15.         Goodisson W. (1822): «Historical and Topographical Essay upon the Islands of Corfu, Leucadia, Cephalonia, Ithaca and Zante….» (THOMAS AND GEORGE UNDERWOOD) London
16.         Markovic M. (2008): «St. Niketas the Goth and St. Niketas of Nikomedeia: Apropos depictions of St. Niketas the martyr on medieval crosses» Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti vol. 36, pp 19-42
17.         S. Nicetae episcopi Aquilejensis (1810): «Opuscula que supersunt duo;…» (Typis Vendramianis) Utini.
18.         Sokou A. (2004): “Reconstructing the past through unreliable voices. A comparison between oral and literary testimonies of the Asia Minor disaster of 1922”, Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τ.14, pp 279-310 
19.         Tavano S. (1986): «Aquileia e Grado, storia-arte-cultura» (χ.ε.) Trieste.

 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1.Βλ. Ζαμπέλης Ι.(2002), σελ. 106-7 
 2.Βλ. Sokou A.(2004)
3.Βλ. Περδικάρης Α.(2018): σελ. 66-67
 4.Βλ. Περδικάρης Α.(2018): σελ 163
5.Βλ. Περδικάρης Α.(2018): σελ 129
6.Βλ. Doerpfeld W.(2008): P.80-81
7.Βλ. Περδικάρης Α.(2018): σελ.76
8.Βλ. Goodisson W. (1822): p. 64-65 
9. Για τον χάρτη του Girolamo Delanges, βλ. Μοσχονάς Ν.Γ. (1980)
10.Συγκεκριμένα ενώ ο τελευταίος νόμιμος Μητροπολίτης (Παρθένιος ο Β΄) είχε αποβιώσει το 1817, οι Άγγλοι κατακτητές επιβάλοντας  νέο τρόπο εκλογής στο αξίωμα αυτό, δημιούργησαν προβλήματα στη νομιμοποίηση των εκλεγέντων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με αποτέλεσμα η επόμενη ενθρόνιση κανονικού Μητροπολίτη να γίνει το 1824 (Ζαχαρίας Μοντεσάντος)
11.Κατά τα λεγόμενα παλαιών κατοίκων του οικισμού, το τέμπλο του νέου ναού παρελήφθη από την εκκλησία του αγίου Χαραλάμπους,  που βρίσκεται στη πόλη της Λευκάδας. Στο γεγονός αυτό συνηγορούν και η αναγραφόμενες ημερομηνίες στις λοιπές εικόνες του τέμπλου, οι οποίες είναι κατά τριάντα και πλέον χρόνια παλαιότερες της εικόνας του Αγίου, κατασκευασμένες δηλαδή πριν  την ύπαρξη του οικισμού. Στην βιβλιογραφία αναφαίρεται ότι έγινε ανακαίνιση της εκκλησίας του αγ. Χαραλάμπους το έτος 1836. Πιθανόν τότε το παλαιό τέμπλο δωρίστηκε στην εκκλησία του αγίου Νικήτα. Ωστόσο,  απαιτούταν  κατασκευή και  αναλόγων διαστάσεων εικόνας του αγίου Νικήτα η οποία θα αντικαθιστούσε την εικόνα του αγίου Χαραλάμπους στο αριστερό άκρο του τέμπλου.  Να σημειωθεί εδώ,ότι ο ναός του αγίου Χαραλάμπους είχε «συναδελφικό χαρακτήρα» και στην αδελφότητα του ναού συμμετείχε ενεργά η οικογένεια Καλκάνη, η οποία διατηρούσε οικία στον αρχικό οικισμό του Αγίου Νικήτα.
12.Βλ. Περδικάρης Α.(2018): σελ.67
13.Κατά δήλωση του ως άνω κατοίκου, την περίοδο αυτή διετέλεσε εξόριστος στην Ικαρία. Ενθυμείται ότι πριν την αναχωρισή του από το Χωριό, η εικόνα βρισκόταν στο ναό και όταν επέστρεψε ξανά, είχε πλέον χαθεί.
14.Βλ. Μοναχού Ιακώβου (1915)
15.Είναι προφανές ότι ο όρος αυτός είναι λάθος. Ο μητροπολίτης Χαλκηδόνος θα ήταν απίθανο να φέρει τον τίτλο του αρχιεπισκόπου, ο οποίος δίνεται συνήθως σε μητροπολίτες  των αυτοκεφάλων Εκκλησιών.
16.1740-1823, πρωταγωνιστής της μερίδας αντικολλυβάδων κατά την κολλυβαδική έριδα που συνεκλόνισε το Άγιο Όρος τον 18ο αιώνα
17.Βλ. Χαϊδεμενόπουλος Ι. (2012)
18.Βλ. Μοναχ. Ιακώβου (1915)
19. Βλ. Χαϊδεμενόπουλος Ι (2012): σελ. 128-9
20 Βλ. Γόνης Δ.(1997)
21.Βλ. π.χ. κωδ. Ι.Μ. Αγ. Παντελεήμονος 718
22. Βλ. Χαϊδεμενόπουλος Ι (2012): σελ. 28-29
23.συγγραφέας του άρθρου, απευθύνθηκε στον μελετητή του βίου και του έργου του Ιάκωβου Νεασκητιώτη, τον π. Πατάπιο Καυσοκαλυβίτη, αποστέλωντας του παράλληλα, αντίγραφο της  εν λόγω ακολουθίας, με την παράκληση να την μελετήσει και να γνωματεύσει για την ταυτότητα του συγγραφέα της. Η απάντηση του μελετητή ήταν ότι ο συγγραφέας της ακολουθίας είναι ο Ιάκωβος ο Νεασκητιώτης. Για την γνωμάτευση αυτή τον ευχαριστώ θερμά.
24.Βλ. Μοναχού Ιακώβου (1915): σελ.24
25.Χειρόγραφοι κώδικες της Ι.Μ. Μεγίστης Λαύρας , Αγίου Όρους
26. ακολουθία του Ιωσήφ του Υμνογράφου για τον Επίσκοπο Χαλκηδόνος Νικήτα, υπάρχει στους Λαυρεωτικούς κώδικες Δ36 και Ω147, όπως διαπιστώθηκε κατά την μελέτη αυτών- μέσω μικροφίλμ που φυλλάσσεται στη μονή Βλαντάδων, στη Θεσσαλονίκη-  τον Ιανουάριο του 2017.
27. Βλ. βιβλιογραφία.
28.Από τον «Βιο κατ’ επιτομή» του Αγίου, βλ. Μοναχού Ιακώβου (2015), σελ.  23
29.Βλ. Κτενάς Χ. (1930): σελ.125
30.Βλ. Ιορδάνογλου Α. (1998)
31.Βλ. π.χ. S. Nicetae episcopi Aquilejensis (1810)