Η Απόλπαινα με την Οδηγήτρια, τους καλαθάδες και τα γαλόπουλα

Γράφει ο Παναγιώτης Σκληρός

Σήμερα ταξιδεύουμε στην Απόλπαινα, εδώ κοντά στη χώρα.. Ένα χωριό που το όνομά του το πήρε από την λατρεία του Απόλλωνα αλλά ζεί και υπό την σκέπη της Φανερωμένης αλλά και της Οδηγήτριας. Έχει επίσης ακόμα τρείς εκκλησίες τον πολιούχο της Άγιο Αθανάσιο που οι Απολπαινιώτες τον γιορτάζουν στις 2 Μαίου, τον άγιο Νικόλαο και την αγία Παρασκευή.

 Το μοναστήρι της Φανερωμένης βρίσκεται σε ακμή και διαρκώς αναγεννιέται και αναπτήσεται, όμως το μοναστήρι της Παναγίας Οδηγήτριας, το αρχαιότερο σωζόμενο του νησιού, που βρίσκεται στην πρώτη στροφή στο δρόμο προς τους Σφακιώτες, έχει εδώ και πολλά χρόνια εγκαταλειφθεί. Είναι μοναδικό μνημείο βυζαντινών χρόνων της εποχής των Tόκκων στην Λευκάδα.

Η ίδρυσή του τοποθετείται ιστορικά στον 11ο αιώνα, ενώ κατά τον 15ο αιώνα ανακαινίσθηκε από την  Ελένη Παλαιολογίνα. Οι σημαντικές τοιχογραφίες της Μονής αποσπάσθηκαν για να διασωθούν από τη φθορά και εκτίθενται στο Βυζαντινό και Χριστιαννικό μουσείο στην Αθήνα. Το καθολικό της μονής (1450) έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο και γίνονται εργασίες αναστήλωσης..

Το χωριό είναι απλό και ζεί ουσιαστικά σαν δορυφόρος της πρωτεύουσας μιας κι απεχει 1,5 χιλιόμετρο. Γι αυτό και ποτέ δεν είχε την ¨καρδιά του εδώ¨ αλλά στην πόλη. Δεν είχε σχεδόν ποτέ καφενείο(εκτός ελάχιστων περιστασιακών εξαιρέσεων) ή το χωριάτικο καφενείο-μπακάλικο που είναι σημείο αναφοράς για κάθε χωριό. Εξάλλου οι περισσότερες δραστηριότητες των κατοίκων εντοπίζονται στην περιοχή του Αη Μηνά. Μου διηγούνται ότι υπήρξαν μνημειώδεις οι… κατεβασιές των κομψών νέων από την Απόλπαινα στη Λευκάδα για σουλάτσο, με το ένα ζευγάρι γάντια για δύο( ο καθένας είχε το αντίθετο χέρι στην τσέπη!!) αλλά και για τα παπούτσια που έκρυβαν στη λιθιά του γιατρού του Γρηγόρη για να μην είναι τα καινούργια σκονισμένα στη βόλτα, απ τον χαλικωμένο δρόμο απ το χωριό μέχρι τη χώρα, μέχρι και τις σταγόνες λεμόνι στο μάτι για να γυαλίζουν. Επίσης , μερικοί κατέβαιναν μέχρι την αρχή της πόλης με τα φακιόλια, τα μαντήλια που έδεναν στα μαλλιά για να ναι ίσια και πατικωμένα (ένας μάλιστα έκανε βόλτα μια φορά με δαύτο χωρίς να το καταλάβει)!!.. Πολλοί νέοι σπούδασαν και πρόκοψαν σε όλους τους τομείς της ζωής. Το χωριό είχε μέχρι το 1982 μια βρύση απέναντι από το περιβόλι του Σκιαδαρέση απ όπου κουβάλαε με το γάιδαρο νερό όλο το χωριό. Εκεί βρίσκεται και η  ¨ιστορική ¨ πλέον -κατά Κ.Σημίτη- ¨ πλατεία της Απόλπαινας¨(!!!) αλλά και το μνημείο τω πεσόντων με πρώτο τον ήρωα (μαζί με άλλους επώνυμους κι ανώνυμους αγωνιστές για τη λεφτεριά), τον παπα Θεόκλητο Στραβοσκιάδη που απαγχωνίστηκε από τους Άγγλους στην εξέγερση το 1819. Έχει δραστήριο σύλλογο εκπολιτιστικό και είχε την δική του ποδοσφαιρική ομάδα τον ¨Απόλλωνα¨, φυσικά.. Είναι δυναμικό χωριό αν και μικρό, το οποίο πλέον αναπτύσσεται προς την Αγία Παρασκευή, ψηλά αλλά και προς τον κάμπο με τάση να ενωθεί με την πόλη!!!

 Το χωριό όμως, είναι πασίγνωστο και για την καλαθοπλεκτική του τέχνη. Για τους καλαθάδες του.

Το καλάθι ήταν κάποτε βασικό είδος πλεκτικής τέχνης σε πολλά μέρη της Ελλάδας, χρησίμευε για τη μεταφορά φρούτων ή λαχανικών, σταφυλιών ή προϊόντων από το χωράφι, των προικιών και των υφαντών στο ποτάμι αλλά και στην αλιεία (παραγάδια)όπως και σε πολλές άλλες καθημερινές δραστηριότητες του ανθρώπου.  

Η μείωση και η εξαφάνισή της τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Απόλπαινα έγινε  από την αντικατάσταση των προϊόντων με πλαστικά. Παρ όλα αυτά στην περιοχή της Θράκης, υπάρχουν οικοτεχνίες που ασχολούνται με την πανάρχαια αυτή τέχνη( έρχονται κατά καιρούς και στη Λευκάδα ) όπως και σε αρκετά νησιά του Αιγαίου.

Δεν ήταν ασυνήθιστη η ύπαρξη ¨καλαθοχωριών¨ στην Ελλάδα μέχρι και τη δεκαετία του ’60 – ’70. Ένα – λοιπόν -από τα πιο διάσημα καλαθοχώρια του νησιού μας, υπήρξε η Απόλπαινα, με τους περίφημους καλαθάδες της. Οι καλαθάδες έπλεκαν τα καλάθια από καλάμια και βέργες λυγαριάς, που φύτρωναν κοντά στα ποτάμια, όπως το ποτάμι της Απόλπαινας, τον Βάρδα και τα ρυάκια. Τα καλάθια ήταν διαφόρων ειδών και μεγεθών, ανάλογα με τη λειτουργία και τη χρήση τους. Υπήρχαν ειδικά καλάθια για τις μεταφορές των φρούτων, για τα παραγάδια, για να μεταφέρουν τα σταφύλια, κόφες για πατάτες και πεπόνια, για την μεταφορά των ρούχων στο ποτάμι για το πλύσιμο, «θήκες» που προστάτευαν τις γυάλινες νταμιτζάνες όπου έβαζαν το κρασί ή το λάδι, καθώς και περίτεχνα λεπτοδουλεμένα καλάθια, που τα χρησιμοποιούσαν σε εθιμικές τελετές, όπως τα κανίσκια που πλεκόταν από ξεφλουδισμένο βλαστό λυγαριάς. Η τέχνη της καλαθοπλεκτικής απαιτούσε μεγάλη πείρα, δεξιοτεχνία και ταχύτητα και τη μάθαινε κανείς κυρίως μέσα από την οικογενειακή παράδοση. Τα βασικά εργαλεία του καλαθοπλέκτη ήταν το κλαδευτήρι, το πριόνι, το σφυρί ,η τανάλια, ο ξύλινος σχίστης, με τον οποίο έσχιζε τα καλάμια και ο κολαούζος για τη διάνοιξη της οπής όπου τοποθετούσε το χερούλι.  Η κατάλληλη εποχή για την κατασκευή τους ήταν η άνοιξη ή το φθινόπωρο.

Οι καλαθάδες έκοβαν από τα ποτάμια ευλύγιστα κλαδιά από ιτιά ή λυγαριά, με φλούδα ή χωρίς φλούδα. Με τα καλάμια μπορούσαν να κάνουν διάφορα είδη καλαθιών ανάλογα πώς θα το χρησιμοποιούσαν. Τα καλάμια τα έσχιζαν στη μέση και τα έβρεχαν για να μαλακώσουν. Εκτός από τις λυγαριές και τα καλάμια χρησιμοποιούσαν και άλλα υλικά από φυτά, όπως τα βούρλα και σπάνια τα σχοίνα.

Πρώτα άφηναν τα κλαδιά να ξεραθούν. Πριν αρχίσουν το πλέξιμο τα έβρεχαν με νερό για να γίνουν πιο ευλύγιστα. Άρχιζαν από τη βάση, η οποία έπρεπε να έχει μεγάλη αντοχή. Έφτιαχναν δηλαδή το λεγόμενο Δυναμάρι, την δυνατή βάση για να στηρίξουν τον σκελετό του καλαθιού ή της κόφας. Αυτό γινόταν με οχτώ βέργιες και δενόταν πολύ σφιχτά για να αποτελέσουν τη βάση,τα θεμέλια για το δημιούργημα. Για να το πετύχουν αυτό, το πλέξιμο ήταν πιο πυκνό. Έπλεκαν μαζί καλάμια και κλαδιά λυγαριάς. Μετά έφτιαχναν το σκελετό, τοποθετώντας κάθετα προς τη βάση χλωρά καλάμια, που τα έσκιζαν σε λουρίδες. Πάνω σ’ αυτά έπλεκαν τα τοιχώματα του καλαθιού. Με τις ίδιες λυγαρένιες βίτσες περιτύλιγαν μια χοντρότερη, που τις δυο αιχμηρές άκρες της έμπηχναν κάθετα στο πλεγμένο καλάθι σχηματίζοντας καμάρα πάνω από το στόμιο του μικρού ή μεγάλου καλαθιού, για να πιάνεται ή να κρέμεται. Στα κοφίνια πλέκονταν κατά τον ίδιο τρόπο αντικριστά πάνω στα χοντρά χείλια του κοφινιού δυο μικρότερα χερούλια, τα αυτιά, απ΄ όπου πιάνονταν το κοφίνι κατά τη μετατόπιση του και την κοντινή μεταφορά, γιατί σε μακρύτερες μεταφορές τα κοφίνια κουβαλούνταν στον ώμο ή στο γαιδαρο.  Στην απασχόληση του καλαθοποιού υπαγόταν και η κατασκευή της κόφας με το ιδιότυπο κυλινδρικό σχήμα από τη μέση και πάνω και με το πεπλατυσμένο και ελαφρά τριγωνικό στο κάτω μέρος με τον κυρτό πάτο για να αποθηκεύονται χωρίς να πιάνουν χώρο..

 Οι κόφες χρησιμοποιούνταν σε διάφορες οικιακές χρήσεις, κυρίως όμως χρησιμοποιούνταν στον τρύγο, για τη μεταφορά των κρασοστάφυλων από το αμπέλι στο πατητήρι ή στη συγκέντρωση στα σημεία συγκέντρωσης του ΤΑΟΛ.

Ακόμη έφτιαχναν και ψάθινα καθίσματα για τις καρέκλες.

Οι καλαθάδες αφού έφτιαχναν πολλά καλάθια τα φορτωνόταν οι ίδιοι ή με κάρα και ξεκινούσαν σε χωριά για να τα πουλήσουν. Φίλοι μου που έζησαν σ εκείνα τα χρόνια, μου διηγούνται ότι γέμιζε ο Αη Μηνάς από τους Απολπαινιώτες καλαθάδες που είχαν στόκ διαφόρων ειδών προϊόντα αλλά έφτιαχναν συνέχεια επιτόπου, κατάχαμα ή καθιστοί καλάθια, κόφες, παραγγελίες επί τόπου. Τα χέρια δούλευαν με ταχύτητα και τα καλάμια έπαιρναν ξεχωριστό σχήμα. Καλάθια μικρά, καλάθια μεγάλα, για ρούχα, για το πρόσφορο, για τα αυγά, για τα λαχανικά. Καλάθια για όλες τις χρήσεις και για την κάθε ανάγκη του νοικοκυριού. Εκεί επι τόπου ,μπροστά στα μάτια του αγοραστή, σιγοτραγουδώντας ή πίνοντας ένα ούζο με καρφωμένο το τσιγάρο στα χείλη που είχε ήδη δώσει κίτρινο χρώμα στο μουστάκι του καλαθοπλαίκτη.

΄Ολη η Απόλπαινα εκτός εξαιρέσεων έπλεκε καλάθια. Γινόταν συναγωνισμός ποιος θα ¨ανακαλύψει¨την καλύτερη μεριά για βέργες λυγαριάς, λεπτές και μακριές ή καλάμια αν και ο Βάρδας, ήταν γεμάτος καλάμια. Για βέργες συνήθως πήγαιναν με το γαϊδουράκι απέναντι στην Πλαγιά ή την Περατιά. Εκεί πολλές φορές έμεναν και το βράδυ με μια κουρελού όλη κι όλη ,ξάπλωναν στις βέργες κι έλεγαν ιστορίες μέχρι να τους πάρει ο ύπνος ώστε με το χάραμα να κόψουν και να προλάβουν να γυρίσουν μέχρι το βράδυ στο σπίτι τους. Έτσι κι αλλιώς μαζί τους είχαν πάρει στο σακούλι λίγο ψωμί και κάνα κομμάτι σφήνα τυρί, άντε και μια ντομάτα.

Τα κατώγια όλων των σπιτιών ήταν γεμάτα από δεμάτια ιτιάς, καλάμι και λυγαριά που περίμεναν κρεμασμένα ή ακουμπισμένα πλάι στις πύλες με το λάδι και το κρασί. Τα δεμάτια της βέργας ασπρίζουν στον ήλιο, ακουμπισμένα πάνω στις ξερολιθιές ή στοιβάζονται σε χώρους έξω από τα σπίτια και δεν κινδυνεύουν από βροχή.

Ο Σπύρος είναι σωστός χείμαρος και μου διηγείται ιστορίες από τους χωριανούς του, τους καλαθάδες της Απόλπαινας. Συμμετείχε κι ο ίδιος στο μάζεμα της λυγαριάς γιατί συνόδευε τους μπαρμπάδες του με το γάιδαρο την Πλαγιά ,να κόψουν όσες πιο πολλές μπορέσουν ,πριν άλλοι μάθουν τις μεριές και προλάβουν.Το καλάμι-λέει- κόβεται τον Γενάρη ή τον Φλεβάρη, πριν φουσκώσει, για να μην έχει πολλούς χυμούς. Η λυγαριά κόβεται τον Αύγουστο και η ιτιά τον Μάρτιο με Απρίλιο, για να κρατήσει καιρό. Το καλάμι αφού τεμαχισθεί, πλέκεται όσο είναι ακόμα χλωρό. Τις βέργες της ιτιάς οι καλαθοπλέκτες τις καθαρίζουν από τα φύλλα και τα μικρά κλαδάκια και συνήθως αφαιρούν εντελώς τον φλοιό. Πριν τις δουλέψουν, τις τοποθετούν από το βράδυ στο νερό, για να μαλακώσουν. Αντίθετα τις βέργες της λυγαριάς, αφού τις καθαρίσουν από τα φύλλα τις ξεραίνουν. Πριν τις χρησιμοποιήσουν, τις τοποθετούν σε στέρνες με νερό, σκεπασμένες καλά με πέτρες για δέκα ήμερες, για να μαλακώσουν, επειδή είναι σκληρές. Οι βέργες της λυγαριάς είναι πιο ανθεκτικές από αυτές της ιτιάς, για αυτό με αυτές κατασκεύαζαν τους πάτους των κοφινιών και γενικά τους πάτους όσων προϊόντων προορίζονταν να σηκώσουν μεγάλο βάρος, όπως και τα χερούλια. Σε ότι αφορά τα εργαλεία και τα υλικά οι τεχνικές πλέξης όλων των ειδών καλαθοπλεκτικής δεν παρουσίαζαν μεγάλη διαφορά.

Η διαχρονικότητα που χαρακτηρίζει την καλαθοπλεκτική τέχνη δεν είναι τυχαία.

Όμως η αγάπη, το μεράκι και η ιδιόμορφη τεχνική έκανε κάποιους να ξεχωρίζουν, αφήνοντας την προσωπική τους σφραγίδα σ’ αυτό που δημιουργούσαν.

Ένας από τους τεχνίτες της Απόλπαινας υπήρξε ο Σπύρος ο Κακλαμάνης που καμάρωνε για τις δημιουργίες του.

Πολύ εργατικός άνθρωπος ο μπάρμπα Σπύρος, όπως κι όλοι οι Κακλαμαναίοι, έστυβε την πέτρα στον κάμπο ή στο Χρυσό Βελόνι και τον Αη Κωνσταντίνο, στην Πούντα ή στο Λεσίνι και την Αχαγιά που πήγαινε για σκάψιμο. Ήταν εξαιρετικός εργάτης για την γή και καλλιτέχνης καλαθάς. Είμαστε γείτονες εδώ, στην Απόλπαινα και πολύ συχνά τον θυμάμαι να πλέκει καλάθια και κόφες, καθισμένος σ ένα σκαμνάκι, συνήθως ξυπόλυτος σε απόλυτη επαφή με τη γή που πολύ αγαπούσε!!!

«Τα καλάμια τα βρίσκουμε στα ποτάμια και στις λίμνες. Όταν το επιτρέπει ο καιρός, πηγαίνουμε και τα κόβουμε. Είναι δύσκολα, δεν λείπουν τα ατυχήματα. Κόβονται χέρια, πόδια, εμφανίζονται και φίδια. Δηλαδή μην σου τύχει» , μου έλεγε. ¨Δύσκολη δουλειά αλλά έμεινα μόνος μου. Οι υπόλοιποι σταμάτησαν να φτιάχνουν. Εγώ έχω ακόμα και σήμερα (πριν 15 χρόνια αυτή η κουβέντα) πελάτες που μου δίνουν παραγγελίες τι θέλουν, να τους ετοιμάσω και ντρέπομαι να σταματήσω. Αυτά τα καλάμια και οι λυγαριές μας μεγάλωσαν και μεγάλωσα κι εγώ την οικογένειά μου. Δόξα το θεό¨ μου ελεγε!!

Λιτοδίαιτος και εργατικός ¨μύριζε και μοσχοβόλαε άρωμα λυγαριάς ο πατέρας μου¨μου λέει η κόρη του η Άννα και καμάρωνε για τα κοφίνια και τα καλάθια του. Τα έδειχνε με καμάρι. Ήταν από τα χέρια του!!.

Χειμώνα έφτιαχναν οι καλαθάδες για να πουλάνε Αύγουστο Σεπτέμβρη κυρίως για τα σταφύλια που έπρεπε να μεταφερθούν από το χωράφι στο πατητήρι. Καλάθια έπλεκαν είπαμε όλοι οι Απολπαινιώτες.O μπάρμπα Νίκος κι ο Γιώργος ο Kακλαμάνης που παρότι νέος τον φώναζαν κι αυτόν μπάρμπα Γιώργο, οι Θεριαναίοι Νίκος και Γεράσιμος,  ο Γιώργος ο Καλογιάννος ,ο Γάκης, ο Χρήστος ο Κούρτης που ήταν αγροφύλακας αλλά και ζωγράφος( απ τον πατέρα της πήρε το ταλέντο κι η κόρη του η Τέτα) αλλά τον φώναζαν και γιατρό γιατί ήξερε βότανα και συνταγές με γιατροσόφια και έδινε συμβουλές ν απαλύνει ένα πόνο.. Έπλεκαν κι οι Καντηλαίαι ο Πάνος  κι ο Γεράσιμος, όπως κι ο Σπύρος κι ο Κώστας ο Κορφιάτης.  Επίσης οι Κουρταίοι στην κάτω γειτονιά με κορυφαίο τον Θανάση το Ναύαρχο(όπως τον έλεγαν γιατί είχε υπηρετήσει στο ναυτικό), αλλά κι ο Παμνώντας ο Κούρτης και πολλοί άλλοι.

Καλάθια έφτιαχναν και σε άλλα χωριά της Λευκάδας αλλά οι Απολπαινιώτες ήταν οι πιο γνωστοί, οι πιο καλλιτέχνες. Στην Κοντάραινα ο μαστροΣπύρος ο Κακούργος ήταν καλός τσαγκάρης κι έφτιαχνε και περίτεχνα καλάθια και κόφες, στους Πηγαδησάνους ο Ντίνος ο Σαιτάνης , σίγουρα και σε άλλα χωριά όσα μάλιστα είχαν κοντά μέρη που έβρισκαν εύκολα καλάμια και λυγαριές, όπως ο Σύβρος, ο Ρουπακιάς, τα Χαραδιάτικα κι αλλού.

Όμως στην Απόλπαινα παλιότερα εκτρέφανε και γαλόπουλα, πολλές οικογένειες όπως ο Κατωπόδης-Καλογιάννος, ο Θεριανός, ο Αντρέας ο Πλαγιώτης και άλλοι αλλά και στο Φρύνι, Μπακόλας, Φέτσης, Κότσιφας, Κόγκας κλπ. Σήμερα μερικοί εκτρέφουν γαλόπουλα σε ελεύθερη βοσκή κι είναι περιζήτητα ακριβώς γι αυτό.    Είχαν λακινιές, κοπάδια ολόκληρα παλιότερα που περνώντας από την Αγία Αικατερίνη για Απόλπαινα όταν άρχιζε ένα γαλόπουλο να κράζει ανταπέδιδαν και τα άλλα από το διπλανό χωράφι κι άκουγες ολόκληρη συναυλία μέχρι να φτάσεις στο χωριό.. Τα πούλαγαν παραγγελίες τα Χριστούγεννα και τα κατέβαζαν μάλιστα μέχρι την πόλη ζωντανά για να βλέπει ο πελάτης τι παίρνει, οδηγώντας τα μ εκείνα τα μακριά καλάμια για να είναι συγκεντρωμένα!!.Τώρα έχουν περιοριστεί αυτές οι δραστηριότητες γιατί δεν υπάρχουν άνθρωποι να τις κάνουν. Μόνο ο Πάνος κι ο Λάμπρος Κατωπόδης (Καλογιανναίοι) συνεχίζουν κάθε χρόνο και βάζουν γαλόπουλα.

 Άλλαξαν τα επαγγέλματα και δεν ασχολείται σχεδόν κανείς με τα παραδοσιακά αλλά μόνο με τα μοντέρνα επαγγέλματα, κυρίως γύρω από τον τουρισμό.

Τις τελευταίες δεκαετίες τα καλάθια απέκτησαν περισσότερο διακοσμητικό παρά χρηστικό ρόλο, εφόσον υποκαταστάθηκαν από το πλήθος των φτηνών πλαστικών και γυάλινων βιομηχανικών σκευών και η παραγωγή ειδών καλαθοπλεκτικής περιορίστηκε σε σημαντικό βαθμό.

Αυτή η τέχνη, που είναι κομμάτι του πολιτισμού μας, εξαφανίζεται όπως και τόσες άλλες. Ίσως κάποια στιγμή αρχίσουμε να την αναζητούμε, όπως ακριβώς κάνουμε όταν διαπιστώσουμε μετά την απουσία της, την αξία της.

Παναγιώτης Σκληρός

Ευχαριστώ την Μαρία και την Άννα Κακλαμάνη για τις φωτογραφίες, την Τέτα Κούρτη για τις συζητήσεις μας, τον Σπύρο Κορφιάτη, το Θανάση Κορφιάτη, τον Κώστα και Στάθη Κατωπόδη, τον Σπύρο Λεκατσά κι όλους που μιλήσαμε και μου έδωσαν μια εικόνα απ τα παλιά…