Ασφόδελος, το πρωτάνθιστο, λουλούδι της Άνοιξης

Νίκος Ασπρογέρακας, Φιλόλογος

Μια αφιέρωση στην Άνοιξη και την ποίηση

  Από σήμερα, 20 Μαρτίου, με την εαρινή ισημερία, αποχαιρετάμε και επίσημα το Χειμώνα και υποδεχόμαστε την Άνοιξη. Αύριο, 21 Μαρτίου, γιορτάζουμε την παγκόσμια ημέρα ποίησης. Ο ασφόδελος είναι το φυτό που τα άνθη του εμφανίζονται τέλος του Χειμώνα-αρχές της Άνοιξης και συνδέει έτσι τις δύο εποχές του χρόνου. Οι βολβώδεις υπόγειοι καρποί, πλούσιοι σε άμυλο, έθρεψαν τους αποκλεισμένους του 1917 στην Αττική καθώς και τους πεινασμένους της γερμανικής κατοχής. Από την αρχαιότητα ο Ησίοδος  (Εργα και Ημέραι  στιχ. 39-40) αναφέρει τον ασφόδελο και τη μολόχα ως τροφή των φτωχών της εποχής του: “Νήπιοι, ουδέ ίσασιν, όσω πλέον ήμισυ παντός, ουδ΄ όσον εν μαλάχη τε και ασφοδέλω, μεγ΄ όνειαρ” (οι ανόητοι, που δε γνωρίζουν πόσο ανώτερο είναι το μισό απ΄ το σύνολο, ούτε και πόση ωφέλεια έχει μέσα της η μολόχα και ο ασφόδελος).

    Φυτό γνωστό ήδη από τους ομηρικούς χρόνους  ενέπνευσε αρχαίους και νεοέλληνες ποιητές. Συνδυάστηκε από τη αρχαιότητα με τους νεκρούς και τον κάτω κόσμο,  και χαρακτηρίστηκε “νεκρολούλουδο”. Γι αυτό και οι αρχαίοι πρόγονοί μας το φύτευαν δίπλα στους τάφους, γιατί πίστευαν ότι  με τους βολβούς του τρέφονταν οι νεκροί. 

    Ο Όμηρος σε τρία χωρία της Οδύσσειας εμφανίζει στον κάτω κόσμο ένα λιβάδι “ασφοδελός λειμών”, γεμάτο από  ασφόδελους. Στη νέκυια, ραψωδία Λ, ο Οδυσσέας συναντά την ψυχή του Αχιλλέα, η οποία γυρνάει με δρασκελιές θεόρατες το ασφαδελό λιβάδι (στιχ.538-539) και λίγο αργότερα τον  πελώριο Ωρίωνα, που “σαλαγούσε τα θεριά στο ασφαδελό λιβάδι, όσα στα απάτητα βουνά είχε σκοτώσει ο ίδιος” (στιχ. 572-574). Τέλος στην τελευταία ραψωδία της Οδύσσειας, την Ω,  (στιχ. 13-14) ο Ερμής οδηγεί τις ψυχές των δολοφονημένων μνηστήρων στο λιβάδι με τους ασφόδελους: “αίψα δε ίκοντο  κατ’  ασφοδελόν λειμώνα ένθα  τε ναίουσι ψυχαί, είδωλα καμόντων” ( κι ευθύς σε λίγο φτάσανε στ’  ασφαδελό λιβάδι, που κατοικούνε όλες οι ψυχές, των πεθαμένων ίσκιοι).

      Οι ομηρικές αναφορές στον ασφόδελο έδωσαν τροφή στους νεοέλληνες ποιητές μας και χρησιμοποίησαν τα σχετιζόμενα με αυτόν στα έργα τους.     

 Ο Λορέντζος Μαβίλης στη ΛΗΘΗ του:

 Καλότυχοι οἱ νεκροὶ ποὺ λησμονᾶνε
τὴν πίκρια τῆς ζωῆς. Ὅντας βυθίσει
ὁ ἥλιος καὶ τὸ σούρουπο ἀκλουθήσει,
μὴν τοὺς κλαῖς, ὁ καημός σου ὅσος καὶ νἆναι.

Τέτοιαν ὥρα οἱ ψυχὲς διψοῦν καὶ πᾶνε
τῆς λησμονιᾶς τὴν κρουσταλλένια βρύση·
μὰ βοῦρκος τὸ νεράκι θὰ μαυρίσει,
ἂ στάξει γι᾿ αὐτὲς δάκρυ ὅθε ἀγαπᾶνε.

Κι ἂν πιοῦν θολὸ νερὸ ξαναθυμοῦνται.
Διαβαίνοντας λιβάδια ἀπὸ ἀσφοδύλι,
πόνους παλιούς, ποὺ μέσα τους κοιμοῦνται…

Ο Γ. Σεφέρης, στο Στράτη το θαλασσινό ανάμεσα στους αγάπανθους:

Δεν έχει ασφοδίλια,μενεξέδες, μήτε υάκινθους
πώς να μιλήσεις με τους πεθαμένους……

Τέλος ο Αγγ. Σικελιανός, (στον Αλαφροϊσκιωτο: III, Στιχ.621):

Ασφόδελε, οι ανίδεοι/δεν ξέρουν που η ρίζα σου/-καλά ο λαός το ξέρει-είναι βοτάνι στις πληγές/που ανοίξαν απ΄ το λογισμό/ κι απ΄΄ του οχτρού το χέρι..”

Στη Μαρία Κ.

(Αφιέρωση σε πάλαι ποτέ νεανική φίλη μου, συμμαθήτρια,της οποίας την προ δεκαετίας αποδημία έμαθα πρόσφατα).

΄Εφυγες πολύ πριν από μας
για τους λειμώνες των ασφοδέλων,
που στη νιότη σου έβλεπες ανθισμένους
στις μαλακές των βουνών σου πλαγιές.

Το νερό του ποταμού της λήθης
θα σβήσει απ τη μνήμη σου
το επώδυνο βάρος των παλαιών
προγονικών αμαρτημάτων.

Σήμερα ερμήνευσα το θλιμμένο βλέμμα σου,
το αμυδρό εφηβικό χαμόγελό σου,
το ακουμπημένο στην ποδιά του παραθύρου σου
ρυτιδωμένο πρόσωπό σου,
όταν ατένιζες το μούχρωμα του διβαριού
στη βύθιση του δύοντος ηλίου.

Γενάρης 2023