Σχολικός εκφοβισμός: Υπάρχει, όσο υπάρχει σχολείο, όσο υπάρχει σχολική κοινωνία

Γράφει η Παρασκευή Σιδερά-Λύτρα

Στις μέρες μας όλοι μιλοῦν για τον “εκφοβισμό στο σχολείο”, για το επί το διεθνέστερον λεγόμενο Bullying Το πράγμα όμως δεν είναι νέο. Υπάρχει, όσο υπάρχει σχολείο, όσο υπάρχει σχολική κοινωνία.
Υπήρχε και πριν 200 χρόνια, υπήρχε και πριν 60 χρόνια. Ασκούνταν σε όλους τους καιρούς, μόνο που οι πάσχοντες, τα θύματα, ζούσαν το πάθος τους “μόνοι κι αβοήθητοι”. Τυφλοί πολλές φορές οι διδάσκοντες – όχι οπωσδήποτε πάντα εθελοτυφλούντες – με ελλιπή ικανότητα παρατηρητικότητας, δυσαισθησία και πολλές φορές παντελή έλλειψη διαίσθησης.

Τα μάτια ανοίγουν, και η αισθαντικότητα δραστηροποιείται πολλές φορές, όταν είναι πλέον αργά. – Δεν αποδίδω μομφή μόνο στους άλλους διδάσκοντες, αλλά και σε μένα την ίδια ως διδάσκουσα: συγκεντρωμένη στη διδασκαλία, να παράσχεις γνώσεις, δεν μένει πάντα περιθώριο στην αίσθηση για διάγνωση παθών των τόσων διαφορετικών μαθητικών φύσεων απέναντί σου.

Γι᾽αυτό, συνειδητοποιώντας κι εφέτος, ότι η 6η Μαρτίου έχει καθιερωθεί ως “Ημέρα κατά του σχολικού εκφοβισμού”, σκέφθηκα τη σημασία της καθιέρωσής της, ζωντανεύοντας οι προ δεκαετιών εμπειρίες μου, μεταφερόμενη συνειρμικά στο σχολικό περιβάλλον, αρχικά ως μαθητρίας εμού της ιδίας και αργότερα ως διδάσκουσας.

Είναι γνωστόν: Ο εκφοβισμός στο σχολείο ασκείται με διαφόρους τρόπους, που μπορούν να υπαχθούν σε δύο κατηγορίες. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για επίθεση εναντίον επιλεγμένου προσώπου με σκοπό την κάκωσή του. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει η άσκηση σωματικής βίας, στη δεύτερη η άσκηση ψυχολογικής βίας. Στην πρώτη περίπτωση, αν τα αποτελέσματα της άσκησης σωματικής βίας είναι εμφανή, ο υπεύθυνος, ο διδάσκων, μπορεί άμεσα να δράσει ή να καλέσει σε απολογία τον κακοποιούντα Αν όμως τα αποτελέσματα δεν είναι εμφανή, ο κακοποιούμενος παραμένει αβοήθητος στο έλεος μελλοντικών ενεργειών των κακοποιούντων.

Στη δεύτερη κατηγορία, τη σκοτεινότερη, αναίμακτη εξωτερικά, ματώνει η ψυχή – κι αυτό, ποιός να το διακρίνει; Η ματωμένη ψυχή μένει κρυμμένη. Το ξυλαδαρμένο σώμα φωνάζει, κράζει. Η “ξυλοδαρμένη” ψυχή ζαρώνει και κλείνεται στο κέλυφός της. Η βία εναντίον του σώματος, αν δεν είναι απειλητική για τη ζωή του κακοποιούμενου, μπορεί εύκολα να αντιμετωπισθεί. Η βία όμως εναντίον της ψυχής δρα υπόγεια, καταπιέζει και καταθλίβει. Για να διαγνωσθούν τα αποτελέσματα, που επιφέρει στον κακοποιούμενο, απαιτείται οξυδέρκεια και διαίσθηση. Ο μαθητής πάσχει και ο δάσκαλος δεν αντιλαμβάνεται τίποτα. Οι βασανιζόμενες ψυχές κατά κανόνα σιωπούν. Και οι βασανιστές εκμεταλλεύονται την αδυναμία της σιωπής. Οι εκφοβιζόμενοι συνήθως φεύγουν, τρέπονται σε φυγή, με τον τρόπο τους, εγκαταλείπουν τον αγώνα προς θρίαμβο των εκφοβιστών, που παραμένουν κυρίαρχοι του πεδίου, το οποίο ουσιαστικά ανήκει στον εκφοβιζόμενο. Εκείνος αδειάζει τη θέση και την προσφέρει σ᾽αυτούς! Γλυτώνει από αυτούς, χάνoντας όμως τον αγώνα, που φυσικά δεν είχε επιδιώξει, αλλά τον οδήγησαν οι εκφοβιστές. Αμυντικές φύσεις με τονισμένο αυτοσυναίσθημα αντεπιτίθενται, ή μένουν αδιάφορες απέναντι στις επιθέσεις εναντίον της ψυχής τους, ψιθυρίζοντας νοερά λόγια παρόμοια με τα του ποιητή μας Γεωργίου Βιζυηνού:

“Τί θαρρείς! Σαν τα παιδιά,
που ζαρώνουν στις γωνιές σας;
Γω ᾽χω νου κι έχω καρδιά
(…)
και σαν θέλ᾽ η Παναγιά,
θενά γίνω δίχως άλλο
(…)
υποκείμενο μεγάλο!”

Φύσεις όμως με υποτονισμένο αυτοσυναίσθημα ζαρώνουν και αποσύρονται, χάνουν τον ψυχολογικό πόλεμο, που ασκείται εναντίον τους.

Και σ᾽αυτή τη θέση γεννάται το ερώτημα: Πόσο βαθύ είναι το τραῦμα, που μένει στην κακοποιημένη ψυχή; Με ποιά δύναμη, η αποθαρρυμένη, καταπτοημένη ψυχή αργότερα ως ενήλικος θα βγει στη σκληρή ζωή για επιβολή και επιβίωση; Συναισθήματα μειονεξίας θα την κυνηγούν στην πορεία του βίου της, αν δεν βοηθηθεί να κερδίσει έγκαιρα τον αγώνα. – Προσοχή όμως, μην πέσουν τα πάσχοντα παιδιά στα χέρια των ψυχολόγων με υπερβολική “επαγγελματική ευσυνειδησία”, στα χέρα ζηλωτών ψυχολόγων. Θέση εδώ έχουν οι γονείς και οι δάσκαλοι. Οι πρώτοι γνωρίζουν το παιδί τους και τον ψυχικό του κόσμο τόσο καλά, όσο κανένας άλλος. Και οι δεύτεροι γνωρίζουν το παιδί καθώς και τις συνθήκες στο πεδίο άσκησης της βίας – μπορούν με μάτια “πάντ᾽ ἀνοιχτά, πάντ άγρυπνα” και να προλάβουν τον εκφοβισμό.

Η περίπτωση της μαθήτριας Χ – Η φυγή

Όπως έγινε υπαινιγμός εισαγωγικά, τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα στο παρελθόν. Ίδιες οι συνθήκες και πριν εβδομήντα χρόνια: Αναφέρω ως εποπτικό παράδειγμα την περίπτωση μιας παλαιάς μαθήτριας, όπως μάς έχει διηγηθεί η ίδια τα συμβάντα:

Η δυσλειτουργία του σχολείου του τόπου της μετακατοχικά, ανάγκασε τους δικούς της να την στείλουν σε συγγενείς στο γειτονικό χωριό, όπου το σχολείο λειτουργούσε κανονικά, και τα παιδιά “μάθαιναν γράμματα”. Τα δύο χρόνια κύλησαν ωραία: επιμελής μάθηση και επίδοση σε φιλικό περιβάλλον συμμαθητών και συμμαθητριών με καλή δασκάλα. Μά, ήρθε χρόνος δίσεκτος! Η μετάβαση στην πέμπτη τάξη σε συνδιδασκαλία με την έκτη την οδήγησε σε απρόσμενα εχθρικό περιβάλλον. Η συμμαχία μιας μαθήτριας της έκτης με μαθητή της ίδιας τάξης αποσκοπούσε με καταστρωμένο σχέδιο στην καταπίεσή της νέας συμμαθήτριας και στην ταπεινωτική αποθάρρυνση: καθημερινός ψυχικός βασανισμός με ειρωνικά σχόλια των ενεργειών της στην αυλή, αποκλεισμός από κοινά παιγνίδια, περιφρόνηση, συκοφαντικές αναφορές στον δάσκαλο πράξεων που δεν έπραξε, προσπάθεια φίμωσης και απομόνωσης στην τάξη, ώστε να μην έχει τη δυνατότητα ενεργού συμμετοχής στο μάθημα, για να παρουσιάσει τις γνώσεις της. Και αυτή έπασχε, χωρίς να λέει σε κανέναν τίποτα· ούτε στον δάσκαλο – τυφλός ο δάσκαλος; – ούτε και στους δικούς της, ώσπου, πηγαίνοντας στον τόπο της με την ευκαιρία των διακοπών των Χριστουγέννων, αρνήθηκε να επιστρέψει ξανά στο σχολείο-τόπο των βασανιστηρίων της, εκεί που δέσποζαν πλέον οι εκφοβιστές της, αφού την ανάγκασαν να εγκαταλείψει τον τόπο τους.

Θρίαμβος του εκφοβισμού! Εμπειρία αρνητική για την ατυχή, που όφειλε να τη συνοδεύει τα επόμενα χρόνια. Ετράπη σε φυγή! Δεν άντεξε. Εγκατέλειψε το καλό σχολείο, για να σωθεί. Και αναρωτιέται κανείς: Πώς πέρασε εκείνη την υπόλοιπη ζωή της, έμειναν τάχα ίχνη, ίχνη ανεξίτηλα του σχολικού εκφοβισμού στην ψυχή της; Πώς επεβίωσε; Τρέπονταν ενώπιον δυσκολιών πάντα σε φυγή, για να γλυτώσει; – δεν μας το ομολόγησε. Ωστόσο άφησε να εννοηθεί, ότι ο θερμός εναγκαλισμός εκ μέρους της ηλικιωμένης πλέον μετανοημένης βασανίστριας μετὰ απὸ τεσσαρακονταετία – με τα λόγια “Θυμάσαι, που εγώ με τον Θ. … σε βασανίζαμε” – ήρθε πολύ αργά.