Ο Γιατρός Παναγιώτης Χόρτης (1908 -1976) μια τεράστια επιστημονική προσωπικότητα

Γράφει ο Άγγελος Γ. Χόρτης

Συμπληρώνονται σε λίγους  μήνες 45 χρόνια από τον  θάνατο του Γιατρού και  πανεπιστημιακού δασκάλου  Παναγιώτη Χόρτη. Ο  Παναγιώτης Χόρτης, γιος  του παπα-Γιάννη και της  Ελένης Χόρτη, τη δεκαετία  του ‘50 στην παιδική µου  φαντασία, όπως και στη  συνείδηση των  συμπατριωτών μας της  εποχής εκείνης, ήταν ήδη  µια προσωπικότητα µε  µυθικές διαστάσεις.

Όταν  επρόκειτο να επισκεφθεί τον γενέθλιο τόπο του, το χωριό  µας, στις λίγες στιγµές , είναι  αλήθεια, λόγω του φόρτου  και της έντασης της  εργασίας του, που  το επισκεπτόταν τα  καλοκαίρια, το γεγονός συζητιόταν σε όλα τα γύρω χωριά σαν το πρώτο σε  σπουδαιότητα γεγονός στις µικρές κλειστές κοινωνίες τους. Και αυτό όχι  άδικα.

Ο Γιατρός, όπως τον αποκαλούσαν, χωρίς άλλο προσδιορισµό, ήταν  η ελπίδα και η απαντοχή εκατοντάδων ανθρώπων του νησιού µας, που στις  σκληρές συνθήκες της εποχής έδιναν τη µάχη της επιβίωσης ενάντια στη  φτώχεια και τις αρρώστιες. Προσέτρεχαν, λοιπόν, σ’ αυτόν για κάθε  πρόβληµα υγείας που αντιµετώπιζαν, γιατί ήξεραν ότι µπορούσαν να  εµπιστευθούν, πέρα από τις τεράστιες επιστηµονικές του γνώσεις, και τη  βαθύτατη ανθρωπιά του.

Έτσι η είδηση της άφιξής του έφερνε στην αυλή  του πατρικού του σπιτιού δεκάδες ανθρώπων από τη γύρω περιοχή. Και ο  Γιατρός ανταποκρινόταν στις προσδοκίες όλων. Γιατί η επιστηµονική του  εµβέλεια ξεπερνούσε κατά πολύ τα όρια της ειδικότητάς του, του  πνευµονολόγου – φυµατιολόγου, και του επέτρεπε να δίνει  αποτελεσµατικές λύσεις στα οποιαδήποτε προβλήµατα υγείας όσων  προσέφευγαν σ’ αυτόν. Σε αυτήν την υψηλής στάθµης επιστηµονική του  κατάρτιση, στο σπάνιο ήθος του, καθώς και στην αγάπη του για τον  άνθρωπο και στη διάθεσή του για προσφορά, οφειλόταν η καθολική του  αναγνώριση και θεµελιώθηκε ο «µύθος» του.

Ο γιατρός ήταν µια  µαγνητική προσωπικότητα. Όπως µπορώ να συµπεράνω, µιλώντας σε  ανύποπτο χρόνο, µε ανθρώπους τους οποίους είχε περιθάλψει είχε µια  «µαγική» επικοινωνία µε τους ασθενείς του. Χάρις στο τεράστιο  επιστηµονικό του κύρος αλλά και στην πηγαία και ανθρώπινη προσέγγισή  του µπορούσε να αλλάξει τον ψυχισµό ανθρώπων ως τότε καταπτοηµένων  και να τους εµπνεύσει αισιοδοξία και πίστη ότι θα κέρδιζαν τον αγώνα τους.  

 Η πορεία του γιατρού ήταν η τυπική πορεία του αυτοδηµιούργητου  ανθρώπου, που, µε µόνα εφόδια τις ικανότητες, την ισχυρή του θέληση, το  αγωνιστικό του πνεύµα και την προσήλωση στο σκοπό του, κατόρθωσε να  ανέλθει στην κορυφή της επιστήµης του και να γίνει όχι µόνο  αναγνωρίσιµο αλλά και διακεκριµένο µέλος της κοινωνικής ζωής της  χώρας. Κανένας δεν του κληροδότησε ούτε του χάρισε τίποτε. Όλα τα  κέρδισε µε την προσωπική του αξία και τον πνευµατικό του µόχθο.  Ολόκληρη η ζωή του ήταν µια φωτεινή πορεία προς τις κορυφές της  επιστήµης και της ανθρωπιάς. Ένας θρίαµβος της θέλησης και του τίµιου  αγώνα. 

 Ο Παναγιώτης Χόρτης γεννήθηκε το 1908 και έµαθε τα πρώτα γράµµατα  στο σχολείο του χωριού από τον πατέρα του, που, εκτός από τα καθήκοντα  του εφηµέριου, ασκούσε και εκείνα του δασκάλου. Φοίτησε ακολούθως στο  Γυµνάσιο της Λευκάδας και στη συνέχεια στην Ιατρική Σχολή του  Πανεπιστηµίου Αθηνών.

Η ξεχωριστή του επιστηµονική ποιότητα, καθώς  και όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν µια ολοκληρωµένη και  ακτινοβολούσα προσωπικότητα διαφαίνονται από την αρχή της  επιστηµονικής του σταδιοδροµίας. Αµέσως µετά τη λήψη του πτυχίου του,  ύστερα από διαγωνισµό, επιλέγεται ως έκτακτος βοηθός στην Α΄  Πανεπιστηµιακή κλινική, ενώ η δίψα του για απόκτηση ολοκληρωµένης και  σφαιρικής ιατρικής παιδείας τον οδηγεί, χωρίς να φείδεται κόπων, στην  παρακολούθηση όλων των ειδικών εξωτερικών πανεπιστηµιακών ιατρείων.  Η τυπική διεκπεραίωση των υπηρεσιακών του καθηκόντων, όπως, ίσως, θα  έκαναν οι περισσότεροι, ήταν πράγµα άγνωστο για τον Γιατρό. Αυτό το  πάθος για την επιστήµη και ο ιεραποστολικός, κυριολεκτικά, ζήλος, µε τον  οποίο αφοσιώθηκε στη θεραπεία της, θα αναδειχθούν εµφατικά σε όλη τη  διάρκεια της λαµπρής σταδιοδροµίας του, γιατί δεν ήταν αποτέλεσµα  σκοπιµοτήτων, για να ανέλθει στις υψηλές βαθµίδες της επιστηµονικής  ιεραρχίας, αλλά πήγαζε από τα βάθη της ψυχής του, ήταν µια εσώτερη  ανάγκη του.

Γεµάτος, λοιπόν, από ευγενικές φιλοδοξίες, δίψα για διάκριση  και πίστη στις ικανότητές του και εφοδιασµένος µε σοβαρή επιστηµονική  σκευή από τις ως τότε σπουδές του και θερµότατες συστάσεις από τους  καθηγητές του, εγγράφεται, ως µεταπτυχιακός φοιτητής, στην Ιατρική  σχολή του Πανεπιστηµίου της Ρώµης και παρακολουθεί µαθήµατα στο  φηµισµένο και πρωτοπόρο την εποχή εκείνη για τη θεραπεία της  φυµατιώσεως Ινστιτούτο Carlo Forlanini.  

 Οι σπουδές του και η συνολική επιστηµονική του δραστηριότητα, στη  διάρκεια της παραµονής του στην Ιταλία, είναι πολύ πάνω από το  συνηθισµένο επίπεδο των συµβατικών σπουδών και της συνηθισµένης  δραστηριότητας όχι µόνο ενός µέσου αλλά και ενός άριστου φοιτητή. 

∆ιακρίνει κανείς πίσω από αυτές µια φλόγα και έναν άνθρωπο προικισµένο  µε τη σφραγίδα της δωρεάς. Από την αρχή ο επιστηµονικός του µόχθος  επιβραβεύεται µε διακρίσεις που είναι συνεχείς. Σύντοµα επιλέγεται ως  εσωτερικός βοηθός στην Πανεπιστηµιακή Φυµατιολογική Κλινική και  αποκτά µε Άριστα (70 στα 70) το δίπλωµα της ειδικότητας της  Φυµατιολογίας, µε βράβευση της σχετικής διπλωµατικής του εργασίας. 

Ωστόσο, κάτι που άλλους θα ικανοποιούσε, για τον Γιατρό αποτέλεσε  καινούρια αφετηρία και εφαλτήριο, ώστε να διευρύνει τους επιστηµονικούς  του ορίζοντες. Με ακάµατη δραστηριότητα και προσήλωση στους υψηλούς  στόχους του εργάζεται αρχικά στο Παρασιτολογικό και Ιστολογικό  εργαστήριο του Ινστιτούτου ∆ηµόσιας Υγείας και εκπονεί σχετικές  εργασίες, που αναγνωρίζονται από την επιστηµονική κοινότητα και  εντάσσονται στην ιταλική και διεθνή ιατρική βιβλιογραφία. Παρακολουθεί  στη συνέχεια µαθήµατα στο Ινστιτούτο για την ελονοσία, η οποία  αποτελούσε τότε αιτία µεγάλης νοσηρότητας και σηµαντικής θνησιµότητας  των πληθυσµών, και αποκτά το σχετικό δίπλωµα πάντοτε µε την ανώτατη  κλίµακα του βαθµού Άριστα (30 στα 30). Παράλληλα, παρακολουθεί  κλινικά µαθήµατα για τις τροπικές ασθένειες, καθώς επίσης και κλινικά  µαθήµατα στην Α’ Πανεπιστηµιακή Παθολογική Κλινική. Ακαταπόνητος,  τέλος, επισκέπτεται όλα τα Σανατόρια της Ιταλίας, για να παρακολουθήσει  την οργάνωση και λειτουργία τους, καθώς και τις θεραπευτικές µεθόδους  τις οποίες εφάρµοζαν.  

 Με αυτό το εύρος των σπουδών του στην Ιταλία, ο Γιατρός, παρότι  νεότατος, είναι ήδη ολοκληρωµένος επιστήµονας µε τεράστιο φάσµα  γνώσεων, που καλύπτουν πολλές ιατρικές ειδικότητες, µεγάλη κλινική  εµπειρία και βαθύ ερευνητικό πνεύµα. Συνδυάζει, µε λίγα λόγια, την  ιδιότητα του σπουδαίου κλινικού γιατρού µε εκείνη του ακαταπόνητου και  οξυδερκούς ερευνητή. Οι κρίσεις του συνόλου των καθηγητών µε τους  οποίους συνεργάστηκε είναι, χωρίς καµιά υπερβολή, υµνητικές.  Μεταφράζω, ενδεικτικά, ένα απόσπασµα από το πιστοποιητικό το οποίο  έλαβε από το εργαστήριο της Παρασιτολογίας και Ιστολογίας του Ιταλικού  Ινστιτούτου ∆ηµόσιας Υγείας, υπογραφόµενο από τον καθηγητή Α. Missiroli  και το οποίο έχει ως εξής: «Βεβαιώνω ότι ο ∆όκτωρ Π. Χόρτης φοίτησε στο  Ινστιτούτο µας από την 1 ∆εκεµβρίου 1937 µέχρι τις 5 Σεπτεµβρίου 1938.  Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου εκπόνησε, όπως προβλέπει ο  κανονισµός, δύο εργασίες µεγάλης σπουδαιότητας, όπως επιβεβαιώνεται  από το γεγονός ότι περιλαµβάνονται ήδη σε ολόκληρη την ιταλική και  διεθνή (ιατρική) βιβλιογραφία». Ο ίδιος καθηγητής, έχοντας διαπιστώσει τις  ικανότητες του µαθητή του, αναφέρεται στην πλήρη κατοχή του  αντικειµένου της έρευνας και στο κριτικό του πνεύµα και προβλέπει  λαµπρό µέλλον και µελλοντικές διακρίσεις γι’ αυτόν, υπό τον όρο να  συνεχίσει το ερευνητικό του έργο. Τα γεγονότα τον δικαίωσαν απόλυτα.  Παρεµφερείς είναι και οι κρίσεις των άλλων καθηγητών του. To 1939 o  Γιατρός επέστρεψε στην Ελλάδα, µε λαµπρές προοπτικές επιστηµονικής και  επαγγελµατικής ανέλιξης. Αρχικά προσελήφθη στο Ίδρυµα Κοινωνικών  Ασφαλίσεων ως φυµατιολόγος και σύντοµα αναγορεύτηκε διδάκτωρ του  Πανεπιστηµίου Αθηνών, µε βάση έρευνές του στο Ινστιτούτο Forlanini. 

Όταν ξέσπασε ο πόλεµος του 1940, στρατεύτηκε και υπηρέτησε την  πατρίδα ως έφεδρος ανθυπίατρος στη ζώνη των πρόσω. Το 1942, στα  µαύρα χρόνια της Κατοχής, προσελήφθη στο νοσοκοµείο «Σωτηρία» και,  λόγω των λαµπρών σπουδών του και των επιστηµονικών του περγαµηνών,  τοποθετήθηκε άµεσα διευθυντής µιας από τις κλινικές του Ιδρύµατος.

Στο  νοσοκοµείο αυτό, στο οποίο αφιέρωσε µεγάλο µέρος της δραστηριότητάς  του, έλαµψε µε το πολυσχιδές έργο του και αναδείχθηκε σε κορυφαία  προσωπικότητα στον τοµέα του, κατακτώντας κύρος και αναγνώριση, όχι  µόνο σε πανελλήνιο αλλά και σε πανευρωπαϊκό και παγκόσµιο επίπεδο.

Η  δεκαετία του 1940 ήταν µια πολύ σκληρή περίοδος για την Ελλάδα, που  σηµαδεύτηκε από την Κατοχή και τον εµφύλιο. Η ανασφάλεια, η φτώχεια,  η πείνα και οι αρρώστιες µάστιζαν τον πληθυσµό. Η µεγάλη µάστιγα της  εποχής για τον υποσιτιζόµενο και δοκιµαζόµενο λαό ήταν η φυµατίωση. Η  θνησιµότητα από την ασθένεια αυτή, λόγω των συνθηκών που  αναφέρθηκαν, είχε αυξηθεί κατακόρυφα και η αντιµετώπισή της  αποτελούσε µεγάλη εθνική προτεραιότητα.

Στο έργο της καταπολέµησής  της ο γιατρός αγωνίστηκε µε ζήλο, αφοσίωση και αυταπάρνηση µέσα στις  δύσκολες συνθήκες των ανεπαρκών υποδοµών και της οικονοµικής  δυσπραγίας. Χιλιάδες ασθενείς από ολόκληρη τη χώρα, οι περισσότεροι  πάµφτωχοι, νοσηλεύτηκαν στην κλινική του και γνώρισαν όχι µόνο τις  ιατρικές του φροντίδες αλλά και την ανθρώπινη συµπαράστασή του στη  σκληρή τους δοκιµασία. Χαρακτηριστικό της γνήσιας ανθρωπιάς και του  υψηλού ιατρικού του ήθους είναι το γεγονός ότι διακινδύνευσε την ίδια τη  σταδιοδροµία του, εισάγοντας παρατύπως, µε προσωπική του ευθύνη, στην  κλινική του ανθρώπους φτωχούς και κατατρεγµένους, οι οποίοι διέτρεχαν  τον έσχατο κίνδυνο.  

 Η συµµετοχή του όµως στον αντιφυµατικό αγώνα δεν περιορίζεται µόνο  στο Νοσοκοµείο που υπηρετούσε. Το 1948, ύστερα από έκκληση του τότε  Υπουργού Υγείας, µεταβαίνει στη Β. Ελλάδα και προσφέρει εθελοντικώς τις  υπηρεσίες του στους δοκιµαζόµενους πληθυσµούς. Το ίδιο έτος, κορυφαίος  πια στην ειδικότητά του, ορίζεται επίσης επιστηµονικός σύµβουλος του  µεγάλου Σανατορίου στο Ασβεστοχώρι της Θεσσαλονίκης, ενώ λίγο  αργότερα επιλέγεται ως τακτικό µέλος του Γνωµοδοτικού Συµβουλίου για  τη φυµατίωση στο Υπουργείο Υγιεινής, καθώς και µέλος της Επιτροπής για  την εξέταση των υποψηφίων προς απόκτηση ειδικότητας φυµατιολόγου.  Παράλληλα, ωστόσο, µε το καθηµερινό επίπονο έργο της περίθαλψης των  ασθενών ο γιατρός επιδόθηκε µε ζέση και στο καθαρά επιστηµονικό – ερευνητικό του έργο αλλά και στην παρακολούθηση των εξελίξεων, σε  παγκόσµιο επίπεδο, στον τοµέα του. Έτσι, η επιστηµονική του ανέλιξη  υπήρξε εντυπωσιακή και ραγδαία. Οι επιστηµονικές του περγαµηνές και το  κύρος του µεταξύ των οµοτέχνων του επιβραβεύονται πολύ σύντοµα µε  την εκλογή του ως υφηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου  Αθηνών (1946), ενώ, παράλληλα, το έργο και η προσωπικότητά του  περιβάλλονται, έµπρακτα, µε διεθνή αναγνώριση, η οποία εκφράζεται µε  την εκλογή του ως επίτιµου µέλους του Αµερικανικού Κολεγίου ιατρών του  θώρακος (1946) και προέδρου του παραρτήµατός του στην Αθήνα, και ως  µέλους της Αµερικανικής Αντιφυµατικής Εταιρείας (1948). 

 Όλα αυτά θεµελιώθηκαν στο ερευνητικό και συγγραφικό του έργο, το  οποίο, παρά το φόρτο των καθηκόντων του, διακρίνεται για τον τεράστιο  όγκο και την εξαιρετική του ποιότητα και ποτέ δεν το διέκοψε. Στις έρευνές  του, εξάλλου, στηρίχτηκαν µέθοδοι βελτίωσης των θεραπευτικών µεθόδων  της φυµατιώσεως τις οποίες και εφήρµοσε. Είναι, µάλιστα, χαρακτηριστική,  ως προς αυτό, η ηθική αµοιβή, η οποία του απονεµήθηκε από το ∆. Σ. του  Νοσοκοµείου «Σωτηρία», µετά τη συνταξιοδότησή του. Το έγγραφο, που  σκιαγραφεί αδροµερέστατα την προσφορά του, αναφέρεται στην  «εξαίρετον επίδοσιν, πέραν της εκ των καθηκόντων του επιβαλλοµένης,  την συµβολήν του δια την άνοδον της επιστηµονικής στάθµης και την εν  γένει παροχήν εξαιρετικών υπηρεσιών εις το Ίδρυµα». Άρθρα του  δηµοσιεύονται στα εγκυρότερα επιστηµονικά περιοδικά του κόσµου, όπως  η «Αµερικανική Φυµατιολογική Επιθεώρηση», «Ο πνεύµονας και η  καρδιά», «Ασθένειες του θώρακα», «Μηνιαίο Ιατρικό Περιοδικό (Medizinische Monatsschrift»). Στον ελληνικό χώρο συµµετέχει ως µέλος  της συντακτικής επιτροπής στην έκδοση του ιατρικού περιοδικού  «Σωτηρία», στην οποία και δηµοσιεύει άρθρα του, όπως και στα περιοδικά  «Φυµατιολογική Επιθεώρηση», «Ιπποκράτης», «Ελληνική Ιατρική»,  «Νοσοκοµειακά Χρονικά», «Επιθεώρηση της Παθολογίας και Κλινικής της  φυµατιώσεως», «Επιθεώρηση της Παρασιτολογίας», «Πνευµονολογική και  Φυµατιολογική Επιθεώρηση». Πέραν αυτών, η επιστηµονική του δράση  σηµαδεύεται από τη συµµετοχή του σε πληθώρα κορυφαίων διεθνών  επιστηµονικών συνεδρίων σε πόλεις όλου του κόσµου (Ρώµη, Κολωνία,  Τόκιο, Μαδρίτη, Βαρκελώνη, Βιέννη), στα οποία παρουσιάζει τον καρπό του  ερευνητικού του µόχθου και συµβάλλει στην εξέλιξη και την πρόοδο του  επιστηµονικού τοµέα τον οποίο διακονούσε. Χαρακτηριστικό της ακάµατης  δραστηριότητάς του είναι ότι, µέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, είχε  δηµοσιεύσει 102 επιστηµονικά άρθρα και µελέτες. 

 Μια άλλη πτυχή της πολυσχιδούς  δράσης του υπήρξε η προσφορά του ως  πανεπιστημιακού καθηγητή. Το  διδακτικό του έργο ξεκίνησε από το  1942 στη «Σωτηρία» και συνεχίστηκε  µέχρι τη συνταξιοδότησή του, τόσο στο  Νοσοκοµείο, όσο και στο  Πανεπιστηµιακό Αµφιθέατρο. Ο τρηρός   πανεπιστηµιακός δάσκαλος, ενέπνεε, µε   τον όγκο του επιστηµονικού του  αναστήµατος, σεβασµό στους  µελλοντικούς γιατρούς τους οποίους  εκπαίδευε και, πέρα από τις   επιστηµονικές γνώσεις µε τις οποίες τους εφοδίαζε, τους δίδασκε επίσης. µε  τη δύναµη του παραδείγµατός του, την προσήλωση στο καθήκον, καθώς  και ένα υψηλό ανθρώπινο και ιατρικό ήθος, όπως ο όρκος του Ιπποκράτη  επιτάσσει. Στην κορυφή της ελληνικής κοινωνίας αλλά και καταξιωµένος  στην παγκόσµια επιστηµονική κοινότητα ο Γιατρός, δεν οδηγήθηκε,  ωστόσο, από τη µέθη της επιτυχίας, στην υπεροψία και την «ύβρη», µε την   αρχαία σηµασία του όρου.

Παρέµεινε ως βαθύτατα καλλιεργηµένος και  φιλοσοφηµένος άνθρωπος απλός και µετριόφρων, έτοιµος πάντοτε να  βοηθήσει και να συµπαρασταθεί στον πάσχοντα συνάνθρωπο, µε ιδιαίτερη  ευαισθησία απέναντι στους φτωχούς και κατατρεγµένους της ζωής.

Είχα  την τύχη να γνωρίσω από κοντά αυτόν τον µεγάλο επιστήµονα και  υπέροχο άνθρωπο, όταν έµπαινα στο στίβο της ζωής µε τον ενθουσιασµό  της νεότητας. Οι συµβουλές και το παράδειγµά του αποτέλεσαν πολύτιµη  παρακαταθήκη και οδηγό για τη ζωή µου. Τον θυµάµαι να σχεδιάζει την  επιστροφή στη δική του Ιθάκη, που δεν ήταν άλλη από το γενέθλιο τόπο  του. Τον τόπο που του είχε χαρίσει «την πνοήν και του Απόλλωνος τα  χρυσά δώρα», όπως λέει ο ποιητής. Πληµµυρισµένος από τον νόστο  σχεδίαζε να χτίσει σπίτι στο χωριό και να το επισκέπτεται συχνά. Τον  πρόλαβε ο θάνατος όρθιο, ακµαιότατο και ενώ είχε πολλά ακόµα να  προσφέρει στην κοινωνία και την οικογένειά του.

Η επίσηµη αναγνώριση  του έργου και της προσφοράς του, µετά τον θάνατό του, πανηγυρική, ήρθε  από τον φορέα στον οποίο είχε αφιερώσει µεγάλο κοµµάτι της ζωής του και  είχε συµβάλει στην ανύψωση της στάθµης των ιατρικών υπηρεσιών που  προσέφερε, καθώς και στην εκπαίδευση νέων γιατρών που θα έπαιρναν τη  σκυτάλη από τους παλαιότερους. Το νοσοκοµείο «Σωτηρία», στο οποίο είχε  λάµψει ως φωτισµένος πανεπιστηµιακός δάσκαλος, σε επίσηµη τελετή,  έδωσε το όνοµά του σε χώρο του. Ξεχωριστή τιµή, δείγµα της εκτίµησης  στο πρόσωπό του, είναι επίσης η ονοµασία µιας οδού στη Σαρωνίδα, όπου  βρισκόταν η εξοχική του κατοικία, µε το όνοµά του, µπροστά από την  εκκλησία της Παναγίας, η οποία υπήρξε δικό του έργο. 

Εκείνο όµως το οποίο, κατά την άποψή µου, έχει ιδιαίτερη σηµασία είναι η  αναγνώρισή του από τους ανώνυµους καθηµερινούς ανθρώπους. Χρόνια  µετά τον θάνατό του, συνέβη πολλές φορές να συναντήσω ανθρώπους οι  οποίοι, ακούγοντας το επώνυµό µου, µε ρωτούσαν αν είχα κάποια σχέση  µε τον γιατρό. Όταν έπαιρναν την απάντηση ότι ήταν πρώτος ξάδερφος  του πατέρα µου, όλοι ανεξαιρέτως δεν σταµατούσαν να µου µιλούν µε   συγκίνηση, σεβασµό, ευγνωµοσύνη και θαυµασµό γι’ αυτόν, σαν να είχαν  ένα τεράστιο ανεξόφλητο χρέος απέναντί του, και να εξαίρουν την  επιστηµοσύνη και την ανθρωπιά του.

Αισθανόµουν και έβλεπα εκείνες τις  στιγµές ότι το όνοµά µου ήταν διαβατήριο στην εκτίµηση των ανθρώπων  αυτών, όχι γιατί εγώ είχα πετύχει κάτι, αλλά επειδή ήµουν συγγενής του  γιατρού. Και κατάλαβα πόσο σηµαντικό είναι να κάνουµε στη ζωή µας µε  ανιδιοτέλεια και αφοσίωση το καθήκον µας. Ο Γιατρός δεν έγινε   πάµπλουτος, όπως θα µπορούσε, κέρδισε όµως κάτι περισσότερο και  πολυτιµότερο: το τίµιο και λαµπρό όνοµά του και την αγαθή και αγέραστη  µνήµη. Αυτό είναι και η ωραιότερη κληρονοµιά του στους επιγενόμενους. 

 Ο Γιατρός αναπαύεται σήµερα στη γενέθλια γη, κοντά στους  αγαπηµένους του γονείς. Αγωνίστηκε στη ζωή του τον καλό αγώνα και  παρουσιάστηκε πάλλευκος και ωραίος µπροστά στον ∆ηµιουργό, για να  λάβει από αυτόν «τον της δικαιοσύνης στέφανον».

Οι γραµµές αυτές,  προσωπική οφειλή, αλλά ελάχιστη προσφορά στο µέγεθός του, πιστεύω ότι  εκφράζουν και όλους εκείνους – και είναι πάµπολλοι – που κρατούν στην  καρδιά και στην ψυχή τους τη µνήµη του. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι όσοι  φεύγουν από κοντά µας «ζουν» όσο η µνήµη τους διατηρείται ζωντανή. Η  λέξη µνηµείο, εξάλλου, σηµαίνει για τους εκλιπόντες αυτό που συντηρεί τη  µνήµη της ύπαρξής τους στους µεταγενέστερους. Περισσότερο όµως από  τα υλικά µνηµεία τη µνήµη κάποιου διαιωνίζουν τα έργα και η ζωή του.

Ο  Γιατρός «ζει», γιατί µε την προσφορά του έχει κερδίσει τη µνήµη που θα  τον συνοδεύει πάντα, όσο οι άνθρωποι θα εκτιµούν αρετές, όπως η δύναµη  της θέλησης, ο τίµιος αγώνας, το «µέτρο» στην αρχαιοελληνική του  σηµασία, η αγάπη και η ανιδιοτελής προσφορά στο συνάνθρωπο, η  πνευµατική ρώµη και η ηθική ποιότητα, που εκείνος προσωποποιούσε.  Εξάλλου η εποχή µας έχει ανάγκη από τέτοια πρότυπα. Ας µας καθοδηγεί  µε τη ζωή και το έργο του και ας είναι ελαφρύ το χώµα που τον σκεπάζει.