Ο Καποδίστριας και η ανασυγκρότηση των πόλεων της Ελλάδας

Χαρά Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Ἀρχιτέκτων

Τό 1828 ὁ καλός θεός τῆς Ἑλλάδας στέλνει στήν κατεστραμμένη Χώρα τόν Κερκυραῖο Ἰωάννη Καποδίστρια, μιά ἀναγνωρισμένη πανευρωπαϊκή προσωπικότητα, ἕναν ἄνθρωπο ὑψηλῆς μορφώσεως, ὑψηλῶν ἱκανοτήτων, ἕναν ἄνθρωπο ἀσκητικό, ἕναν πατριώτη. Ἡ περίπτωση τοῦ Καποδίστρια ἐπιβεβαιώνει τόν κανόνα τῆς ἱστορίας, ὅτι οἱ μεγάλη ἡγήτορες ἦταν πρωτίστως ἄνθρωποι ὑψηλῆς μορφώσεως καί  καλλιεργείας. Πολλά δέν ξέρουμε ἀκόμη γιά τόν ἄνθρωπο αὐτό πού ἔβαλε τά θεμέλια τοῦ νέου ἑλληνικοῦ κράτους, ξεκινώντας ἀπό τό μηδέν.

Τίς πληροφορίες τόσο γιά τίς πρῶτες ἡμέρες τῆς διακυβερνήσεως τῆς Χώρας ὅσο καί γιά τό θέμα μας τίς παίρνουμε ἀπό τίς ἐπιστολές τοῦ Καποδίστρια πού τίς ἔχουμε χάρις στόν δικό μας Πέτρο Στεφανίτση. Οἱ ἐπιστολές ἀρχειοθετήθηκαν ἀπό τούς ἀδελούς τοῦ Καποδίστρια καί ἐκδόθηκαν στά ἑλληνικά δαπάναις τοῦ Πέτρου Στεφανίτση τό 1841, ὁ ὁποῖος προσέφερε τήν μεγάλη αὐτή ὑπηρεσία στήν Ἐλλάδα.

Ἐξώφυλλο Α΄ Τόμου τῶν Ἐπιστολῶν

Μέσα ἀπό τίς πηγές αὐτές θά ἀναφερθῶ σέ μιά δραστηριότητα τοῦ Καποδίστρια πού δέν εἶναι εὐρέως γνωστή. Στήν πολεοδομική ἀνασυκρότηση τῆς Χώρας. Ἡ Ἑλλάδα μετά τό πέρας τῶν πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων ἦταν ὁλοκληρωτικά κατεστραμμένη. Ἐνδεικτικά ἀναφέρω ὅτι ἡ Πάτρα, μιά ἀπό τίς μεγάλες πόλεις κατά τούς προηγούμενους αἰῶνες, ἔμεινε  μόνο μέ 8 σπίτια ὄρθια καί τόν Βυζαντινό  Ναό τοῦ Παντοκράτορος. Εἶχαν καταστραφεῖ ὅλα. Τό ἴδιο, λίγο πολύ, συνέβη καί μέ τίς ἄλλες πόλεις τῆς Ἑλλάδας.

Ὁ Καποδίστριας, ὁ χαρισματικός αὐτός ἄνθρωπος, διαβλέπει ὅτι ἡ ἀνάπτυξη τῆς Χώρας ἐκτός τῶν ἄλλων θά πρέπει νά γίνει μέσα ἀπό τήν ἀνασυγκρότηση τῶν κατεστραμμένων πόλεων. Ἀλλά ὄχι τυχαία. Πρέπει νά γίνει μέ ὀργανωμένα πολεοδομικά σχέδια. Ἔτσι δίνει ἄμεσα ἐντολή στούς μηχανικούς του νά ἐπιληφθοῦν τοῦ θέματος, ἐγκαινιάζοντας μέ τήν ἀπόφασή του αὐτή ἕνα μεγάλων διαστάσεων καί προοπτικῶν Πολεοδομικό ἐγχείρημα γιά τήν ἀνασυγκρότηση τῶν κατεστραμμένων πόλεων.  Ἕνα πολεοδομικό ἐγχείρημα πού  ἦταν, τότε, τό μοναδικό σέ σύλληψη καί ἐκτέλεση στήν Εὐρώπη. 

Ἦταν στήν οὐσία ἡ δημιουργία τοῦ νέου ἑλληνικοῦ κράτους, πού ὀφείλεται ἀποκλειστικά στόν ἄνθρωπο, τόν ὁποῖο ἡ Ἑλλάδα τρία χρόνια μετά δολοφόνησε. Μετά ἀπό αἰῶνες καταστροφικῆς ξένης κατοχῆς, φραγκικῆς, ἑνετικῆς καί τουρκικῆς ὁ Καποδίστριας, ἔχοντας πλήρη ἐπίγνωση τῆς ἱστορικῆς συγκυρίας προσπαθεῖ  καί καταφέρνει μέσα ἀπό τήν ἀναγέννηση τῶν πόλεων νά ξανακτίσει τήν Ἑλλάδα. Κάτι πού κατόρθωσε, μιά καί τό πρόγραμμά του αὐτό, συνεχίστηκε καί μετά τόν θανατό του, διότι κανένας δέν μπορoῦσε πλέον νά τό παραβλέψει. 

Τό ἐμπνευσμένο του πρόγραμμα γιά τήν πολεοδομική ἀνασυγκρότηση τῶν κατεστραμμένων πόλεων τῆς Ἑλλάδας, ἀρχίζει ἀπό τήν Πελοπόννησο: Ναύπλιο, Τρίπολις, Πάτρα, Αἴγιο, Ἄργος, Κόρινθος, Μεθώνη, Ναυαρίνο. 

Κατά τήν Καποδιστριακή περίοδο προωθήθηκαν 10 Σχέδια Πόλεως. Κατά τήν Ὀθωνική περίοδο 40 Σχέδια Πόλεως καί κατά τήν περίοδο τοῦ Γεωργίου τοῦ Α΄, 146 Σχέδια Πόλεως. Στήν τρίτη περίοδο συγκαταλέγεται καί ὁ πρῶτος πυρήνας Σχεδίου Πόλεως τῆς Βασιλικῆς, στήν Λευκάδα.  

Θά ἀναφερθοῦμε σέ δύο μόνο περιπτώσεις ἄκρως χαρακτηριστικές. Στό Σχέδιο τῶν Πατρῶν καί στό Σχέδιο τῶν Ἀθηνῶν.  

Ἡ Πάτρα εὐτύχησε νά ἀποκτήσει τό πρῶτο ὁλοκληρωμένο Πολεοδομικό Σχέδιο τῆς μετεπαναστατικῆς Ἑλλάδας, διά χειρός τοῦ Κερκυραίου ἐπίσης Σταμάτη Βούλγαρη τό 1829. Ὁ Βούλγαρης, μιά καθ’ ὅλου τυχαία προσωπικότητα, δικαίως θεωρεῖται ὁ πρῶτος Ἕλληνας πολεοδόμος τῆς ἀναγεννημένης Ἑλλάδας. Καί αὐτό ἐξ’ αἰτίας τοῦ Πολεοδομικοῦ Σχεδίου τῶν Πατρῶν. Μιά καί ἐδῶ ὁ Βούλγαρης συνθέτει ἕνα ὁλοκληρωμένο σχέδιο τῆς νέας πόλεως καί ὄχι τροποποιήσεις σέ ὑπάρχοντα ἱστό ὅπως ἔγινε στίς ἄλλες πόλεις. Τό πρωτότυπο Σχέδιο τῆς Πάτρας βρίσκουμε στό βιβλίο τοῦ Σταμάτη Βούλγαρη Souvenirs de Stamati Boulgari, Paris 1835, σελ. 58. 

Σέ μιά ἐποχή πού στην Εὐρώπη δέν ἔχουν ἀρχίσει ἀκόμη νά πολεοδομοῦν νέους οἰκισμούς ἤ πόλεις, κάτι πού ἄρχισε ἀπό τήν δεκαετία τοῦ 1840 μέ οἰκισμούς γιά ἐργάτες δίπλα σέ βιομηχανίες, ὅπως στόν οἰκισμό Bessbrook πού κτίσθηκε τό 1846 γιά ἐργάτες στήν Ἰρλανδία, ἤ στόν οἰκισμό γιά τούς ἐργάτες τοῦ Titus Salt το 1852 στό Brandford τῆς Ἀγγλίας. Τό 1865 ἡ οἰκογένεια Krupp ἀρχίζει τό πρῶτο ἀπό τά διάφορα χωριά ἐργατῶν γιά τίς βιομηχανίες της στό Essen τῆς Γερμανίας. Ἀκολουθοῦν ἡ Γαλλία, ἡ Ἰταλία, ἡ Ὁλλανδία καί ἡ Ἀμερική. Πρῶτα σχέδια γιά μεγάλες πόλεις εἶναι αὐτό τοῦ Βερολίνου(Hobrecht) τό 1862 καί τῆς Βιέννης (Eugen Fassbinder) τό 1893.

Ὅπως βλέπουμε στόν τομέα αὐτό ἡ Ἑλλάδα πρωτοπορεῖ μέ τό πρόγραμμα ἑνός ἰδιοφυοῦς ἀνθρώπου, τοῦ Καποδίστρια.

Τό Σχέδιο ὅπως δημοσιεύεται στό βιβλίο τοῦ Βούλγαρη.

Εἶναι χαρακτηριστική ἡ ἐπιστολή τοῦ Καποδίστρια μέ τήν ὁποία ἔδωσε ἐντολή (παράκληση) γιά το Σχέδιο.

Τῷ λοχαγῷ κ. Στ. Βούλγαρη

Πόρῳ 29 Ὀκτωβρίου 1828

Ἰδόντες Κύριε, τήν ἐπιτυχίαν ὑμῶν τε καί τοῦ λοχαγοῦ κ. Γαρνότου περί τό ἔργον ὅ ἀμφότεροι ἀνελάβετε, τήν καταρχήν δηλαδή τῆς κανονικῆς ἀνιδρύσεως τῆς Τριπολιτσᾶς, ἐρχόμεθα νά σᾶς παρακαλέσωμεν εἰς τήν αὐτήν ἀντίληψιν ὑπέρ τῆς τῶν Πατρῶν πόλεως. Οἱ μέν Τοῦρκοι καί Ἄραβες ἤδη ἐκεῖθεν ἐξέλιπον, ἐρείπια ἐπί ἐρειπίοις ἀφήσαντες·οἱ δέ πολῖται αὐτῆς, τῆς ἄλλοτε ὀλβίας καί ἀκμαζούσης, συμμετέχοντες, καί τάς ἰδίας ἑστίας ἀναζητοῦντες, λιπαρῶς ἐξαιτοῦνται παρά τῆς κυβερνήσεως μηχανικούς ἄνδρας χαράξοντας τάς γραμμάς καθ’ ἅς οἱ πολῖται σήμερον μέν καλύβας πήξουσιν, εἰσαῦθις δέ Θεοῦ εὐδοκοῦντος οἰκίας καί πλατείας καί πόλιν οἰκοδομήσουσι. Διό σᾶς παρακαλοῦμε νά μεταβεῖτε εἰς Πάτρας, προβάλλοντες καί εἰς τόν κ. Γαρνότον νά συγκοινωνήσῃ καί τούτου τοῦ ἔργου. Πορευόμενοι δέ διά Ναυπλίου τε καί Κορίνθου, ὠφελιμωτέραν καταστήσετε τήν πορείαν διασκοποῦντες καί τήν ὁδόν ταύτην ὡς διεσκοπήσατε καί τήν φέρουσαν ἀπό τῶν μύλων Ναυπλίου εἰς τήν Τριπολιτσάν. Ἐάν ὅμως ὁ κ. Γαρνότος θέλῃ νά μείνῃ εἰς Ναύπλιον ἀπεκδεχόμενος ἄλλην τινά παραγγελίαν, τότε καί μόνος ὑμεῖς πορεύθητε εἰς Πάτρας ὅσον ἔνεστι τάχιον.
Καποδίστριας

(Ἐπιστολαί Ἰ. Ἀ. Καποδίστρια (ἐκδοθεῖσαι παρά E. A. Betan). Ἑλληνιστί δέ ἐκδίδονται δαπάναις Π. Δ. Στεφανίτση, Λευκαδίου, ἰατροῦ. Μεταφρασθεῖσα ἐκ τοῦ γαλλικοῦ παρά Μιχαήλ Γ. Σχινᾶ. ΑΘΗΝΗΣΙΝ 1841, τ. Α΄, σ. 294. Γ.Α.Κ., φ. 194, ὑποφ. 1 – 2 Ἀπριλίου 1829).

Τό σχέδιο τῶν Ἀθηνῶν.

Τό ἐμπνευσεμένο πολεοδομικό Σχέδιο γιά τήν ἀνασυγκρότηση τῆς Ἀθήνας ἐκπόνησαν οἱ Σταμάτης Κλεάνθης καί Ἐδουάρδος Σάουμπερτ, τούς ὁποίους ὁ Καποδίστριας εἶχε διορίσει ὡς ἀρχιτέκτονες τῆς Κυβερνήσεως τό 1830 ἀναγνωρίζοντα τήν ἰκανότητά τους.

                 Πολεοδομικό Σχέδιο Ἀθηνῶν Κλεάνθους –Σάουμπερτ, 1833.

Ὁ Κλεάνθης ἀπό τό Βελβενδό Κοζάνης εἶχε ἐνταχθεῖ στόν ἱερό Λόχο , ὅπου αἰχμαλωτίσθηκε ἀπό τούς Τούρκους. Δραπέτευσε καί πῆγε στό Βερολίνο καί ἐκεῖ  σπούδασε ἀρχιτεκτονική. Τό σχέδιο αὐτό τό ὁποῖο καί ἐγκρίθηκε δέν ἐφαρμόσθηκε ἐπακριβῶς μιά καί ὑπέστη μεταβολές ἀπό τον Κλένζε.

Δέν παύει ὅμως νά εἶναι μιά πολεοδομική σύνθεση μεγάλης πνοῆς καί ἰκανότητας ἀπό τούς δύο ἀρχιτέκτονες.

Ἀναφέρθηκα μόνο σέ δύο περιφανεῖς περιπτώσεις. Ἀλλά τόν 19ο αἰῶνα ἡ Ἑλλάδα ζεῖ μιά πολεοδομική ἀναγέννηση μέ πληθώρα σχεδίων, πολλά ἀπό αὐτά πολύ ἐνδιαφέροντα. Αὐτά πού ἀνέστησαν τήν Χώρα, ὅπως ἀκριβῶς τό εἶχε σχεδιάσει ὁ Καποδίστριας.

Τό παραπάνω σημαντικό κεφάλαιο, τόσο γιά τήν Χώρα ὅσο καί γιά τήν ἐπιστήμη τῆς πολεοδομίας, δέν ἔχει τύχει ἰδιαίτερης προσοχῆς καί ἀντικείμενο διδασκαλίας στίς ἀρχιτεκτονικές μας σχολές. Διότι ὡς γνωστόν ἡ πολεοδομία ἀποτυπώνει μονοσήμαντα τό κοινωνικοπολιτικό καθεστώς τῆς ἑκάστοτε ἐποχῆς. Καί θά ἦταν πολύ ἐνδιαφέρουσα ἡ μελέτη αὐτή σέ  σύγκριση μέ αύτά πού γίνανε τή ἴδια ἐποχή στήν Εὐρώπη.