Στο Ζάλογγο και την αρχαία Κασσώπη

Γράφει ο Παναγιώτης Σκληρός

Δεν ήταν δα και πολύ δύσκολο αλλά έλα που είναι κοντά κι όλο λές ¨μια άλλη φορά¨.. Έτσι, Κυριακή πρωί ,χαλαρά αναχωρούμε με κατεύθυνση την αρχαία Κασσώπη . Ένας καφές πάνω στη θάλασσα στο Κανάλι, μας επιβεβαίωσε πόσο όμορφη είναι η ακτογραμμή  αλλά κι οι παραλίες κατά μήκος ολόκληρου του Ιονίου!!

Περνάμε Αρχάγγελο και Καμαρίνα κι ανεβαίνουμε ανάμεσα στα πελώρια ίσια περήφανα πεύκα. Είχαμε κι άλλες φορές φτάσει μέχρι την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου αλλά την βρίσκαμε κλειστή. Μου κακοφαίνεται που δεν μπορώ να μπω στους χώρους των αρχαίων προγόνων μου. Χρειάζονται φύλακες, για ν ανοίξουν όλοι οι αρχαιολογικοί χώροι. Και πρέπει να προσλάβουν! Αν το καλοεξετάσουν θα διαπιστώσουν ότι πάνω στα μάρμαρα και τις γκρίζες πέτρες, ακουμπάει η οικονομία όλης της Ελλάδας, αλλά..  

Ευτυχώς σήμερα ο Θανάσης ο κτηνοτρόφος που ακολουθούσε μια μεγάλη αγέλη κατσικιών μας έδειξε από πού μπαίνουν όσοι βρίσκουν κλειστή την είσοδο. Κι αυτός από εκεί μπήκε και βγήκε…

Από την είσοδο ξεκινάει η μεγάλη οδός που διατρέχει το βουλευτήριο, την αγορά , το ωδείο, το καταγώγιο (οικία για φιλοξενία ξένων επισκεπτών και πρεσβειών),τα εργαστήρια, τις οικίες και φτάνει ψηλά μέχρι το θέατρο, σμιλεμένο σε κλιτύες βράχου. Πολύ εντυπωσιακές οι κατασκευές από ατόφια σκληρή πέτρα, με σφηνοειδή κοψά ώστε να κλειδώνει και να γίνεται ένας τοίχος αδιαπέραστος.

Με τα πρώτα βήματα βρίσκεσαι μέσα στην αρχαία πόλη που ιδρύθηκε από Θεσπρωτους  τον 7^ο αιωνα π.χ. ,κατακτήθηκε από Μακεδόνες και Ρωμαίους και εγκαταλείφτηκε όπως κι η Λευκάδα κι άλλες πόλεις ,όταν με διαταγή του Ρωμαίου αυτοκράτορα μετοίκησαν οι παλαιές στη νέα πόλη, την Νικόπολη ..  Έχει  φυσική αμυντική θωράκιση από τους βράχους νότια προς την Πρέβεζα και το Ιόνιο και ΒΔυτικά από τις πανύψηλες κορφές .

 Η μεγάλη ακμή της πόλης σημειώνεται τον 3ο αιώνα π.Χ., οπότε κτίζονται τα μεγάλα δημόσια κτήρια και ανοικοδομούνται πολλά σπίτια. Η πόλη είχε δικό της νομισματοκοπείο. Το νόμισμα της Κασσώπης απεικόνιζε τον Δία και αετό σε κεραυνό.

Η πόλη διατηρούσε αγορά, πρυτανείο, δύο θέατρα, ξενώνα, ναούς λατρείας της Αφροδίτης και του Σωτήρος Διός. 

Ο κάμπος της όλος δικός της και στο βάθος τα γκρίζα βουνά της Λευκάδας, τα Ακαρνανικά και μακρύτερα ο Αίνος της Κεφαλονιάς .. Πορτοκαλιές, ελιές, κηπευτικά, μελίσσια, λιβάδια, όλος ο κάμπος είναι μια πηγή ζωής για τους κατοίκους των όμορφων χωριών της Καμαρίνας ,του Αρχάγγελου και της Μερσίνης.

Το ίδιο και στα μυτερά βουνά που είναι γεμάτα κοπάδια .Όταν με βρήκε ο τσοπάνος, καθόμουν σ ένα λίθινο παγκάκι κι ακουρμενόμουνα τη μουσική των κουδουνιών από το κοπάδι που περνούσε ψηλά, κοντά στο ναό της Αφροδίτης. Στο τέλος του κοπαδιού, ένα ,δυο, πέντε τσοπανόσκυλα έκλειναν την πομπή και  μάλιστα ο ένας σκύλος είχε και κουδούνι.   Δεν ήταν ωραίος με το κουδούνι αυτός ο περήφανος ¨Ελληνικός ποιμενικός¨ ..Λέω στο βοσκό, ωραία μουσική ακούω. ¨Δεν ακούς τίποτα τώρα μου λέει γιατί δεν έβαλα όλα τα κουδούνια για να μην ακούνε οι λύκοι και τρέχουν στα ζώα. Τα έχουν ρημάξει, είναι πολλοί λύκοι και τσακάλια και κάνουμε ότι μπορούμε να τους ξεγελάμε. Μέχρι και στο πιο δυνατό σκύλο έβαλα όπως βλέπεις  κουδούνι ,να πηγαίνουν οι λύκοι επάνω του και να τους ξελακάει, να γλυτώνουν τα κατσίκια¨. Σοφές σκέψεις και πράξεις…

Αρκετές ώρες αναζήτηση και παρατήρηση στην αρχαία Κασσώπη που έχει αναδείξει η ανασκαφή του παν/μιου Ιωαννίνων με το γερμανικό αρχαιολογικό Ινστιτούτο. μαζί και θαυμασμός για το πόσο εκμεταλλευόταν τα πλεονεκτήματα της φυσικής οχύρωσης οι ηγέτες μιας αρχαίας πόλης για νάναι ασφαλής. Υπέροχη, επίπεδη, με ρυμοτομία , δεξαμενές ύδρευσης ψηλά, δείχνει να ήταν πολύ οργανωμένη και φιλόμουσος πόλη. Με ωδείο και θέατρο, ένα μακεδονικό τάφο και το ιερό της Αφροδίτης για 8-10.000 κατοικους που υπολογιζόταν ο πληθυσμός της, σίγουρα είχε πολιτισμό!!!

Από την Κασσώπη που βρίσκεται στα 600 μέτρα, βλέπεις μέχρι Λευκάδα, Αμβρακικό, Βόνιτσα, όλη την πεδιάδα της Λάμαρης και μέχρι την Αμφιλοχία άμα έχει καθαρή ατμόσφαιρα καθώς και πίσω προς το Ζάλογγο.

Άρα όλα μπροστάτους τα είχαν οι άρχοντες της εποχής, παρατηρούσαν, κούρσεβαν,  όργωναν και  καλλιεργούσαν. 

Μεσημέριασε κι ανηφορίζουμε για το μοναστήρι τα Άη Δημητριού αλλά είχε κλείσει για μεσημεριανή ανάπαυση. Μικρή σύσκεψη και ¨ευρέθημεν όλοι και όλες θαρραλέοι¨ …Πήραμε δρόμο για το μνημείο του Ζαλόγγου. Είχα κιοτέψει πρίν 5-6 χρόνια αλλά σήμερα το τόλμησα κι ήταν μια εξαιρετική εμπειρία. Είναι 418 σκαλιά, σ ένα ζικ ζακ μονοπάτι ,απότομο αλλά και ασφαλές άμα προσέχεις. Κάθε τόσο λες φτάνω αλλά δεν.. Βλέπεις από πάνω σου το μνημείο και λες νάτο αλλά θέλεις ακόμα 100 σκαλιά. Φτάνουμε κατά ομάδες κι εκεί έχασα το χάλκινο από την Σπυριδούλα, νεότερη γαρ. Ήρθα τέταρτος και όντως, καταϊδρωμένος. Ειλικρινά είναι τόλμημα ν ανέβεις και ν αντικρίσεις από εκεί τα πέρατα του Ιονίου και του Αμβρακικού κι αυτή την ίδια την Κασσώπη και το μοναστήρι που φαίνεται τόσο δά από κεί πάνω. 

Είναι πολύ εντυπωσιακό και συγκινητικό συνάμα ν ακουμπήσεις με τα ίδια σου τα χέρια τους κοφτερούς βράχους που αψήφησαν οι Σουλιώτισσες για ν αποφύγουν την ατίμωση και τα σκλαβοπάζαρα. Θα αντλήσω πληροφορίες από το διαδίκτυο για να παρουσιάσω το θέμα , αφού βάλω και την δική μου φόρτιση. Μπορεί να μήν είναι σίγουρο ότι τραγουδούσαν κι έπεφταν μια μια όπως λέει το τραγούδι κι η παράδοση. Σίγουρο όμως είναι ότι έγινε !! Ότι είναι κάτι που καταγράφτηκε και δεν αμφισβητείται. Έγινε το 1803, 23 Δεκέμβρη. Στο Ζάλογγο!!! Από τις γυναίκες  του Ζαλόγγου. Αυτουργός ο γιος του Αλή Πασσά, Βελής κατά διαταγήν του δόλιου, ραδιούργου άσπονδου ¨φίλου¨των Σουλιωτών. . Άλλοι γράφουν για 35 γυναίκες και 6 άντρες και παιδάκια, μωρά και μεγαλύτερα. ΄Αλλοι για περισσότερες. Υπάρχουν γραπτά κείμενα για το τι συνέβη εκεί πάνω αλλά έφτασαν από στόμα σε στόμα σαν παράδοση, άρα όχι αυτούσια.

Πολλοί, πάρα πολλοί έγραψαν για τον ηρωικό αυτό χώρο και τον Ζάλογγο. Πρώτος γράφει γι αυτό το ανήκουστο εγχείρημα ο Πρώσος Ιάκωβος Μπαρτόλνυ, το 1803 που βρίσκεται εκείνη την εποχή στα Γιάννινα. «Καμιά εκατοστή απ’ αυτούς τους δυστυχισμένους(Σουλιώτες)  είχαν αποτραβηχτεί βόρεια της Πρέβεζας στο Μοναστήρι του Ζαλόγγου. Τους επιτέθηκαν για να μη μείνει ούτε αυτή η τοποθεσία, σαν ένας νέος τόπος μόνιμης διαμονής τους. Η σφαγή που ακολούθησε υπήρξε φρικτή. Τριάντα εννέα γυναίκες γκρεμίστηκαν από τα βράχια με τα παιδιά τους που μερικά ακόμη βύζαιναν» .

Ο William Martin Leake , το 1805 γραφει ότι¨50 σκλαβώθηκαν και 25 κεφάλια στάλθηκαν στον Αλβανό Μπουλούκμπαση στην Καμαρίνα , 6 άνδρες και 22 γυναίκες ρίχτηκαν από τα βράχια από το ψηλότερο σημείο του γκρεμνού, προτιμώντας έτσι παρά να πέσουν ζωντανοί στα χέρια των εχθρών τους. Πολλές γυναίκες που είχαν παιδιά στην αγκαλιά τους, τα ρίχνουν προτού εκείνες κάνουν το μοιραίο πήδημα »

ΟΟ Πουκεβίλ το 1820 γράφει για το «Ηρωικό θάρρος εξήντα γυναικών, που κινδύνευαν να παραδοθούν στη σκλαβιά των Τούρκων. Ρίχνουν τα παιδιά τους κι έπειτα, πιάνοντας το τραγούδι του θανάτου και κρατώντας η μιά το χέρι της άλλης, ρίχτηκαν στο βάθος της αβύσσου, όπου τα κομματιασμένα πτώματα των παιδιών τους. 

Για το ίδιο θέμα  ο Χριστόφορος Περραιβός το 1815 γράφει για τις ηρωίδες του Ζαλόγγου, ¨οι γυναίκες δε κατά την δευτέραν ημέραν βλέπουσαι ταύτην τη κτηνώδη περίστασιν, εσυνάχθησαν έως εξήκοντα, επάνω εις έναν πετρώδη κρημνόν. Εκεί εσυμβουλεύθησαν και απεφάσισαν ότι καλύτερα να ριφθούν κάτω από τον κρημνόν διά να αποθάνουν, πάρεξ να παραδοθούν διά σκλάβες εις χείρας των Τούρκων. Όθεν αρπάξαντες με τας ιδίας των χείρας τα άκακα και τρυφερά βρέφη, τα έρριπτον κάτω εις τον κρημνόν. Έπειτα αι μητέρες πιάνοντας η μία με την άλλη τα χέρια τους άρχισαν και εχόρευαν, χορεύουσαι δε επηδούσαν ευχαρίστως μίαν κατόπιν της άλλης από τον κρημνόν¨.

Ο Γάλλος Κλωντ Φοριελ που υπήρξε ο πρώτος που συγκέντρωσε τα διάσπαρτα δημοτικά τραγούδια της Ελλάδας σε μια πρώτη έκδοση το 1824, γράφει για το Ζάλογγο το 1823 «..η μάχη ήταν ακόμα αβέβαιη, όταν εξήντα γυναίκες, βλέποντας πως στο τέλος θα σκοτώνονταν οι δικοί τους, μαζεύονται σ’ ένα απότομο ψήλωμα στον γκρεμό που στη μία πλευρά του ανοιγόταν ένα βάραθρο και στο βάθος του το ρέμα άφριζε ανάμεσα στους μυτερούς βράχους. Εκεί αναλογίζονται τι έχουν να κάνουν, για να μη πέσουν στα χέρια των Τούρκων. Αυτή η απελπισμένη συζήτηση στάθηκε σύντομη και η απόφαση ήταν ομόγνωμη. Οι περισσότερες ήταν μητέρες, αρκετά νέες και είχαν μαζί τα παιδιά τους, άλλες στο βυζί ή στην αγκαλιά, άλλες τα κρατούσαν από το χέρι. Η κάθε μια πήρε το δικό της, το φίλησε για τελευταία φορά και το έριξε ή το έσπρωξε γυρνώντας το κεφάλι στον διπλανό γκρεμό. Όταν δεν είχαν πια παιδιά να γκρεμίσουν, πιάστηκαν από τα χέρια και άρχισαν ένα χορό, γύρω – γύρω, όσο πιο κοντά γινόταν στην άκρη του γκρεμού και η πρώτη απ’ αυτές, αφού χόρεψε μια βόλτα φτάνει στην άκρη, ρίχνεται και κυλιέται από βράχο σε βράχο ως κάτω στο φοβερό βάραθρο¨ . 

Την πιο τρανή παράδοση κάνει ο  Ιμπραήμ Μανσούντ εφέντης, μηχανικός στην υπηρεσία του Αλή Πασά. Γράφει ότι ¨Ήταν το 1803 κατά την συνθήκη του Αλή με τους Σουλιώτες για να εγκαταλείψουν το Σούλι, συνθήκη που πρόδωσε φυσικά ο Αλής. ¨Έδωσαν τα χέρια και στο πλάτωμα του βράχου αρχίζουν ένα χορό του οποίου ένας ανήκουστος ηρωισμός ενέπνεε τα βήματα μαζί με τραγούδια. Στο τέλος των επωδών τους, οι εκατό γυναίκες έβγαλαν μια διαπεραστική και παρατεταμένη κραυγή, της οποίας ο ήχος έσβησε στο βάθος ενός τρομερού βάραθρου όπου παρασύρθηκαν μαζί με κείνες όλα τα παιδιά». 

Το ίδιο ηρωικό σκηνικό παρατηρούμαι σε πολλές περιπτώσεις στην Ελλάδα αλλά θα αναφέρω αυτή στην Αραπίτσα της Νάουσσας κι ακόμα στις 24 Απριλίου του 1987 πάλι στο Ζάλογγο!!. Τότε οι κάτοικοι του χωριού Καμαρίνα είχαν καταλάβει το παλαιό οχυρό κοντά στο χωριό Ιμάμ Τσαούς, ελέγχοντας το δρόμο από Πρέβεζα προς Λούρο. Κατά τη μαρτυρία κατοίκου της Καμαρίνας που διασώθηκε, οι κάτοικοι κατέφυγαν κοντά στη μονή του Ζαλόγγου επειδή οι Τούρκοι είχαν καταφθάσει με ολόκληρο σύνταγμα. Εκεί συγκεντρώθηκαν περίπου 130 Καμαρινιώτες, άνδρες και γυναικόπαιδα, μαζί με περίπου 20 εθελοντές από άλλα μέρη, εκ των οποίων 14 Λευκαδίτες με σκοπό να επαναλάβουν το ίδιο εγχείρημα του 1803 αλλά τελικά απεφεύχθη.

Το μνημείο των Σουλιωτισσών, σύμβολο μνήμης και θυσίας, βρίσκεται στην κορυφή του ιστορικού βουνού του Ζαλόγγου στην άκρη του γκρεμού κοντά στο παλαιό (400μ.χ.)μοναστήρι των Ταξιαρχών.

 Είναι το μεγαλύτερο άγαλμα στην Ελλάδα και κτίσθηκε το 1950-1961.  Έχει μήκος 18 μέτρα και ύψος 13 μέτρα και είναι κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα επενδυμένο με περίπου 4.300 ασβεστολιθικούς όγκους διαστάσεων 50Χ30 εκ. χρώματος λευκο-μπεζ. Στηρίζεται σε λιθόχτιστη βάση πάνω στην οποία είναι τοποθετημένες οι έξι γιγαντόσωμες αφαιρετικές μορφές των Σουλιωτισσών. Η προσπέλαση στην τοποθεσία γίνεται –όπως είπαμε- από λιθόστρωτο μονοπάτι  που ξεκινά από τη Μονή του Αγίου Δημητρίου. Είναι έργο του γλύπτη Γεωργίου Ζογγολόπουλου με αρχιτέκτονα τον Πάτροκλο Καραντινό που σχεδίασε και την πρόσβαση με τα σκαλοπάτια και τεχνική επιμέλεια του μαρμαροτεχνίτη Ελευθερίου Γυφτόπουλου. 

Το κατέβασμα ήταν πιο εύκολο. Ήπιαμε νερό από τη βρύση έξω απ το μοναστήρι και πήραμε το δρόμο προς Κρυοπηγή γιατί έχει μια υπέροχη αλπική βλάστηση που ήξερα από άλλη φορά . Έχει ενδιαφέρον γιατί ρούσκλα, κουμαριές, ελιές, κυπαρίσσια και μυρτιές, δίνουν με τα χρώματά τους αυτή την εποχή μια άλλη εικόνα, απόλυτα αλπική . Ο δρόμος είναι κομμένος από κατολισθήσεις αλλά τα καταφέραμε..Ξαναμπήκαμε στην υπέροχη κοιλάδα της Καμαρίνας και γυρίσαμε στη Λευκάδα όταν έπεφτε γλυκά ο ήλιος, γεμάτοι ιστορία, σύγχρονη και παλιά. Είχαμε πολλά ερεθίσματα για να ψάξουμε και να μάθουμε περισσότερα… Εντύπωση πάντως μου έκανε όταν μπήκα στη πολύ καλή σελίδα της Καμαρίνας  όπου έχουν καταχωρηθεί όχι μόνο η ιστορία της περιοχής αλλά και ολόκληρα τα γενεαλογικά δέντρα των κατοίκων!!! 

Κι ακόμα γιατί καταγράφεται η μαρτυρία από ανθρώπους που έζησαν τα μετέπειτα χρόνια, ότι ένα από τα μωρά που σώθηκαν από το ολοκαύτωμα του Ζαλόγγου, μεγάλωσε στην Καμαρίνα, το όνομά της ήταν Λάμπρω και επήγε ( σαν φυσιολογικό κάλεσμα θα έλεγα) καλόγρια στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου στο Ζάλογγο!!!

Παναγιώτης Σκληρός

 Αυτό το σημείωμα είναι αφιερωμένο στο Μπάμπη Λάζαρη και την Κατερίνα που έκαναν τακτικά τέτοιες μικρές κι ενδιαφέρουσες εξορμήσεις…