Μνήμη Κώστα Φωτεινού- Του  Άγγελου Γ. Χόρτη*

Πέρασε ήδη ένας χρόνος που ο παλαιός μου φίλος Κώστας Φωτεινός, μια πολύ σπουδαία πνευματική προσωπικότητα, που η εμβέλεια του έργου του ξεπερνά τα στενά όρια του νησιού μας,  έφυγε για το Μεγάλο Ταξίδι. Άνθρωπος σπάνιου ήθους και χαμηλών τόνων, αντιστρόφως ανάλογων με το πνευματικό του ανάστημα, σφράγισε με το λογοτεχνικό του έργο και την εκπαιδευτική του προσφορά τα τελευταία περίπου εξήντα χρόνια. Κορυφαίος φιλόλογος με όχι τυχαία επιστημονική σκευή, καθώς ήταν βαθύς γνώστης της Αρχαίας και της Νέας Ελληνικής Γραμματείας, και σπάνια παιδαγωγική ευαισθησία, διαπαιδαγώγησε γενιές μαθητών της γενέτειράς μας, παίρνοντας τη σκυτάλη και συνεχίζοντας την παράδοση μεγάλων προσωπικοτήτων της λευκαδίτικης εκπαίδευσης, όπως ο Πάνος Ροντογιάννης, ο Μπάμπης Περδικάρης, ο Πανταζής Κοντομίχης  κ.ά. και καταλαμβάνοντας ξεχωριστή θέση στην ιστορία της. Εύγλωττη απόδειξη περί τούτου οι εκατοντάδες μαθητές του που αποχαιρέτησαν με συγκίνηση και ευχαριστίες τον παλιό τους δάσκαλο, μέσω αναρτήσεών τους στο διαδίκτυο.

Ωστόσο, πέραν τούτου, ο Κ. Φωτεινός υπήρξε δόκιμος πεζογράφος και, κυρίως, ποιητής, από τους σημαντικότερους της γενιάς του, σε πανελλήνια κλίμακα. Σε ό,τι αφορά τα πεζά του, κυρίως διηγήματα, διακρίνονται για την αφηγηματική δεινότητα του συγγραφέα, τη ρεαλιστική του γραφή και την αδρή απόδοση των χαρακτήρων των ηρώων του. Στη συλλογή, με τίτλο «Πίσω από την ομίχλη» ανασυνθέτει νοσταλγικά την εικόνα της πρωτεύουσας του νησιού, χαμένης μέσα στην αχλύ και την ομίχλη των χρόνων που πέρασαν, τη χαμοζωή και τους καημούς των απλών ανθρώπων στα πρώτα, μετά τον εμφύλιο, χρόνια. Στο μυθιστόρημά του «Ανεβαίνοντας τη σκάλα», με τον ίδιο ρεαλισμό, περιγράφει το πέρασμα της Λευκάδας στην τουριστική ανάπτυξη και τη συνακόλουθη εισαγωγή νέων ηθών στο νησί, τα οποία συνδέονται με μια οικογενειακή τραγωδία. Αλλά, ποιητικές πινελιές, μια ποιητική αύρα θα έλεγα, ανάμεσα στη ρεαλιστική περιγραφή των πεζών του, φανερώνουν ότι ο Φωτεινός είναι,  εκτός από σπουδαίος πεζογράφος, κυρίως και πρωτίστως ποιητής, όπως έχει ήδη αναφερθεί. Διαβάζουμε, λοιπόν στο διήγημα «Η Ανδρομάχη των μυστικών δρόμων»: «…στην ποδιά της ο Αυγερινός και η Πούλια, του κάμπου τα λούλουδα και οι αφροί του πελάου» ή «Ο καημός λικνιζόταν στον αέρα, κάτι σαν ανάσα του Ιόνιου, μπερδευόταν με το άρωμα του γιασεμιού».

Ο ποιητικός λόγος του Φωτεινού αιχμαλωτίζει, θα έλεγα, τον αναγνώστη με τη λάμψη του. Οι λέξεις κυλούν απαστράπτουσες, φρέσκες σα να έχουν μόλις δημιουργηθεί, χωρίς τη φθορά από την καθημερινή τους χρήση. Γιατί η αληθινή ποίηση ανανεώνει τον λόγο και δημιουργεί ένα άλλο σύμπαν, το ποιητικό σύμπαν του δημιουργού, που απευθύνεται στο νου, στο συναίσθημα και στην ψυχή του αναγνώστη, για να μπορέσει αυτός να ανιχνεύσει, κάτω από τις λέξεις, τα σημαινόμενα που υποκρύπτονται. Ας δούμε κάποιους στίχους από το ποίημά του «Ο άλλος Οδυσσέας», που περιλαμβάνεται στη συλλογή του «Ανεμοδείκτες στη νηνεμία».

«Ξεπέζεψε απ’ το σκοτεινό του όνειρο
φονιάς αυτός τάχα με το ξύλινο άλογο
στις φαντασίες των ανθρώπων…

Κι η Ιθάκη μέσα στη φαντασία τους ήταν
μακρινή, να ταξιδεύει στο Ιόνιο
με το Νήιο το εινοσίφυλλο
ν΄ αγγίζει τις άκρες τ΄ ουρανού,
τη μια, να στήνει τους μελιούς
στης τραμουντάνας την βαριάν ανάσα, 
την άλλη, τη δρυ στους βροχερούς γαρμπήδες
ανεμόδαρτη, ασφελαχτούς και σπάρτα
στο ηλιόκαμα να στρώνει…

Σημειώνουμε ότι, όπως φαίνεται καθαρά, ο Οδυσσέας του Φωτεινού δεν είναι ο Οδυσσέας της Ιλιάδας. Και μού έρχεται στο νου η τραγωδία του Ευριπίδη «Ελένη», στην οποία ο μεγάλος τραγικός, για να καταγγείλει τον πόλεμο, εκμεταλλεύεται έναν παλιό μύθο, σύμφωνα με τον οποίο στην Τροία ποτέ  δεν είχε βρεθεί η Ελένη αλλά το είδωλό της. Έτσι, όπως λέει ο Σεφέρης στην «Ελένη» του

«τόσος πόνος τόση ζωή 
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη»

Αντίστοιχα, ο Οδυσσέας του Φωτεινού δεν είναι, όπως λέει ο ίδιος, παρά γέννημα της φαντασίας των ανθρώπων, ένας απλός άνθρωπος, που στ’ αλήθεια ή στο όνειρό του, ποιος ξέρει;, είδε τη σφαγή και το θάνατο στις πλατιές πεδιάδες της Τροίας και «ρίζωσε», ερημίτης, κάτω από τις κορφές της Ίδης, κοντά στον Σκάμανδρο, που, σύμφωνα με τον Όμηρο, κατέβαζε στο ρέμα του κουφάρια,    αναίτιος και ξένος με τον μεγάλο χαλασμό. Οι στίχοι:

«Εδώ, λοιπόν, κοντά στον Σκάμανδρο
ξεπέζεψε απ΄ το σκοτεινό του όνειρο
με τους αναστεναγμούς να ξανεμίζονται
στην πάχνη του δροσερού πρωινού
και στου ζεστού μεσημεριού το λιόκαμα
να γέρνει  σ’ ίσκιους βαριούς ανάλαφρος…
ανάερα να κρεμιέται απ’ τους ιστούς που κλώθουν
ο ανασασμός της γης, τα παίγνια των ερώτων…

«Πέρα ο Σκάμανδρος βογκάει και σέρνεται
μέσα στις κροκάλες του. Η κορυφή 
της Ίδης απροσπέλαστη, στο μακρινόν ορίζοντα
αστράφτει, λες, απ’ τη ματιά του Δία
που ίσια περνούσε κι έφτανε ως τη χώρα των Σκυθών
ιχνογραφώντας την οργή του Ολύμπιου
για το μεγάλο χαλασμό, το κούρσος,
τα αίματα, τα φονικά, τ’ άδικα των αδίκων»…

 Και το τέλος του ποιήματος:

«Εδώ κρεμάει τα όνειρα στους στύλους τ’ ουρανού
και στα δοκάρια του καρφώνει ανεμόσκαλα,
θέλει ν’ ανέβει στην πηγή των κεραυνών
να στήσει το τσαντήρι του ψηλά
και διάφανος ν’ απολυέται ασίγαστος
στις αγκαλιές του κόσμου. 

Εδώ ορμάει με δύναμη να πιάσει ένα αστέρι
να το κρατάει ανέσπερο στη ροζιασμένη χούφτα
να το πετάει στα τρίστρατα  να φέγγει στους διαβάτες
στους αλγεινούς καιρούς να φέγγει αποσπερίτης
ή λαμπερός αυγερινός να κρούει τη νέα μέρα»

Είναι εύκολο να κατανοήσουμε ότι το ποίημα αποτελεί μια καταγγελία του πολέμου και των δεινών του, όπως φαίνεται και από άλλες σημάνσεις μέσα σε αυτό, όπως:

«Κι αυτός (σημείωση: ο Οδυσσέας) σιχάθηκε τα αίματα
Την κούφια έπαρση, τα λόγια τα παχιά
Τα φονικά στους χέρσους κάμπους»…

Ποιο είναι, λοιπόν το όνειρο του πλάνητα  Οδυσσέα;  Οι σημάνσεις των τελευταίων στίχων, με τις λαμπρότατες και ποιητικότατες εικόνες και μεταφορές, των οποίων οι συμβολισμοί είναι ευκρινέστατοι, το αποκαλύπτουν.  Θέλει να ανέβει στον ουρανό και από εκεί, «διάφανος», δηλαδή χωρίς την υλική του υπόσταση, ίσως σαν πνοή ανέμου, να «απολυέται ασίγαστος στις αγκαλιές του κόσμου και, ακόμα, να πιάσει ένα αστέρι, ώστε στους «αλγεινούς καιρούς», στους δίσεκτους  χρόνους, να είναι φάρος που θα φωτίζει την πορεία των ανθρώπων και θα προαναγγέλλει «τη νέα μέρα», δηλαδή μια μέρα, ή μάλλον μια ζωή ειρηνική, μακριά από το σκοτάδι και τις συμφορές του πολέμου. Έτσι, ο ήρωας, που στο ομηρικό έπος είναι πολεμικός ηγέτης, αίτιος της κατάληψης και της καταστροφής της Τροίας, γίνεται εδώ κήρυκας της ειρήνης και της συναδέλφωσης των ανθρώπων. 

Μέσα από τη σύντομη αυτή αναφορά, προσπάθησα να δώσω ενδεικτικά και αδρομερώς μια γενική εικόνα της λαμπρής ποίησης του Κ. Φωτεινού. Το θέμα του πολέμου επανέρχεται και σε άλλα ποιήματά του, στο «Ανατολή 146 π. Χ.», έτος της υποταγής της Ελλάδος στους Ρωμαίους, και  στο «Ανατολή 2004 μ. Χ.», που περιλαμβάνονται στη συλλογή «Ανεμοδείκτες στη νηνεμία»,  και μάλιστα το ένα μετά το άλλο, ίσως, υποψιάζομαι, για να επισημανθούν σχετικές αναλογίες. Στη συλλογή «Της μικρής μας πόλης» ο Φωτεινός μεταστοιχειώνει σε έξοχη ποίηση βιωμένες του μνήμες, όπου, περασμένα από το φίλτρο της νοσταλγίας,  πρόσωπα και τόποι μετεωρίζονται ανάμεσα στην πραγματικότητα και το όνειρο.  Τέλος, στο «Οι δρόμοι της Αριάδνης» και στο «Ο ρακοσυλλέκτης» αποτυπώνει τις αναζητήσεις, τους προβληματισμούς και τις αγωνίες του σύγχρονου ανθρώπου, με εικόνες βγαλμένες, θαρρείς, από το όνειρο και το υποσυνείδητο, πάντοτε με γνήσιο λυρισμό, που χαρακτηρίζει, άλλωστε, το σύνολο του ποιητικού του έργου.

Επιλογικά, ο Κώστας Φωτεινός δίδαξε με το ήθος, την ταπεινότητα, την ανιδιοτέλεια, το εκπαιδευτικό και συγγραφικό του έργο όσους τον γνώρισαν, αλλά και όσους θα τον γνωρίσουν στους μελλούμενους καιρούς, μέσα από την ποίηση και τα πεζά του, που είναι η παρακαταθήκη του για τις νέες γενιές. 

*Ο Άγγελος Γ. Χόρτης είναι διδάκτωρ Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πτυχιούχος των τμημάτων Ιστορικού- Αρχαιολογικού και Βυζαντινού Νεοελληνικού της ίδιας Σχολής, πτυχιούχος του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαιδεύσεως και Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων. Έχει διδάξει επί σειρά ετών σε σχολές επιμόρφωσης Φιλολόγων
(ΣΕΛΜΕ, ΠΕΚ) στην Πάτρα και στην Αθήνα και έχει συμμετάσχει, με ανακοινώσεις του, σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά συνέδρια. Ειναι συγγραφέας συλλογικών βιβλίων Ιστορίας, ενώ άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες της Λευκάδας.