Οι Βόλτοι της Εγκλουβής: Ένα δυσπρόσιτο σύμπλεγμα

Χαρά Παπαδάτου-Γιαννοπούλου Ἀρχιτέκτων

Τό  θέμα ἔχει ἀπασχολήσει ἐρρευνητές, μιά καί ἀποτελεῖ πράγματι ἕνα κτιστό σύνολο, πού εἶναι δύσκολο νά προσεγγιστεῖ μέ ἀκρίβεια τό ἱστορικό του βάθος. Κατά ἐκτιμήσεις δημιουργήθηκε  450-500 χρόνια ἀπό σήμερα. Ἀλλα αὐτό δέν ἔχει τεκμηριωθεῖ ἀπό ἐξειδικευμένες ἔρευνες. 

Προσωπικά πιστεύω ὅτι πέραν τοῦ ἱστορικοῦ, καί οἰκοδομικοῦ  ἐνδιαφέροντος, αὐτό πού χρήζει ἀναλύσεως  εἶναι ἡ διερεύνησή του, ὡς πολεοδομικοῦ κυττάρου καί πολεοδομικοῦ μοντέλου.  Βεβαίως πρέπει νά γίνει  ἀντικείμενο συστηματικῆς ἀρχαιολογικῆς ἔρευνας, μιά καί συνδέεται μέ ἕνα δίκτυο ἀναλόγων ἐγκαταστάσεων, τόσο στόν Ἑλλαδικό χῶρο (Κύπρος, νησιά Αἰγαίου Κρήτη κ.λπ.), ὅσο καί στόν εὐρύτερο χῶρος τῆς μεσογειακῆς λεκάνης.  Μέ πολλές ὁμοιότητες ὡς πρός τήν κατασκευή καί λίγες ὁμοιότητες ὡς πρός τήν πολεοδομική σύνθεση.

Ἔχει πολεοδομικές ὁμοιότητες μέ τούς νεολιθικούς οἰκισμούς τῆς Κύπρου, ἀλλά καί ἀλλοῦ, καί ἔχει κατασκευαστικές ὁμοιότητες μέ μεγάλο ἀριθμό ἀναλόγων ἐγκαταστάσεων  σέ ὅλη τήν Μεσόγειο. Οἱ κυκλικές λίθινες ἐγκαταστάσεις εἶναι συνήθεις στήν νεολιθική ἐποχή.

Θά ἤθελα νά σταθῶ σέ δύο σημεῖα πού μοῦ προκαλοῦν τό ἐνδιαφέρον, ἐκτός τῶν ἀναλύσεων πού ἔχουν ἤδη γίνει. Στήν πολεοδομική τους σύνθεση καί στήν χρήση τους.

Ἡ ἐξαιρετικά ἐνδιαφέρουσα ἀνάπτυξη  κυκλικῶν μορφῶν  σχεδόν ἐν ἐπαφῆ μεταξύ τους δημιουργοῦν πράγματι μιά ἀνεπανάληπτη πολεοδομική σύνθεση. Καί ὅλα εἶναι κατασκευασμένα ἀπό πέτρα ἀντιπροσωπεύοντας  πολλές τεχνικές  τοῦ αἰωνίου αὐτοῦ ὑλικοῦ. 

Καί μήν ξεχνᾶμε ὅτι ἡ Λευκάδα βρίσκεται στήν πλέον σεισμογενῆ περιοχή τῆς Μεσογείου, ὅπως ἀναφέρεται στό παρακάτω ἄρθρο. (Kassaras, I., Kapetanidis, V., Karakonstantis, A., 2016.  On the spatial distribution of seismicity and the 3D tectonic stress field in western Greece, Physics and Chemistry of the Earth, http://dx.doi.org/10.1016/j.pce.2016.03.01).

Καί παρ’ ὅλα αὐτά οἱ βόλτοι αἰῶνες τώρα δέν ἔχουν πάθει τίποτε. Κάτι σημαίνει αὐτό. 

Οἱ βόλτοι τῆς Λευκάδας στήν Ἐγκλουβή, εἶναι σήμερα συνυφασμένοι μέ τήν καλλιέργεια τῆς φακῆς. Ἡ φακῆ δέν εἶναι σύγχρονο φαγητό. Ἡ καλλιέργειά της εἶναι γνωστή ἀπό τό 2.000 π.Χ.  Στήν ἀρχαία Ἑλλάδα ἦταν τό φαγητό τῶν φτωχῶν, μέ πληθώρα ἀναφορῶν σέ πολλά κείμενα. (Ἴδε https://charapapadatou.gr/myron-p-fak/).

Ἐπειδή ἡ γεωλογική σύνθεση καί ἡ γενικῶς γεωμορφολογία  δέν ἔχει ἀλλάξει, εἶναι βέβαιο ὅτι καί τότε στό ὀροπέδιο τῆς Ἐγκλουβῆς θά γινόταν καλλιέργεια φακῆς. 

Καί μάλιστα πολύ καλῆς ποιότητας μιά καί ἐμπλέκεται στήν περίπτωση αὐτή καί ὁ Ὀδυσσεύς πού κατά τήν ἀρχαία γραμματολογία εἶναι ὁ μόνος πού βάζει μῦρον στήν φακῆ, δηλαδή καρικεύματα,  κάτι πού οἱ ἄλλοι δέν τό ἔκαναν, διότι τό θεωροῦσαν φαγητό εὐτελές πού δέν ἄξιζε …περιποιήσεως.   Ἡ δέ  ἀδελφή τοῦ Ὀδυσσέα Καλλιστώ,  εἶχε τό προσωνύμιο Φακῆ , προσδιορίζοντας μία ἰδιαίτερη σχέση ἀμφοτέρων μέ τήν φακῆ. Ἡ βόλτοι τῆς Ἐγκλουβῆς παίζουν ἕνα σημαντικό ρόλο στήν ταυτοποίηση τῆς Λευκάδας ὡς ὁμηρικῆς Ἰθάκης, λόγω τῆς ταπεινῆς φακῆς.

Στήν περίπτωση λοιπόν αὐτή πού ἡ καλλιέργεια χρονολογεῖτα ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων, τότε καί οἱ ἐγκαταστάσεις, οἱ ἀναγκαῖες γιά τήν ἐργασία αὐτή εἶναι ἀρχαιότατες. Ἡ κατασκευή τους τό δικαιολογεῖ.

Τώρα  ἕνα ἄλλο θέμα πού ἀξίζει τήν προσοχή μας εἶναι ἡ ἔνταξη στό περιβάλλον τῶν κατασκευῶν αὐτῶν. Ἁλώνια, σάν σκηνές ἀρχαίων θεάτρων καί κτίσματα-βόλτοι ἀκολουθοῦν τό ἀνάγλυφο τοῦ ἐδάφους καί γίνονται στήν οὐσία μέρος τῆς γεωμορφίας τοῦ τοπίου.

Τέλος ἡ ὅλη αὐτή δραστηριότητα καί τό κτιστό περιβάλλον εἶναι θά λέγαμε σήμερα μιά ἐπί αἰῶνες  ἀκμάζουσα βιοτεχνική – ἀγροτική μονάδα πού λειτουργεῖ μέ μεθόδους προβιομηχανικῆς ἐποχῆς. 

Ζεῖ δηλαδή ἀπό τήν ἀρχαιότητα μέχρις σήμερα καί δέν ἔχει μουσειακό χαρακτῆρα.

Γιά τόν λόγο αὐτό ἡ ἐγκατάσταση αὐτή, πού ἀντέχει στόν χρόνο, ἀλλά καί στούς νεωτερισμούς, πρέπει νά διατηρηθεῖ καί νά προφυλαχθεῖ μιά καί εἶναι μιά ζωντανή μαρτυρία τῆς διαχρονικῆς ἀνθρώπινης ἰκανότητας, πού  μέ μόνο τά χέρια του δημιουργεῖ, παράγει καί ἀναπτύσσεται  χωρίς τήν ἐπενέργεια τῶν μηχανῶν πού ἀκυρώνουν τήν ἀτομική δημιουργία.

Ἴσως εἶναι ἀπό τά λίγα παραδείγματα ἐγκαταστάσεων μέ τόσο διαφορετικά ἀρχιτεκτονικά, πολεοδομικά, γεωμορφολογικά καί οἰκονομικά χαρακτηριστικά πού διατρέχει ἀναλλοίωτο τήν ἱστορία.

Τά παραπάνω εἶναι μιά μικρή μόνο, ὑπαινικτική ἀναφορά, ἕνός πολύ σημαντικοῦ καί ἐκτεταμένου θέματος.

Χαρά Παπαδάτου-Γιαννοπούλου