Οι δύο «Αϊ Γιώργηδες» επί της «Terra Ferma» έναντι της Λευκάδας

ΠΛΑΓΙΩΤΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ:

Οι δύο «Αϊ Γιώργηδες» επί της «Terra Ferma» έναντι της Λευκάδας

Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ

Όταν κινούμαστε εντός του Διαύλου της λευκαδικής λιμνοθάλασσας  (από την πόλη προς τον Νότο) βλέπουμε στο αριστερό μας χέρι, δηλαδή προς ανατολάς, δύο φρούρια.

Το ένα, το μικρό, βρίσκεται στον λόφο του Παλιοχαλιά (EIKONA 1, σημείο 2). Το άλλο, το μεγαλύτερο, βρίσκεται στην κορυφή του λόφου πάνω από τον νέο οικισμό Πλαγιάς. Και τα δύο φέρουν την ονομασία « Άγιος Γεώργιος», διότι και επί των δύο λόφων υπήρχαν μικροί ναοί του Αγίου Γεωργίου (εντός του φρουρίου του  Παλιοχαλιά υπάρχει και σήμερα εν χρήσει ένα νεότερο κτίσμα-ναός του Αγίου Γεωργίου). Το ότι οι δύο λόφοι και τα δύο φρούρια έχουν το ίδιο όνομα έχει δυσκολέψει πολύ τους ιστορικούς, που ασχολήθηκαν με την ιστορία της Λευκάδας και της Ακαρνανίας: διαβάζοντας σε γραπτές πηγές της εποχής τη φράση «Άγιος Γεώργιος» συγχέουν συχνά τη μια τοποθεσία με την άλλη και έτσι δημιουργούνται ιστορικά λάθη, μερικά των οποίων εγγίζουν τα όρια του ανεπίτρεπτου.

Προς αποφυγή σύγχυσης θα χρησιμοποιήσουμε για τα ομώνυμα οχυρά  τις ονομασίες, που δίνουν παλιοί χάρτες: το φρούριο (και τον λόφο) του Παλιοχαλιά θα το αποκαλούμε «ο κάτω Άγιος Γεώργιος» και το μεγάλο φρούριο (και τον λόφο) νοτιότερα «ο πάνω Άγιος Γεώργιος»[1]. Επί τη ευκαιρία, και για τον ίδιο λόγο, να σημειώσουμε ποια είναι τα ονόματα των δύο μικρών λευκαδίτικων φρουρίων, που αποτέλεσαν το αντίπαλο δέος στα δύο προηγούμενα ακαρνανικά κατά την επίθεση που σχεδίαζε ο Αλή πασάς κατά της Λευκάδας το 1807: Το επί της μικρής νησίδας «Αλέξανδρος», σε μικρή απόσταση και νοτιότερα του Παλιοχαλιά ονομάζεται ή «Torretta» (η παλιότερη επί Βενετοκρατίας ονομασία του) ή «Αλέξανδρος» (όπως «βαπτίστηκε» το 1807 προς τιμήν του αυτοκράτορα της Ρωσίας)· το άλλο, το βορειότερο, μπροστά περίπου στον ναό του Αγίου Γεωργίου (τον «μέσα Άγιο Γεώργιο») του Καλλιγονίου, ονομάζεται ή «Φορτίνο» (η παλιότερη επί Βενετοκρατίας ονομασία του) ή «Κωνσταντίνος» (όπως «βαπτίστηκε» το 1807 προς τιμήν του διαδόχου του ρωσικού θρόνου).

1. Το Φρούριο του  «κάτω Αγίου Γεωργίου» στον Παλιοχαλιά

Το μικρό φρούριο του «κάτω Αγίου Γεωργίου» στον Παλιοχαλιά βρίσκεται πάνω στον λοφίσκο (απέναντι από τις «Αλυκές Αλεξάνδρου», βορειοαναλυτικά και σε απόσταση 250 περίπου μέτρων από τη νησίδα «Αλέξανδρος»), δύσκολα διακρινόμενο πλέον εξ αιτίας της πυκνής βλάστησης, που έχει κατακλύσει το υψωματάκι. (EIKONA 1, 2).

EIKONA 1: Πανοραμική αεροφωτογραφία του Διαύλου και του περιβάλλοντος χώρου:

1. Η νησίδα «Αλέξανδρος» με το επ’ αυτής ομώνυμο μικρό φρούριο 2) Ο λόφος του Παλιοχαλιά 3) Οι «Αλυκές Αλεξάνδρου» 4) Οι «σωροί» (δηλαδή οι λάσπες από τον καθαρισμό του Διαύλου), που αρχίζουν από τον Παλιοχαλιά και φτάνουν έως μπροστά στον λιμένα της πόλης χωρίζοντας τον Δίαυλο από το ιβάρι του Αβλέμονα 5) το μικρό (επί μικροσκοπικής νησίδας) φρούριο «Φορτίνο» ή «Κωνσταντίνος», δυτικά του οποίου άρχιζε η αρχαία γέφυρα, που ένωνε τη Λευκάδα με την Ακαρνανία 5α) Το ακρωτήριο ονομαζόμενο «Ρούγα» (το σωστό: «Μπούγα»), όπου κατέληγε η ως άνω γέφυρα  6) Το ιβάρι του Αβλέμονα, που ξεκινάει από τον Παλιοχαλιά και φτάνει (σήμερα) ως την εθνική οδό Λευκάδας-Βόνιτσας 7) Ο μόλος απ’ όπου ξεκινούσαν τα μονόξυλα της Περατιάς για τη Λευκάδα 8) Ο χώρος απόθεσης των σκουπιδιών της Λευκάδας. 9) Το «Καρνάγιο»: στο σημείο αυτό υπήρχε το πέρασμα των μονόξυλων της Περατιάς από τον Αβλέμονα στον Δίαυλο 10) Η «Μαρίνα» της Λευκάδας.

EIKONA 2: Η δυτική πλευρά του λόφου του Παλιοχαλιά, επί της οποίας βρισκόταν ο μικρός υποτυπώδης μόλος, όπου άραζε η μικρή βενζίνα του «Γιώτα του Βεζύρη», που έκανε τη θαλάσσια «γραμμή» Παλιοχαλιά-Λευκάδα (Φωτογραφία Δημήτρη Σπ. Τσερέ, 2013).

EIKONA 3: Η βόρεια γωνία του μικρού οχυρού του «κάτω Αγίου Γεωργίου» στον Παλιοχαλιά (Φωτογραφία Δημήτρη Σπ. Τσερέ , 2013).

Το μικρό αυτό φρούριο, του οποίου η τοιχοποιία βρίσκεται ακόμα σε αρκετά καλή κατάσταση, είναι βενετικό. Είναι χτισμένο σε μια στρατηγική θέση: μαζί με την Toretta, δηλαδή το μικρό φρούριο, που βρισκόταν εντός της νησίδας «Αλέξανδρος», ελέγχουν το πιο στενό σημείο των ακτών Λευκάδας και Ακαρνανίας, άρα τη νότια είσοδο του Διαύλου. Και βέβαια προστάτευαν τις προσοδοφόρες «Αλυκές Αλεξάνδρου». Αλλιώς, οι αλυκές αυτές θα ήταν εύκολος στόχος σε ένα εχθρό, που θα κατείχε την απέναντι ακτή της Terra Ferma και βεβαίως τον λόφο του Παλιοχαλιά.

EIKONA 4: Μέρος της δυτικής πλευράς του μικρού οχυρού του «κάτω Αγίου Γεωργίου» στον Παλιοχαλιά. Στο τέλος αριστερά συναντά τη βόρεια γωνία του, την απεικονιζόμενη στην ΕΙΚΟΝΑ 3 (Φωτογραφία Δημήτρη Σπ. Τσερέ , 2013).

Το ότι υπήρχε εκεί φρούριο από την αρχή της βενετικής κατάκτησης της Λευκάδας, ανεξαρτήτως πιθανών μεταγενέστερων παρεμβάσεων, το επιβεβαιώνουν αναμφισβήτητα οι πηγές:

Πρώτον, ένας χάρτης του 1757, σχεδιασμένος από τον Girolamo Delanges και αποκείμενος στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, που αποτυπώνει την τοπογραφία του νησιού της Λευκάδας και των μικρών νησιών της, της απέναντι ακαρνανικής ακτής και των παραλίων του Αμβρακικού (ΕΙΚΟΝΑ 5).

EIKONA 5: Ο χάρτης έτους 1757 του Girolamo Delanges (Από το Διαδίκτυο)

Δεύτερον, κατά τον γεωγράφο Μελέτιο, οι Βενετοί άρχισαν την κατασκευή του φρουρίου αμέσως σχεδόν μετά την κατάληψη της Λευκάδας (1684), δεκατρία συναπτά έτη πριν η περιοχή  της έναντι της Λευκάδας ακτής τούς παραχωρηθεί επισήμως με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς.

Και τέλος, το μικρό αυτό φρούριο αποτυπώνεται και σε χάρτη, τον οποίο παραθέτει ο W. Leake (ο οποίος επισκέπτεται τη Λευκάδα το 1806 και το βιβλίο του εκδίδεται το 1835). Το σχετικό απόσπασμα  του  Leake είναι το εξής:[2]

14 Σεπτέμβριος -Αφού η μανζέρα [:πλοίο]είχε κάνει τον γύρο του νησιού από τον κάβο Δουκάτο, περνώ από το κανάλι των λιμνοθαλασσών με μια μικρή και επίπεδη βάρκα και ξανασυναντώ το πλοίο λίγο παρακάτω από το Φόρτι).

EIKONA 6: Χάρτης της Λευκάδας και της έναντι ακαρνανικής ακτής έτους 1835 (William Martin Leake, ό.π., σ. 11)

(Ruined Castle: το φρούριο του «κάτω Αγίου Γεωργίου, Bridge: Η αρχαία γέφυρα, που ένωνε τη Λευκάδα με την Ακαρνανία, Forti: το μικρό φρούριο «Αλέξανδρος, Fort: το φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου»,Plagia: Ο παλιός οικισμός Πλαγιάς)

Την απορία πώς μπορεί να είναι χτισμένο ένα βενετσιάνικο οχυρό επί της ακαρνανικής ακτής, η οποία βρισκόταν υπό την οθωμανική κυριαρχία, μας τη λύνει ικανοποιητικά η ανάγνωση της συνθήκης του Κάρλοβιτς (1699), με το τρίτο άρθρο της οποίας η μεν Λευκάδα κατοχυρώθηκε στην κυριαρχία της Βενετίας η δε Αιτωλοακαρνανία αποδόθηκε στην Υψηλή Πύλη.

EIKONA 7:Αεροφωτογραφία Διαύλου Λευκάδας

(Το πρώτο βελάκι δείχνει τον λόφο επί του οποίου διακρίνεται το μεγάλο φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου». Νότια του φρουρίου σχηματίζεται ο κολπίσκος του «Ασπριαλού». Το δεύτερο δείχνει τη νησίδα «Αλέξανδρος», επί της οποίας το ομώνυμο μικρό φρούριο, το ονομαζόμενο παλιότερα «Torretta», το επιφορτισμένο -μετά την ανακατασκευή του- με το κύριο βάρος της άμυνας κατά της αναμενόμενης επίθεσης των δυνάμεων του Αλή το 1807.  Το τρίτο δείχνει τον λοφίσκο του Παλιοχαλιά, επί του οποίου το μικρό βενετικό φρούριο του «κάτω Αγίου Γεωργίου». Η μικρή νησίδα με τον φάρο ανατολικά του φρουρίου του «πάνω Αγίου Γεωργίου» οριοθετεί τη νότια είσοδο του Διαύλου. Ο οικισμός ανατολικά του φρουρίου είναι ο νέος οικισμός της Πλαγιάς του Δήμου Ακτίου-Βόνιτσας).

2. Το φρούριο «Άγιος Γεώργιος» στον λόφο πάνω από τον νέο οικισμό της Πλαγιάς

EIKONA 8:  Χάρτης της Λευκάδας και της έναντι ακαρνανικής ακτής έτους 1729. Συντάκτης, κατά παραγγελία του Βενετικού Δημοσίου, ο διαπρεπής μηχανικός και αντισυνταγματάρχης του Μηχανικού Santro Semitecolo. Απόκειται (αντίγραφο) στα αρχεία Νομού Λευκάδας.

Το φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου», που δεσπόζει του λόφου άνω του νέου οικισμού Πλαγιάς του νυν [:2020] Δήμου Ακτίου-Βόνιτσας, κτίστηκε από τον Αλή πασά ανάμεσα στο 1806 και τον Φεβρουάριο του 1807. Το φρούριο αυτό (νότια και πολύ κοντά στο νότιο στόμιο του Διαύλου) μαζί με το επίσης νεόκτιστο φρούριο του Τεκέ (ανατολικά και πλησίον του βόρειου στομίου του Διαύλου) ήταν οι δύο πολιορκητικοί κριοί του Αλή στη σχεδιαζόμενη μεγάλη επίθεσή του κατά της Λευκάδας, η κατάκτηση της οποίας αποτελούσε από μακρού διακαή δικό του πόθο και εφιάλτη των Λευκάδίων. Το φρούριο σώζεται μέχρι σήμερα (2020) στην πλήρη του μορφή, παρατηρείται όμως προϊούσα κατάρρευση σε μερικά σημεία των τείχους, που συνδέουν τους προμαχώνες στη βόρεια και, πιο πολύ, στη νότια πλευρά του.

EIKONA 9: Το φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου»: Όψη από τη Λυγιά Λευκάδας (φωτογραφία Ferdinand Noack 1891).

(Η νότια πλευρά του φρουρίου φαίνεται ακόμα σε καλή κατάσταση. Στον λόφο διακρίνονται κτίσματα, τα οποία έχουν χαθεί από δεκαετίες. Παρεμπιπτόντως, παρατηρείται ότι ο λόφος δεν έχει καθόλου βλάστηση προφανώς λόγω της υπερβόσκησης)

ΕΙΚΟΝΑ 10: Φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου»: Ο διάδρομος και το παραπέτο στη νοτιοανατολική  πλευρά του (Από το Διαδίκτυο)

(Επάνω ο διάδρομος και το παραπέτο με τις τυφεκιοθυρίδες. Κάτω αριστερά η «δεύτερη πύλη» που οδηγούσε στο εσωτερικό του φρουρίου. Αριστερά της «δεύτερης πύλης» ίχνη των «τοξοτών κατασκευών». Στο βάθος το βουνό της Λάμιας)

ΕΙΚΟΝΑ 11: Φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου»: Ο διάδρομος και το παραπέτο στη νοτιοανατολική πλευρά του (Φωτογραφία Γιώργου Σμύρη από το βιβλίο του, Το δίκτυο των οχυρώσεων στο πασαλίκι των Ιωαννίνων (1788-1822), έκδ. ΙΜΙΑΧ, Ιωάννινα 2004, σ. 324. Στο ίδιο βιβλίο οφείλονται και πολλά στοιχεία της περιγραφής).

(Δεξιά ο διάδρομος και το παραπέτο με τις τυφεκιοθυρίδες στη νοτιοανατολική πλευρά. Αριστερά ο διάδρομος και το παραπέτο με τις τυφεκιοθυρίδες στη βόρεια πλευρά. Μπροστά διακρίνεται η είσοδος, που οδηγεί στον αποθηκευτικό χώρο κάτωθεν του ανατολικού προμαχώνα. Στο βάθος και δεξιά τα υψώματα, που σκέπουν τον παλιό οικισμό Πλαγιάς με ψηλότερη κορυφή του τη «Στέρνα»)

Η πύλη του κάστρου βρίσκεται στη λιγότερο εκτεθειμένη ανατολική πλευρά του σε κατάλληλα διαμορφωμένη γωνία και είναι τοποθετημένη σε απόσταση μικρότερη των 15 μ. από τον ανατολικό προμαχώνα, στερώντας έτσι τον επιτιθέμενο από τη δυνατότητα της απευθείας προσβολής (ΕΙΚΟΝΑ 12).

ΕΙΚΟΝΑ 12: Φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου»: Η ανατολική πλευρά του (Από το Διαδίκτυο)

(Ο ανατολικός προμαχώνας, η μόλις διακρινόμενη η κεντρική πύλη και μέρος της βόρειας πλευράς του φρουρίου)

ΕΙΚΟΝΑ 13: Φρούριο του «πάνω Αγίου Γεωργίου»: Η κεντρική πύλη (Από το Διαδίκτυο)

(Η κεντρική πύλη του φρουρίου στην ανατολική πλευρά του φρουρίου. Στο βάθος και ακριβώς απέναντι βρίσκονται οι τέσσερις τυφεκιοθυρίδες, όπισθεν των οποίων ήταν καλυμμένοι οι τυφεκιοφόροι, για να αποκρούσουν τους επιτιθέμενους σε περίπτωση που παραβίαζαν την κεντρική πύλη. Αριστερά στο βάθος η «δεύτερη πύλη», από την οποία γινόταν η είσοδος στον περίβολο του φρουρίου)

Στο εσωτερικό της πύλης ανοίγεται ένας μικρός ορθογώνιος καμαροσκέπαστος χώρος, μέσου πλάτους 4,50 μ. και μήκους 10 μ. περίπου, στο τέλος του οποίου και απέναντι ακριβώς από την πύλη,  έχουν ανοιχθεί 4 τυφεκιοθυρίδες (όπισθεν των οποίων υπάρχει χώρος, στον οποίο βρίσκονταν καλυμμένοι τυφεκιοφόροι), οι οποίες επαυξάνουν τη δυνατότητα άμυνας των υπερασπιστών του φρουρίου σε περίπτωση που οι επιτιθέμενοι παραβιάσουν την πύλη του κάστρου (ΕΙΚΟΝΑ 13). Για την είσοδο στον περίβολο του φρουρίου όμως  υπάρχει και δεύτερη πύλη (EIKONA 10+13), αριστερά (νότια) του ορθογώνιου καμαροσκέπαστου χώρου, ώστε ο επιτιθέμενος (στην περίπτωση που έχει παραβιάσει την εξωτερική πύλη), για να μπει στον περίβολο, έπρεπε να αλλάξει κατεύθυνση προς τα αριστερά διακόπτοντας την αρχική ορμή της επίθεσης και εκθέτοντας πολύ περισσότερο τον εαυτό του (ακριβέστερα: τη δεξιά πλευρά του) στις βολές των τεσσάρων τυφεκιοθυρίδων.

Στο εσωτερικό του περιβόλου διακρίνονται σε όλες τις πλευρές του τοξωτές κατασκευές (μεταξύ των οποίων και η δεξαμενή του νερού δυτικά του χώρου των τεσσάρων τυφεκιοθυρίδων), εφαπτόμενες της εσωτερικής παρειάς του τείχους, προορισμένες για τις ανάγκες της φρουράς. Τα ίχνη τους στο εσωτερικό του τείχους μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο αρχικός σχεδιασμός πρόβλεπε οι κατασκευές αυτές να καλύψουν όλο το εσωτερικό του περιβόλου, κάτι που συναντάται σε πολλά οχυρώματα της τελευταίας περιόδου του Αλή πασά. Οι κατασκευές αυτές όμως ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν, όπως ποτέ δεν ολοκληρώθηκε και η εσωτερική αυλή του φρουρίου (ΕΙΚΟΝΑ 14).

ΕΙΚΟΝΑ 14 : Φρούριο «πάνω Αγίου Γεωργίου»: οι τοξωτές κατασκευές και η αδιαμόρφωτη αυλή (Σμύρης, σ. 324)

 (Δεξιά στο κέντρο διακρίνονται καθαρά τα ίχνη των τοξωτών κατασκευών, εφαπτόμενων της εσωτερικής παρειάς του τείχους και προορισμένων για τις ανάγκες της φρουράς, οι οποίες όμως ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν. Φαίνεται επίσης ότι η διαμόρφωση της αυλής του φρουρίου  δεν ολοκληρώθηκε. Στο βάθος μπροστά το κεκλιμένο επίπεδο που οδηγεί στον δυτικό προμαχώνα).

[1] Τέτοιος είναι ο χάρτης του 1820 (δημοσιεύτηκε: Δίαυλος-Διώρυξ Λευκάδος 1686-1987, ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Λευκάδας, Λευκάδα 2009, σ. 16), που απόκειται στα Αρχεία Νομού Λευκάδας με α.α. 23. Στο Καλλιγόνι της Λευκάδας, μπροστά στη νησίδα «Φορτίνο» ή «Κωνσταντίνος» περίπου υπάρχει κι εκεί παλιός ναός του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος σήμερα είναι ερημωμένος: αυτός στις πηγές ονομάζεται «μέσα Άγιος Γεώργιος».

[2] William Martin Leake, Travels in Norden Greek, volume III, London 1835, σ.23.