Στο Νυδρί Λευκάδος οι πρωιμότεροι τύμβοι στον ελλαδικό χώρο,4.900 χρόνων

Της δρ. Ολυμπίας Βικάτου, αρχαιολόγου, προϊσταμένης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδος

Το προϊστορικό νεκροταφείο στο Στενό Νυδριού αποτελεί τον σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο της Λευκάδας και σπουδαίο μνημείο της Προϊστορικής Εποχής στον αιγαιακό κόσμο.

Οι 33 τύμβοι που έφερε στο φως ο W. Dorpfeld στις αρχές του 20ού αι., πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι οι πρωιμότεροι τύμβοι στον ελλαδικό χώρο, συγκροτώντας ένα ιδιαίτερο ταφικό σύνολο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (2900 – 2200 π.Χ.), που προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για την προϊστορική κοινότητα, στην οποία ανήκε. Η επιλογή του τύμβου, ως ταφικού μνημείου, και ο τρόπος ανάπτυξης του νεκροταφείου στο χώρο, όπου ο ένας τύμβος τέμνει τον προγενέστερο, φανερώνοντας τη χρονολογική ακολουθία των ταφών, μαρτυρούν υψηλό επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης. Ταυτόχρονα, τα ταφικά έθιμα και κτερίσματα μαρτυρούν την ύπαρξη μιας ελίτ που είχε την οικονομική και κοινωνική δυνατότητα να δημιουργήσει μια ξεχωριστή νεκρόπολη για τα μέλη της, η οργάνωση και κατασκευή της οποίας απαιτούν χρόνο, ανθρώπινο δυναμικό και τεχνογνωσία.

Οι έρευνες που πραγματοποίησε στο νησί ο W. Dorpfeld, το διάστημα μεταξύ 1901 και 1913, επικεντρώθηκαν στην πεδιάδα του Νυδριού, στην οποία αναζήτησε το παλάτι του Οδυσσέα, έχοντας προηγουμένως αναγνωρίσει στη γεωγραφία της περιοχής την τοπογραφία του ομηρικού βασιλείου (π.χ. η σπηλιά του Εύμαιου αναγνωρίστηκε στο σπήλαιο Χοιροσπηλιά, στο χωριό Εύγηρο). Σε όλην σχεδόν την έκταση της πεδιάδας πραγματοποίησε δοκιμαστικές τομές και το καλοκαίρι του 1908 εντοπίσθηκαν οι πρώτοι πέντε τύμβοι, αυτοί που βρίσκονται εγγύτερα προς τη θάλασσα, σε βάθος σχεδόν 5 μ. Οι τύμβοι, που κατά τη διάρκεια της ανασκαφής σημάνθηκαν συμβατικά με το γράμμα R της λατινικής αλφαβήτου, και έτσι έμειναν γνωστοί στην βιβλιογραφία, θεωρήθηκαν από τον Dorpfeld τάφοι «βασιλικοί», λόγω των πλούσιων κτερισμάτων που περιείχαν ορισμένοι εξ αυτών, και αποδόθηκαν στα επιφανή μέλη της κοινωνίας της Ομηρικής Ιθάκης. Τα αποτελέσματα της ανασκαφής δημοσιεύθηκαν το 1927 στην μονογραφία «Alt-Ithaka. Ein Beitrag Zur Homer-Frage» («Αρχαία Ιθάκη. Μία συμβολή στο ομηρικό ζήτημα»).

Η θεωρία του Dorpfeld για το ομηρικό ζήτημα και την χρονολόγηση του προϊστορικού νεκροταφείου στο Στενό ήταν σε ευρεία αμφισβήτηση ήδη από την εποχή διεξαγωγής των ερευνών του στην Λευκάδα, ακόμα και από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, το οποίο δεν χρηματοδότησε τις εν λόγω έρευνες, παρ’ ότι ο Dorpfeld ήταν διευθυντής του μέχρι το 1912. Η επανεξέταση των κτερισμάτων των τάφων σε σύγκριση με αντίστοιχα ευρήματα από άλλες περιοχές του Αιγαίου κατέδειξε ότι οι τάφοι είναι πολύ παλαιότεροι από την Ύστερη Μυκηναϊκή Εποχή (12ος αι. π.Χ.) στην οποία τους τοποθετούσε ο Dorpfeld, και ανήκουν στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.). 

ΣΧΟΛΙΟ Γ. Λεκάκη:

Εκτός και εάν όλα τα συμβατικώς θεωρούμενα, ότι δηλ. ο Όμηρος αναφέρεται σε γεγονότα της Ύστερης Μυκηναϊκής Εποχής (δηλ. του 12ου αι. π.Χ.) είναι λάθος, και εν τέλει ο ο Όμηρος έζησε, έγραψε και αναφέρεται σε γεγονότα της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (δηλ. της 3ης χιλιετίας π.Χ.)…

Η χρονολόγηση αυτή καθιστά τους τύμβους στο Στενό τους πρωιμότερους τύμβους στον ελλαδικό χώρο και ταυτόχρονα το εντυπωσιακότερο και πλουσιότερο ταφικό σύνολο της εποχής του, τόσο από άποψη οργάνωσης του χώρου, όσο και των κινητών ευρημάτων. Παρά την χρονολογική αστοχία και την διάψευση της θεωρίας, που στο ρομαντικό κλίμα της εποχής ήθελε το νεκροταφείο στο Στενό να είναι ο χώρος ταφής βασιλέων και επώνυμων ηρώων, δεν θα πρέπει σε καμμία περίπτωση να υποβαθμιστεί το έργο του Dorpfeld, που υπήρξε υποδειγματικό ως προς την αρχαιολογική μεθοδολογία και τεκμηρίωση.

Κατά την διάρκεια του 20ού αι. τα μνημεία σταδιακά καταχώθηκαν πλήρως, λόγω της διέλευσης χειμάρρου, αλλά και της συνεχούς εισροής ομβρίων υδάτων στον χώρο του νεκροταφείου, ο οποίος βρίσκεται σε βάθος 5 μ. περίπου από την σημερινή επιφάνεια του εδάφους. Oι προσπάθειες καθαρισμού που κατά καιρούς επιχειρούνταν είχαν προσωρινά μόνο αποτελέσματα, καθώς γρήγορα ο χώρος καλυπτόταν εκ νέου με φερτές επιχώσεις. Η αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού απαιτούσε εκτεταμένες αποχωματώσεις και αποστραγγιστικά έργα, που θα επέτρεπαν την οριστική αποκάλυψη του νεκροταφείου και την παρουσίασή του στο κοινό ως αρχαιολογικού χώρου. Αυτός ήταν και ο βασικός στόχος του έργου «Ανάδειξη Προϊστορικών Τύμβων στο Στενό δ.δ. Νυδριού Δ. Ελλομένου Ν. Λευκάδας» που υλοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας το διάστημα 2011 – 2014, στο πλαίσιο του Άξονα Προτεραιότητας «Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα ζωής Ιονίων Νήσων» του Ε.Π. «Δυτικής Ελλάδας – Πελοποννήσου – Ιονίων Νήσων 2007 – 2013» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (Ε.Σ.Π.Α.), προϋπολογισμού 370.000 ευρώ.

Το νεκροταφείο των τύμβων εντοπίστηκε σε απόσταση περίπου 280 μ. από τη θάλασσα, ανάμεσα στις εκβολές του χειμάρρου Δημοσάρι στην θέση Στενό. Πρόκειται για πεδινή θέση, στο στενότερο σημείο της εισόδου στον όρμο του Βλυχού. Στο νεκροταφείο εντοπίστηκαν 33 κυκλικές κατασκευές – τύμβοι, εκ των οποίων ο Dorpfeld αποκάλυψε πλήρως 22. Ο Dorpfeld υπολόγιζε άλλους 10-17 επί πλέον πιθανούς τύμβους. Όλοι οι τύμβοι ανήκουν στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο: πρόκειται για σχεδόν τέλεια κυκλικές κατασκευές, η διάμετρος των οποίων κυμαίνεται από 2,70 μ. έως 9,60 μ. Η περίμετρός τους είναι κατασκευασμένη με λίθινες πλάκες σε στρώσεις, το εξωτερικό μέτωπο των οποίων χαρακτηρίζεται από την καθετότητά του.

Στο κέντρο κάθε τύμβου υπήρχε μία κύρια ταφή και έως 3 δευτερεύουσες στην περιφέρεια του. Οι τάφοι και ο χώρος ανάμεσά τους καλύπτονταν από χώμα και άτακτα τοποθετημένους ακατέργαστους λίθους. Το συνολικό ύψος του τύμβου, της κρηπίδας συμπεριλαμβανομένης, έφθανε σε ύψος 1,20 μ. Είναι πολύ πιθανόν η τελική μορφή του τύμβου να ήταν μία σταδιακή-δυναμική διαδικασία κατά την διάρκεια μίας ή δύο γενεών. Αρχικά, ο τύμβος θα κατασκευαζόταν σε δεδομένο ύψος ως πλαίσιο μίας πρώτης ταφής και με το πέρασμα των χρόνων και την πρόσθεση μεταγενέστερων τάφων η κατασκευή θα μεγάλωνε καθ’ ύψος.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ανάπτυξη του νεκροταφείου στον χώρο και η αλληλοδιάδοχη επαφή των τύμβων. Ο Dorpfeld υποστήριξε εξ αρχής ότι οι δύο μεγαλύτεροι και περίοπτοι τύμβοι του νεκροταφείου, R1 και R26, που βρίσκονται στο ΒΑ και ΒΔ πέρας αντίστοιχα του νεκροταφείου, είναι και αυτοί που κατασκευάσθηκαν τελευταίοι και γι’ αυτό είναι περίοπτοι. Ανάμεσά τους διατάσσονται ομάδες εφαπτόμενων τύμβων πάνω σε γραμμικούς άξονες. Ο προγενέστερος τύμβος στο σημείο της επαφής με τον επόμενο είναι άρτιος ως προς τον κύκλο και συνεχής ως προς τον τρόπο δόμησης. Αντίθετα, ο μεταγενέστερος στο ίδιο σημείο ή δεν ολοκληρώνεται ως πλήρης κύκλος ή δομείται με λίθους ακατέργαστους.

Στο κέντρο κάθε τύμβου βρίσκεται η κύρια ταφή (πρωτεύουσα), πάντα ενηλίκου ατόμου, συνήθως άνδρα, ενώ σε 5 περιπτώσεις ανήκε σε γυναίκα, με μία μόνο εξαίρεση, όπου ο κύριος τάφος περιελάμβανε διπλή ταφή άνδρα και γυναίκας (R26). Εντός του τύμβου βρίσκονται έως και τρεις επί πλέον τάφοι – δευτερεύουσες ταφές κυρίως παιδιών – που συνοδεύουν σε μεταγενέστερο χρόνο την κύρια ταφή. Εκτός των ορίων των τύμβων υπάρχουν οι περιφερειακές – γειτονικές ταφές. Οι ταφές γίνονταν σε πιθάρια (εγχυτρισμοί), σε κιβωτιόσχημους τάφους και σε απλούς λάκκους. Στους δύο μεγαλύτερους τύμβους του νεκροταφείου, R1 και R26, οι κεντρικοί τάφοι είναι επιμελημένες θαλαμοειδείς κατασκευές, ένας συνδυασμός ουσιαστικά εγχυτρισμού και λακκοειδούς τάφου με επιμελημένη κτιστή πλαισίωση. Καθιερωμένη ταφική πρακτική είναι η καύση της κύριας – αρχικής ταφής. Οι δευτερεύουσες και περιφερειακές ταφές είναι συνήθως ενταφιασμοί.

Ιδιαίτερα σημαντικά, λόγω της σπανιότητάς τους κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, είναι τα χρυσά αντικείμενα. Πρόκειται για χάνδρες περιδεραίων, περίαπτα, ενώτια, αλυσίδες, καθώς και επενδύσεις λαβών. Τα ασημένια κοσμήματα περιορίζονται σε 4 βραχιόλια σπειροειδούς σχήματος. Τα χάλκινα ευρήματα υπερτερούν αριθμητικά και αφορούν σε όπλα και εργαλεία. Στα εργαλεία εντάσσονται τρία μαχαίρια, τρεις σμίλες, ένας πέλεκυς, δύο βελόνες, λαβίδες κρέατος, καθώς και ένα αγκίστρι, ενώ κατά την φάση της ανάδειξης βρέθηκε και μία χάλκινη τριχολαβίδα. Τμήματα ενός ή δύο οστέινων σωληνόσχημων αντικειμένων που βρέθηκαν στον γυναικείο R4 ταυτίστηκαν με θήκες καλλυντικών και έχουν παράλληλα σε ταφές των Κυκλάδων (Πολιτισμός Σύρου-Κέρου) της ΠΕΧ.

Η κεραμική αποτελεί την πολυπληθέστερη ομάδα κτερισμάτων και περιλαμβάνει ολόκληρα αγγεία ή τμήματά τους, που προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για τις επαφές με σύγχρονες κοινότητες του αιγαιακού χώρου. Από το νεκροταφείο του Στενού διαθέτουμε κατηγορίες επιτραπέζιων αγγείων, κυρίως φιάλες, σαλτσιέρες, ασκούς και πυξίδες. Πρόκειται για το τυπικό σχηματολόγιο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού που όσον αφορά στις φιάλες και σαλτσιέρες της ΠΕ ΙΙ φάσης, φανερώνει πρωτοτυπία και υψηλό βαθμό εξειδίκευσης των κεραμέων της περιόδου. Οι υψίποδες φιάλες των τύμβων R16 και R12 βρίσκουν παράλληλα στις λεγόμενες «φρουτιέρες» από τις Κυκλάδες (ΠΕ Ι και ΙΙ) και από το ΒΑ Αιγαίο. Η εγχάρακτη διακόσμηση της πυξίδας από τον τύμβο R26 θυμίζει αντίστοιχες από τις Κυκλάδες και την Κρήτη και οι ραμφόστομες πρόχοι («σαλτσιέρες»), το πλέον χαρακτηριστικό σχήμα της ΠΕ ΙΙ περιόδου, έχουν παράλληλα από τη Λέρνα ΙΙΙ, την Βοιωτία, την Αττική και τις Κυκλάδες.

Μία πολυάριθμη κατηγορία μεμονωμένων ευρημάτων είναι και τα λίθινα εργαλεία από οψιανό και πυριτόλιθο. Η ύπαρξη των λεπίδων από οψιανό είναι άμεση απόδειξη για την επικοινωνία της Λευκάδας με τον αιγαιακό χώρο και συγκεκριμένα με τη Μήλο, όπου και αφθονεί αποκλειστικά η σχετική πρώτη ύλη. Ο πλουσιότερος τάφος συγκέντρωσης λεπίδων οψιανού είναι εκείνος του R1. Εντός του κεντρικού τάφου βρέθηκαν 18 λεπίδες και η παρουσία τους σε ένα γυναικείο τάφο, ίσως φανερώνει την κομμωτική χρήση τους στην καθημερινότητα. Αντίστοιχα, η ύπαρξή τους σε τάφους ανδρών θα μπορούσε να αποδοθεί σε ανάλογη καλλωπιστική χρήση (ξύρισμα, κόμμωση). Τέλος, τα εργαλεία από πυριτόλιθο επιλέγονται ως κτερίσματα σε ανδρικές ταφές, και είτε αποτελούν αιχμές βέλους, σύμφωνα με τον Dorpfeld, είτε προϊόντα λάξευσης, σύμφωνα με νεώτερες μελέτες.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ – ΛΕΥΚΑΔΟΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.11.2018.http://www.arxeion-politismou.gr/