Ο Κάβος της Κυράς -Μια Λευκαδίτικη Παράδοση

Της Κατερίνας Κακούρη*

Δημοσίευμα μεγάλης Αθηναϊκής εφημερίδας στις 7 Σεπτεμβρίου 1950

Κάποιοι θρύλοι θαυμαστοί, άλλοι πανελλήνιοι, πλατιά απλωμένοι στη λαϊκή ψυχή, άλλοι τοπικοί, με περιορισμένη αχτίδα, άλλοι -φτάνει ναι’ναι γνήσιοι- γίνονται πυξίδες που μας προσανατολίζουν σε κοντινά ή μακρινά περασμένα της φυλής μας.

Ένας τέτοιος, τοπικός θρύλος είναι και ο λευκαδιώτικος για τον Κάβο της Κυράς. Οι τοπικές έρευνές μου στη Λευκάδα δεν προχώρησαν τόσο, ώστε να μπορώ να εκφράσω υπεύθυνη προσωπική γνώμη για την γνησιότητα αυτού του θρύλου και για την σημερινή έκτασή του στο λαό. Την πίστη στη γνησιότητά του την βάζω στο γεγονός πως ο Ν. Πολίτης, ο μεγάλος επιστήμονας κατέγραψε τον Κάβο της Κυράς στις «Παραδόσεις» του με αριθμό 58, αντλώντας την από την ανέκδοτη συλλογή του 1903.

Κάποιον παλιό καιρό, λέει ο θρύλος, μια βασίλισσα της Λευκάδας όρισε νόμο, όποια γυναίκα λάθευε -και λέγοντας λάθευε εννοούμε την μοιχεία- να γκρεμίζεται από τον ψηλό βράχο του νησιού. Μα η μοίρα έτσι το ‘φερε και λάθεψε πρώτα η ίδια η βασίλισσα. Τον νόμο της δεν τον πάτησε και ας ήταν ο χαμός της. Όλοι την παρακάλαγαν  να μην γκρεμιστεί από το ψηλό ακρωτήριο. Όλοι μαζεύτηκαν στα ριζά του κάβου, άλλοι τεντώνοντας παπλώματα για να σώσουν την Κερά από το γκρεμοτσάκισμα, άλλοι πρόσμεναν ολόγυρα μέσα σε βάρκες, να την γλυτώσουν από τον πνιγμό. Όμως αυτή τους ξέφυγε, γκρεμίστηκε και πνίγηκε και από τότε λένε τον κάβο: Κάβο της Κυράς.

Ένα παραμύθι μες τα τόσα άλλα θα έλεγε κανείς, κι όμως κλείνει στοιχεία που βασίζουν τη γνώμη, ότι βρισκόμαστε μπροστά σε απήχηση αρχαιοελληνικής Ιεροτελεστίας. Τα αθέλητα ή ηθελημένα κατακρημνίσματα ανθρώπου σε πέλαγα και βάραθρα, που συναντάμε σε τόσα λαϊκά παραμύθια και παραδόσεις μας, δεν είναι τυχαία επινοήματα αλλά αναθυμήματα από παλιά Ιστορικά περιστατικά, από πανάρχαια κοινωνικά δόκιμα  όπως  θα δούμε μια άλλην φορά  ή είναι αναθυμήματα από θρησκευτικά έθιμα της αρχαιότητας, περίπτωση που θα εξετάσουμε σήμερα.

Ο κατακρημνισμός από τον λευκαδίτικο βράχο, που αναφέρει η νεοελληνική παράδοση, σημαίνει πολλά, γιατί ο Κάβος της Κυράς στα νοτιοδυτικά του νησιού, δεν είναι ένα οποιοδήποτε απόκρημνο ακρωτήρι, που μπορεί να υποθέσουμε πως κέντρισε την μυθοπλαστική φαντασία του λαού και πλάστηκε. Της  Κυράς ο μύθος, είναι ο πανάρχαιος Λευκάτας ο συνδεδεμένος με θρύλους και με τελετουργίες κατακρημνισμών. Πρώτη κατά τον Μένανδρο, γκρεμίστηκε από τον βράχο τούτο η Σαπφώ, γιατί το άλμα από τον Λευκάτα λύτρωσε τους άτυχους εραστές. Ο Στράβων αναφέρει στο άλμα το του έρωτος παύειν πεπιστευμένος και ο Πτολεμαίος Ηφαιστίων γράφει πως τη θαυμαστή τούτη ιδιότητα του άλματος την αποκάλυψε ο Απόλλωνας που όντας μάντης, ένιωσε ότι ο Δίας ο πάντα ερωτευμένος με την Ήρα «ερχόμενος επί τη πέτρα εκαθέζετο και ανεπαύετο του έρωτος». Όταν η Αφροδίτη θλιμμένη για το θάνατο του Άδωνη ήρθε στον Απόλλωνα, ο θεός «αγαγών αυτήν επί την Λευκάδα πέτραν, προσέταξε ρίψαι κατά της πέτρας»

Οι θρύλοι μας λένε και για πολλούς άλλους ταλαιπωρημένους από ατυχή αγάπη, που λευτερώθηκαν με τον κατακρημνισμό. Και μες τους τόσους και η μοιχαλίδα Λευκαδίτισσα Κυρά μας, στο ίδιο άλμα ίσως να γύρεψε το ύστατο ξελύτρωμα από τον έρωτα ή τον καθαρμό της μοιχείας, που στα περασμένα χρόνια θεωρούνταν έγκλημα και τιμωρούσαν τους ενόχους με θάνατο, με δημόσια διαπόμπευση, με λιθοβολισμό.

Κοντά στον κάβο τούτο ήταν  στα αρχαία χρόνια το ιερό του Λευκάτα Απόλλωνα, του θεού των καθαρμών, του «Σωτήρος πόλεων», που λύτρωσε τους ανθρώπους από αμαρτήματα, αρρώστιες, συμφορές. Και κάθε χρόνο σε Απολώνεια τελετή από τον Λευκάτα, τον βράχο του θεού γκρεμίζανε στο πέλαγος έναν κατάδικο, φροντίζοντας όμως να του σώσουν τη ζωή. Η εικονική αυτή ανθρωποθυσία -γιατί αληθινή ανθρωποθυσία δεν φαίνεται να μόλυνε τους αρχαιοελληνικούς βωμούς- ήταν υποκατάστατη  της αρχικής αιματηρής ανθρωποθυσίας, που γνώρισαν οι προελληνικές εποχές.

Ξέρουμε πως στις αρχέγονες κοινωνίες επικρατούσε ο θεσμός της Βασιλοκτονίας. Ο Γενάρχης-Βασιλιάς  αντιπρόσωπος του θεού πάνω στη γη, πρόσφερε με τον αυτοθυσιασμό του μίαν υπέρτατη εξυπηρέτηση στο λαό. Η επιστήμη διαπίστωσε ότι πάνω στους ιερούς βωμούς της ανθρωπότητας, σφαγιάστηκαν, για το καλό της ολότητας, λογής αθώοι. Βασιλιάδες κι αργότερα για αντικαταστάτες τους βασιλόπαιδα, ιερείς και λογής επίσημοι της αυλής. Αργότερα σε αντικατάσταση αυτών, θυσίαζαν αιχμαλωτισμένους εχθρούς ή εγκληματίες καταδικασμένους ήδη σε θάνατο και σιγά – σιγά, με την πρόοδο του πολιτισμού, η τραγική ανθρωποθυσία μετατράπηκε σε εικονική, σε μίμηση φόνου.

 Ο κατακρημνισμός ήταν μορφή ανθρωποθυσίας, και τόσο διαδομένος στη αρχέγονη ανθρωπότητα, ώστε οι απηχήσεις του διατηρήθηκαν στις άμεσα μεταγενέστερες  εποχές, διαμόρφωσαν το έθιμο της εικονικής θυσίας και τα αναθυμήματα από πραγματικές ή εικονικές ανθρωποθυσίες της αρχαιότητας διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας σε θρύλους, σε μύθους και παραμύθια των λαών. Στην αρχαιότητα οι Έλληνες ήταν οι κοντινοί κληρονόμοι του αρχέγονου πολιτισμού κι όσο κι αν μετέτρεψαν τη μακάβρια ανθρωποθυσία σε μίμηση φόνου, η [] του θεσμού διατηρήθηκε .

 Ήταν μία τελετουργική πράξη το να κατακρημνίζουν  έστω και εικονικά από ακρωτήρια στους αψαμένους του βωμού του Απόλλωνα. Ο Φώτιος ο λόγιος βυζαντινός Πατριάρχης, μας λέει, ότι οι ειδωλολάτρες ιερείς κατακρήμνιζαν τον ίδιο τον εαυτό τους από τον Λευκάτα, και μας φωτίζει το αίτιο του τελετουργικού κατακρημνισμού, που τελείωνε με εμβαπτισμό στη θάλασσα. «Περίφημα» προσφωνούσαν το θύμα, δηλαδή Κάθαρμα, που απορρίπτουν με τον καθαρμό. «Ούτως επέλεγον  -γράφει ο Φώτιος –τω κατ΄ενιαυτόν εμβαλλομένω τη θαλάττη νεανίαν επ΄απαλλαγή των συνεχόντωνκακών. Περίφημα ημών γενού, ήτοι σωτηρία και απολύτρωσις και ούτως ενέβαλον τηθαλάσση ωσανεί Ποσειδών θυσίαν αποτίνυντες».

 Ο Στράβων μας διασώζει το τυπικότης εικονικής ανθρωποθυσίας στην αρχαία Λευκάδα. Στο δέκατο μέρος των «Γεωγραφικών» του, γράφει: Ήταν πάτριο έθιμο στους Λευκαδιώτες σε θυσία ετήσια του Απόλλωνα, να ρίχνουν, για αποτροπή κακών, από τον ψηλό βράχο στο πέλαγος έναν κατάδικο. Προσέδεναν στο θύμα φτερά και ζωντανά πουλιά, για να είναι μαλακιά η πτώση του, και πριν καταποντιστεί, τον έσωζαν προσμένοντάς τον μέσα σε βάρκες και τον τραβούσαν στ΄ανοιχτά, τον έβγαζαν, όπως θα λέγαμε σήμερα, από τα χωρικά ύδατα του τόπου, πιστεύοντας πως μαζί με το αποδιοπομπαίο κάθαρμα, βγάζαν έξω από τα όρια του νησιού τους, θανατικά και συμφορές. Με το χωρίο αυτό του Στράβωνα φωτίζεται αναδρομικά ο νεοελληνικός θρύλος του Κάβου της Κυράς. Τα παπλώματα, τα τεντωμένα για χάρη της βασίλισσας στα ριζά του κάβου, και οι συναγμένες ολόγυρα βάρκες, απηχούν το τυπικό της αρχαίας ιεροτελεστίας. Νομίζω πως πρέπει να συνδέονται και με τα δίχτυα του αρχαίου ψαρά που σώσαν το Νηρέα τον Καταναίο, όταν αυτογκρεμίστηκε από το Λευκάτα, γι΄αγάπη της Αθηναίας Αττικής…

Βέβαια στον νεοελληνικό θρύλο, έχουμε βασιλικό θύμα, εκούσιο κατακρημνισμό, και πραγματική ανθρωποθυσία. Στο αρχαίο χωρίο έχουμε θύμα κατάδικο και εικονική θυσία. Ωστόσο δε βρισκόμαστε μπροστά σε διαφορές, αλλά σε παραλλαγές που παρουσίαζαν στην αρχαιότητα οι ιερές ανθρωποθυσίες. Είπαμε πως τα βασιλικά θύματα αντικαταστάθηκαν με μελλοθάνατους εγκληματίες. Και το θύμα είτε βασιλιάς είναι, είτε ταπεινός άνθρωπος, αντιπροσωπεύει το «περίφημα», το κάθαρμα, τον αποδιοπομπαίο τράγο, που φορτωμένος όλες τις αμαρτίες, τις αποκαθαίρει με τη θυσία του. Και αν ο Στράβων αναφέρει θυσιαζόμενο κατάδικο, σε άλλα αρχαία κείμενα βρίσκουμε βασιλικά θύματα που συνταιριάζονται με τη Λευκαδιώτισσα βασίλισσά μας. Βασίλισσα ήταν η Αρτεμισία η Λυγδάμιδος και για να καθάρει το ερωτικό έγκλημά της, αυτογκρεμίστηκε από το Λευκάτα. Σκοτώθηκε και θάφτηκε εκεί. Βασιλιάς λένε και ο Κέφαλος. Αυτός έπεσε πρώτος από το Λευκάτα, έτσι πίστευαν, κατά το Στράβωνα, οι «έτι αρχαιολογικότεροι» του Μενάνδρου.

Και ο Ν.Πολίτης παρατηρεί ότι πρώτος έπεσε ο «ορίσας την θυσίαν Κέφαλος … ως πρώτη και κατά την ημετέραν παράδοσιν επήδησεν η θείσα τον νόμον βασίλισσα».

 Πολλοί οι θαυμαστοί θρύλοι στο Νέο Ελληνισμό, και ο θρύλος για τον Κάβο της Κυράς από τους πιο θαυμαστούς, γιατί είναι ο ύστατος ίσως αντίλαλος από λησμονημένες λειτουργίες μιας σβησμένης ανθρωπότητας.                                                    
ΚΑΤΕΡΙΝΑ  ΚΑΚΟΥΡΗ

*H KATEPINA KAKOYPH γεννήθηκε το1912 στην Yπάτη. Λαογράφος, εθνολόγος και θεατρολόγος, σπούδασε στη Δραματική Σχολή του «Eλληνικού Ωδείου» και στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Aθηνών. Συμμετείχε στις Δελφικές εορτές του Σικελιανού και δίδαξε στη Δραματική Σχολή του Eθνικού Θεάτρου και στην Oρχηστική Σχολή της Kούλας Πράτσικα. Aπό το 1939 κι έπειτα ασχολήθηκε κυρίως με τη μελέτη εθίμων και μαγικο-θρησκευτικών εκδηλώσεων λατρείας του ελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού.