Οικόσημα και Λίμπρο ντ’ Όρο στην Λευκάδα

Χρυσή Βίβλος ή Λίμπρο ντ’ Όρο (Libro d’Oro) ονομάζεται το βιβλίο-κατάλογος που υπήρχε στη Βενετία και στο οποίο καταγράφονταν τα ονόματα των Ενετών ευγενών-μελών του Μεγάλου Συμβουλίου, από το οποίο εκλέγονταν εκείνοι οι οποίοι θα καταλάμβαναν τις διοικητικές θέσεις της Γαληνότατης Δημοκρατίας. Ήταν εκείνοι που είχαν πολιτικά δικαιώματα.

Κατά την διάρκεια της Ενετοκρατίας στα Ιόνια νησιά δημιουργήθηκαν και εκεί τέτοιου είδους κατάλογοι στους οποίους περιλαμβάνονταν τα ονόματα των μελών του Συμβουλίων της Κοινότητας κάθε νησιού. Στα βιβλία αυτά καταγράφηκαν αρχικά οι προϋπάρχοντες της ενετικής κατάκτησης ντόπιοι ευγενείς, παλαιοβυζαντινής προέλευσης άρχοντες κεφαλάδες, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες και οι στρατιώτες (stradioti) αλλά, αργότερα, και οι οικονομικά ισχυροί αστοί του κάθε νησιού που συνεισέφεραν σημαντικές χρηματικές παροχές στο δημόσιο ταμείο.

Το 1542 δημιουργείται «Λίμπρο ντ’ Όρο» στη Ζάκυνθο και το 1593, μετά τη μεγάλη πυρκαϊά του 1591, το νέο της Κεφαλονιάς. Στην Κέρκυρα επίσης δημιουργήθηκε χρυσή βίβλος των ευγενών την ίδια περίοδο. Αν και με την έλευση το 1797 των Γάλλων Δημοκρατικών στα Ιόνια Νησιά πολλές καταστράφηκαν στην πυρά, πολλά στοιχεία τους διασώθηκαν μέχρι σήμερα. *

… Ειδικώτερα για την Λευκάδα, όταν ο αρχιστράτηγος των Ενετών Φραγκίσκο Μοροζίνι την κατέλαβε το 1684 «συγκατένευσεν τοις εγκατοίκοις της Αμαξικής (τότε πρωτευούσης της Αγίας Μαύρας) όπως εγκαθιδρύσωσι Συμβούλιον Κοινότητος, συγκείμενον εξ 70 μελών, των πρωτίστων του τόπου, με όλα τα προνόμια και υποχρεώσεις, οία πράττονται και εν ταις άλλαις νήσοις του Ιονίου… Το Συμβούλιον της Κοινότητος συνίστατο εκ μόνων πολιτών ευπατριδών»

Με την απόφαση αυτή του Μοροζίνι επεκυρώθησαν τα «Προνόμια της Επισήμου Κοινότητος της Αγίας Μαύρας» (Privilege della spettdile Communita di Santa Maura ), με τα οποία, όπως και στα άλλα Ενετοκρατούμενα νησιά του Ιονίου, εγκαθιδρύετο σύστημα ολιγαρχικό που κατ’ ουδέν διέφερε εκείνων.

Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν η Λευκάδα κατελήφθη το 1797 από τους Δημοκρατικούς Γάλλους, έλαβε χώραν και στο νησί αυτό η καθιερωμένη τότε εορταστική διαδικασία με την «κατεδάφιση του εις την πλατείαν εστημένου λιθίνου λέοντα της Ενετίας, εφυτεύθη εν τη θέσει τούτου το δέντρον της Ελευθερίας και παρεδόθησαν εις το πυρ πάντα τα εκ του Αρχειοφυλακείου ευκάδος επί τούτου κομισθέντα βιβλία περί προνομίων των ευγενών και όλα τα έγγραφα, τα υπενθυμίζοντα το ολιγαρχικόν Ενετικόν πολίτευμα, ήτοι: «Βιβλίον Προνομίων της Επισήμου Κοινότητος της Αγίας Μαύρας», εκ περγαμηνής μετά δέρματος, επίχρυσον, μετά των τεσσάρων αργυρών συνδετήρων του, εκ φύλλων γεγραμμένων τριάκοντα τριών, «Βιβλίον των διαταγμάτων και των ψηφοφοριών» κ.λ.π….

Η διεύρυνση του Γενικού Συμβουλίου Λευκάδος το 1760

Από το 1760 άρχισε μία συγκριτικά δυσμενέστερη εξέλιξη στο Γενικό Συμβούλιο (των ευγενών δηλαδή) της Λευκάδος. Κατά το έτος αυτό για λόγους αύξησης των πόρων της Κοινότητος, οι Ενετικές Αρχές επέβαλαν την εισδοχή νέων μελών στο Γενικό Συμβούλιο της νήσου. Το μέτρο αυτό ήταν σύνηθες ακόμη και στην ίδια την Βενετία…

Σχετικά με την διεύρυνση του Γενικού Συμβουλίου της Αγίας Μαύρας το 1760, ο Π. Χιώτης γράψει: «ο γενικός προβλεπτής Γριμάνης επέταξεν όπως συμπεριλαμβάνωνται διά πλειοψηφίας και εκ των χωρικών εχόντων περιουσίαν ανάλογον των πατρικίων και δωρούντων εκατό χρυσά φλωρία προς όφελος της Κοινότητας».

Ο δε Κ. Μαχαιράς σημειώνει: «Από το 1684 μέχρι του 1760 το Γενικόν Συμβούλιον της Λευκάδος απετελείτο εξ 70 εντοπίων της πόλεως, αλλά το 1760 λόγω απορίας του δημοσίου Ταμείου ο Γενικός Προνοητής Θαλάσσης Φραγκίσκος Γριμάνης ώρισεν όπως επιτραπή η εν τω Συμβουλίω εγγραφή και εις προερχομένους εκ χωρίων, οίτινες όμως έδει να γίνωνται δεκτοί διά πλειοψηψίας των μελών του Σώματος και μετά την καταβολήν εις το Δημόσιον Ταμείον 100 τσεκινίων. Κατά τα τελευταία έτη της επί της Λευκάδος Ενετικής κυριαρχίας εν τω Γενικώ Συμβουλίω της νήσου ήσαν εγγεγραμμένοι 260 Λευκάδιοι οίτινες ως εκ της εγγραφής των εν τούτω εθεωρούντο ευγενείς. Εκ τούτων οι 70 ελέγοντο παλαιοί (ευγενείς) και οι 190 νέοι»….

Γεννάται όμως το ερώτημα. Γιατί να εκλεγούν και «προερχόμενοι εκ χωρίων» στο Γενικό Συμβούλιο; Η μόνη εύλογη απάντηση βρίσκεται στο γεγονός ότι στην αποκλειστικά σχεδόν αγροτική οικονομία της Λευκάδος της εποχής εκείνης (που βέβαια συνεδυάζετο με την κυριαρχούσα τότε φεουδαλική της δομή) δεν υπήρχε ανεπτυγμένη και ευπορούσα αστική τάξη, όπως είχε αναπτυχθεί από το εμπόριο και τη ναυτιλία στα μεγάλα νησιά του Ιονίου. Η δε υπάρχουσα μικροαστική τάξη των τεχνιτών και μικρεμπόρων δυσπραγούσε και δεν είχε την ευμάρεια που προϋπέθετε η εγγραφή στο Γενικό Συμβούλιο. Άλλωστε η απαιτούμενη καταβολή των 100 χρυσών φλωρίων για το σκοπό αυτό δεν ήταν ευκαταφρόνητη. …

… Το κοινωνικό σύστημα της Λευκάδος παρέμενε ολιγαρχικό και μετά το 1760, με συμμετοχή στην άσκηση της (τοπικής) εξουσίας μόνον του 1,7% του πληθυσμού της, περιοριζομένων των μελών του Γενικού Συμβουλίου σε 260 επί συνόλου κατοίκων 15.000 το 1778….

Ο Ιωάννης Καποδίστριας ευρισκόμενος το 1807 στην Λευκάδα ως έκτακτος απεσταλμένος της Κυβερνήσεως της Επτανήσου Πολιτείας, σε όλα τα υπομνήματα και έγγραφα κάνει σαφή διάκριση μεταξύ λαού και ευγενών. Επί τη αναχωρήσει του από την Λευκάδα, λ.χ., γράφει: «Εν παντί καιρώ θα διατηρώ την γλυκυτέραν ανάμνησιν της Λευκάδος, του λαού, των ευγενών και της διοικήσεως αυτής». ..

…Την 1ην Δεκεμβρίου 1802 γενομένης σχετικής απογραφής αναγνωρίζεται η ύπαρξη στην Λευκάδα 8 ιδιωτικών τιμαρίων, ενώ αξιόλογος υπήρξε και ο αριθμός παραχωρήσεων γαιών από τους Ενετούς σε ιδιώτες υπό μορφήν «διηνεκούς εδαφονομής» που υπονοεί βέβαια φεουδαρχικήν εκμετάλλευσή τους

Η Οικονομική κατάσταση στην Αγία Μαύρα

Αλλ’ η ανυπαρξία ευπορούσης αστικής τάξεως στην Λευκάδα σε περίοδο παρακμής του αγροτικού-φεουδαλικού συστήματος, συνεπάγετο και γενικώτερη οικονομική δυσπραγία στο νησί αυτό. Με συνέπεια και η άρχουσα τάξις του να μειονεκτεί οικονομικά έναντι των αντιστοίχων τάξεων των άλλων μεγάλων νησιών του Ιονίου, που είχαν σε αξιόλογο βαθμό αστικοποιήσει το οικονομικό τους σύστημα με την ανάπτυξη εμπορίου, βιομηχανίας και ναυτιλίας. Το γεγονός αυτό συνεπαγόταν προφανώς τον συγκριτικά υποδεέστερο τρόπο ζωής της άρχουσας τάξεως όσον αφορά στις εξωτερικές κοινωνικές εκδηλώσεις στην Λευκάδα. Αντίθετα. το μορφωτικό επίπεδο της τάξεως αυτής διατηρείτο υψηλό. Σε μία, λ.χ., 12μελή Επιτροπή του 1798 τα 9 μέλη της έφεραν διδακτορικό δίπλωμα….

Οικοσημολογία

Η εγγραφή στο Γενικό Συμβούλιο της Λευκάδος και η συνεπαγόμενη απόκτηση της Επτανησιακής ευγένειας δεν συνοδεύετο στο νησί αυτό με σύγχρονη απόκτηση οικοσήμου….

Είναι πιθανό και εύλογο ότι οι Λευκάδιοι λόγω της πρόσφατης τότε απελευθέρωσής τους από τον τουρκικό ζυγό που διήρκεσε δύο και πλέον αιώνες (1479-1684) και παρ’ όλην την προηγηθείσα Φραγκοκρατία (1362 1479) διατηρούσαν ακόμη, όπως άλλωστε και οι υπόλοιπες τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, την ανάμνηση της Ελληνικότητας του Βυζαντίου. Και απέβλεψαν ίσως στη διατήρηση τής Βυζαντινής παράδοσης να μην καθιερώνονται από τους ευγενείς οικόσημα, που εθεωρούντο συνήθεια ετερόφυλων και αλλόθρησκων κοινωνιών.

Υπήρχαν βέβαια και μεμονωμένες περιπτώσεις Λευκαδίων ευγενών που χρησιμοποιούσαν (ατομικά μάλλον) οικόσημα, αλλά κυρίως εκτός του νησιού των.

Συναφές είναι και το γεγονός, που επίσης χρήζει ερμηνείας, ότι και οικογένειες που είχαν την ιδιότητα του ευγενούς σε άλλες περιοχές (λ.χ. στην Κρήτη, Χίο κλπ.), όταν εγκατεστάθησαν στην Λευκάδα, επηρεασμένες προφανώς από την εγχώρια αριστοκρατική τάξη, δεν έκαναν επιδεικτική τουλάχιστο χρήση των οικογενειακών τους οικοσήμων. …

Η Χρυσή Βίβλος

Υπάρχει τέλος και μία άλλη παράλειψη των Λευκαδίων ευγενών. Οι οικογένειές τους δεν ενεγράψοντο σε Χρυσή Βίβλο (Libro d’oro). Και μόνον τα μέλη του Γενικού Συμβουλίου ήσαν εγγεγραμμένα σε Ειδικό Μητρώο. Και υπήρχε και το επίχρυσο πάντως «Βιβλίο Προνομίων της Σεβαστής Κοινότητος της Αγίας Μαύρας».

Και πάλιν όμως, όπως στην περίπτωση των οικοσήμων το θέμα εξηρτάτο από την τοπική αυτοδιοίκηση. Γιατί λοιπόν δεν προέβησαν σε καθιέρωση Libro d’oro; Η εξήγηση στην προκειμένη περίπτωση είναι ευχερέστερη. Η καθιέρωση Χρυσής Βίβλου, παρ’ όλο τον πομπώδη τίτλο της εξυπηρετούσε πρακτικό σκοπό. Αποσκοπούσε στην καταχώρηση σ’ αυτήν των μελών των ευγενών οικογενειών για να μην υπάρξει διεκδίκηση των προνομίων τους από πρόσωπα αμφιβόλου καταγωγής. Στην Λευκάδα, στο σχετικά βραχύ διάστημα της Ενετικής κυριαρχίας (1684- 1798) και όπου όλοι σχεδόν εγνωρίζοντο μεταξύ τους, τέτοια παράτυπη διεκδίκηση δεν ήταν εφικτή.

Άλλωστε και στα άλλα Ιόνια νησιά μόνο μετά μακρό χρονικό διάστημα από την καθιέρωση της τάξης των ευγενών εθεσπίσθη η Χρυσή Βίβλος. ‘Όταν δηλαδή άρχισε πλέον να δημιουργείται σύγχυση σχετικά με την αυθεντικότητα των εμφανιζομένων ως απογόνων ευγενών οικογενειών, που διεκδικούσαν τα σχετικά κοινοτικά προνόμια. Στην Κέρκυρα, λ.χ., που κατελήψθη από τους ενετούς το 1386, Χρυσή Βίβλος καθιερώθη το 1572.

Αλλά βέβαια υπήρχαν ίσως και βαθύτεροι, συναισθηματικοί λόγοι της εν γένει δημοκρατικότερης συμπεριφοράς των Λευκαδίων ευγενών. Δεν μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός ότι άσχετα κοινωνικής τοποθετήσεως, οι Λευκάδιοι στο σύνολό τους διατηρούσαν ακόμη επί Ενετοκρατίας την πρόσφατη ανάμνηση της κοινής μοίρας που επί δύο αιώνες έζησαν κάτω από την καταπιεστική και ισοπεδωτική τουρκική τυραννία. Και η ανάμνηση αυτή εξακολουθούσε να τους ενώνει, αναστέλλοντας προκλητικές κοινωνικές αντιπαλότητες. Και μόνο με την παρέλευση του χρόνου και την απάμβλυνση της κοινής μνήμης έμελλε να ενταθούν οι κοινωνικές διαμάχες, με αποκορύφωμα την εξέγερση των χωρικών του νησιού «εναντίον των αρχόντων» το 1819, που σε βιαιότητα δεν υπελήφθη εκείνων που συνέβησαν την ίδια περίοδο σε άλλα νησιά του Ιονίου.

Αντίθετη άποψη διατυπώνει ο Π. Ροντογιάννης που γράφει: «Ο ενθουσιασμός των λαϊκωτέρων τάξεων της Λευκάδος (από την έλευση των Δημοκρατικών Γάλλων το 1797) δεν ήταν αδικαιολόγητος, όπως και η εχθρότης των αρχόντων του νησιού που με τη στάση τους έδειξαν πως ήταν οι πιο συντηρητικοί ίσως σε όλη την Επτάνησο, αφού στην Κέρκυρα πρόθυμα πήρε μέρος στην «Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση» και ο κόμης Σ.Γ. Θεοτόκης… ενώ στη Λευκάδα ο (Γάλλος Επίτροπος) Γκες με δυσκολία κατόρθωσε να σχηματίσει μία τοπική κυβέρνηση που ποτέ δεν μπόρεσε να την δραστηριοποιήσει… Και στη Λευκάδα όπως και στα άλλα Επτάνησα η παλαιότερη κοινωνική ανισότητα… της Ενετοκρατίας και η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις καθαρά διαγραμμένες και αλληλοεχθρευόμενες συνεχίστηκαν και στα χρόνια της Προστασίας»…**

Πηγες:
* Βικιπαίδεια
** «Η Επτανησιακή Ευγένεια στη Λευκάδα», Δρα ΣΠΥΡΙΔΩΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΛΗ – ΣΤΑΥΡΟΥ, Αθήνα 1992.