Ανιχνεύοντας τις διαδρομές της Επτανήσου: Από το Ιόνιο κράτος στο σήμερα

Γράφει ο Βασίλης Φίλιππας

Το κείμενο που ακολουθεί είναι αυτό της εισήγησής μου στην ημερίδα που διοργάνωσε στις 31 Μαΐου 2023 στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (κτίριο «Κωστής Παλαμάς», Ακαδημίας 46) η Ένωση Επτανησίων Ελλάδος με αφορμή την ψηφιοποίηση του βιβλίου της Αδαμαντίας Σπαθάτου, Επτάνησα, από την Ένωση με την Eλλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ημερίδα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του εορτασμού της 159ης επετείου της Ένωσης των Επτανήσων με την Ελλάδα και διαρθρώθηκε σε δύο μέρη: το πρώτο αφορούσε τη συγγραφή και την ανάγνωση στην εποχή του ψηφιακού βιβλίου (e-book) και το δεύτερο την παρουσίαση του εν λόγω βιβλίου που πλέον μπορείτε να το βρείτε στο διαδίκτυο (https://shorturl.at/duFQY) στη σελίδα της Ιόνιας Βιβλιοθήκης. Τη βιντεοσκοπημένη ημερίδα σύντομα θα μπορέσετε, όσοι ενδιαφέρεστε, να την παρακολουθήσετε και διαδικτυακά. Με την εισήγησή μου ―εξ ανάγκης  περιληπτική και με καθορισμένα τα όριά της από τη θεματολογία του βιβλίου― άφησα έξω, όπως ήταν φυσικό, πολλά από εκείνα που θα έριχναν περισσότερο φως στην εξεταζόμενη περίοδο και θα την προσέγγιζαν πολυπρισματικά, ενώ πολλά άλλα απλώς τα ονομάτισα χωρίς επιπλέον ανάλυση. Τέτοια ήταν: οι δυναμικές που πυροδότησε η Γαλλική Επανάσταση, οι έννοιες της πατρίδας, η ιόνια ταυτότητα ανά εποχή (τι τη συνείχε και τι τη συνέχει), η ιδεολογική σκευή των ριζοσπαστών, ο εθνισμός, η αποικιοκρατία και τα μέσα επιβολής της, ο ρόλος της διπλωματίας, οι ταξικές-πολιτικές-πολιτισμικές-οικονομικές καταβολές αλλά και οι αγκυλώσεις τόσο του ιόνιου όσο και του ελλαδικού χώρου. Επιπλέον, ο κόσμος των λογίων και των διανοητών, των ευγενών, της Εκκλησίας, των εμπόρων και των πληβείων (ποπολάρων και αγροτών) του ιόνιου νησιωτικού χώρου, τα ευρωπαϊκά παράλληλα κ.ά.π. Τα παραπάνω, μαζί με όσα βέβαια θα διαβάσετε στο κείμενο που ακολουθεί, μπορούν να δημιουργήσουν πεδία συζήτησης και προβληματισμού τόσο για τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα και τον ρόλο των ατόμων και των ιδεών που τα καθόρισαν (πάντα στο πλαίσιο μιας περιοδολόγησης που βοηθά στην ερμηνεία της εποχής) όσο και για την πορεία που ακολούθησαν στη συνέχεια τα Επτάνησα μέχρι και τις ημέρες μας. 

 *****

Εικ. 1. To πρόγραμμα της Ημερίδας.

Το βιβλίο της ζακυνθινοκεφαλονίτικης καταγωγής ιστορικού-αρχαιολόγου Αδαμαντίας Σπαθάτου, Επτάνησα, από την ένωση με την Eλλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κυκλοφόρησε το 2012 και έντεκα χρόνια μετά, χάρις στην ψηφιοποίησή του, μας δίνει την ευκαιρία να μιλήσουμε για δύο θέματα: τόσο για το εν λόγω βιβλίο και κατ’ επέκτασιν για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των Ιονίων νήσων όσο και γενικότερα για το βιβλίο στην ψηφιακή του μορφή μέσα στον διαρκώς εξελισσόμενο ψηφιακό κόσμο. Η επαγγελματική μου ιδιότητα από τη μία μεριά, αυτή δηλαδή του γραφίστα (dtp), και από την άλλη η ερευνητική μου δουλειά πάνω στον επτανησιακό χώρο, με επίκεντρο την ιδιαίτερή μου πατρίδα Λευκάδα, με προβλημάτισαν για το ποιο θέμα θα επιλέξω. Έκρινα ότι καλύτερα θα ήταν το πρώτο.

Εικ. 2. Παρουσίαση του ψηφιοποιημένου βιβλίου.Τέταρτη από αριστερά η συγγραφέας Αδ. Σπαθάτου Πηγή: myeptanisa.gr.

Το βιβλίο της κυρίας Σπαθάτου χωρίζεται σε έξι κεφάλαια. Τα πρώτα τέσσερα πραγματεύονται την ιστορική διαδρομή των Επτανήσων από τους Βενετούς στους Άγγλους, τον αγώνα για την Ένωση και τις ιδεολογικές του κατευθύνσεις, και τα σχετικά με τα Επτάνησα και τη Μεγάλη Ιδέα που απασχολούσαν το μικρό ελληνικό βασίλειο της εποχής. Επίσης τους λόγους της παραχώρησης των Ιονίων νήσων από τους Βρετανούς στο ελληνικό βασίλειο, τη σχετική με αυτή διπλωματία της εποχής, τους αγώνες και τους προβληματισμούς των Επτανήσιων, τις θέσεις των Ενωτικών και των Ανθενωτικών, αλλά και τα μετά της Ένωσης, τη στάση, δηλαδή, των παλαιών υπηκόων του βασιλείου απέναντι στους Επτανήσιους, και το αντίστροφο. Τέλος, εξετάζεται το τι σήμαιναν για τα Επτάνησα η Ένωση, οι συνακόλουθες διαψεύσεις, οι αγωνίες, η οπισθοδρόμηση, η ενότητα του ελληνικού χώροΣτο πέμπτο κεφάλαιο κατατίθενται οι σύγχρονες με την έκδοση θέσεις της συγγραφέως για την αρχαιοελληνική καταγωγή των Ελλήνων, τα εθνικά κράτη, την Ελλάδα και την Ευρώπη, ενώ το έκτο κεφάλαιο, τα 2/3 περίπου του βιβλίου, περιλαμβάνει τα 154 επίσημα διπλωματικά έγγραφα, που αντανακλούν από τη μία πλευρά τις θέσεις, τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις των μεγάλων δυνάμεων, και από την άλλη, τόσο την αδυναμία του ελληνικού βασιλείου να αρθρώσει ουσιαστικό λόγο απέναντι στις Μεγάλες Δυνάμεις όσο και τη μη συμμετοχή των Επτανήσιων στις διαδικασίες που καθόρισαν το μέλλον τους. Στο κεφάλαιο αυτό η συγγραφέας έχει συντάξει και την περίληψη των εγγράφων καθώς και τον σχολιασμό των σημείων που η ίδια θεωρεί κρίσιμα. Τα έγγραφα αυτά, μάλιστα, που κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά από το Εθνικό Τυπογραφείο το 1864 και ανατυπώθηκαν το 2001 από τη Βουλή των Ελλήνων, έδωσαν και το έναυσμα στην ίδια να ασχοληθεί επισταμένως με την περίοδο, έξω από τις γενικεύσεις, τις επιγραμματικές αναφορές, τις αποσιωπήσεις και τις ωραιοποιήσεις που παρατίθενται ―αν παρατίθενται― στα σχολικά εγχειρίδια και δημιουργούν, συν τω χρόνω, εθνικό αφήγημα. Επιπλέον, πηγές για τη συγγραφέα αποτέλεσαν και οι δημοσιεύσεις των σύγχρονων με τα γεγονότα αθηναϊκών και επτανησιακών εφημερίδων, και τα πρακτικά της Ιονίου Βουλής. Η συγγραφέας ακολουθεί ηθελημένα τον εκλαϊκευμένο τρόπο παρουσίασης στο πόνημά της, έτσι ώστε τα γραφόμενά της να γίνονται κατανοητά και από τους μαθητές με στόχο την έξαψη της περιέργειάς τους και την καλλιέργεια της κριτικής τους ικανότητας.

Εικ. 3. Πηγή: myeptanisa.gr

Στη συνέχεια θα επιχειρήσω ―επιλέγοντας τα σημεία που συνέχουν τα ιστορικά γεγονότα και ακολουθώντας τη διάρθρωση του βιβλίου― να  παρουσιάσω με δικά μου λόγια την ιστορική διαδρομή των νησιών μας από το 1800 έως και τα γεγονότα μετά την Ένωση με την Ελλάδα.

Εικ. 4. Η Επτάνησος Πολιτεία, 1801. Πηγή: en.wikipedia.org/wiki/Septinsular_Republic.

Η αποκοπή των Ιονίων νήσων από τον κορμό της βυζαντινής αυτοκρατορίας ξεκίνησε, ως γνωστόν,  πριν από την πτώση της Κωνσταντινούπολης, με τους Φράγκους ηγεμόνες τους να παραχωρούν στη συνέχεια τη θέση τους στους Βενετούς. Το τέλος της μακραίωνης βενετικής κυριαρχίας στον ιόνιο χώρο ήταν αποτέλεσμα της κατακλυσμιαίας αλλαγής που επέφερε η Γαλλική Επανάσταση στην ευρωπαϊκή ήπειρο, ενώ η ολιγόχρονη παρουσία των δημοκρατικών Γάλλων άφησε βαθύ το αποτύπωμά της και στον κόσμο των ιδεών στον νησιωτικό μας χώρο. Οι τελευταίοι εκδιώχθηκαν από τους Ρωσοτούρκους οι οποίοι προχώρησαν στην ίδρυση της ημιαυτόνομης Πολιτείας των Ηνωμένων Επτά Νήσων, που καταλύθηκε κι αυτή από τους αυτοκρατορικούς Γάλλους, τους οποίους εκδίωξαν οι Άγγλοι που το 1815 σύστησαν την Ιόνιο Πολιτεία, ένα κατ’ όνομα ανεξάρτητο κρατίδιο, κι έτσι τα νησιά μας μέχρι το 1864 προσδέθηκαν στο άρμα της Μεγάλης Βρετανίας ― της κραταιής αποικιοκρατικής δύναμης της εποχής, η οποία υπεράσπιζε τα συμφέροντά της με τη βία των όπλων και τη διπλωματία σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης.

Εικ. 5. Σημαία του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων. Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Ο υπόλοιπος ελλαδικός χώρος, όσο τα παραπάνω διαδραματίζονταν στα Επτάνησα, κατακτήθηκε βίαια από τους Οθωμανούς και εντάχθηκε στη δική τους πολιτισμική σφαίρα. Η Επανάσταση του 1821 οδήγησε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830.

Η μεγάλη συμμετοχή των Επτανήσιων σε αυτήν υπήρξε κομβικό σημείο στη νεότερη ιστορία τους. Συμμετείχαν στην προπαρασκευή της και στον εξοπλισμό της, τα ίδια τα νησιά έγιναν καταφύγιο για τους διωκόμενους/-ες, ενώ χιλιάδες μαχητές πέρασαν στη στεριά και έλαβαν μέρος οργανωμένα ή άτακτα στις μάχες και πολλοί από αυτούς έπεσαν στα πεδία τους, ενώ άλλοι διώχθηκαν, εξορίστηκαν και δημεύτηκαν οι περιουσίες τους από τους Βρετανούς, που δεν ήθελαν να διασαλευτούν οι σχέσεις τους με την Τουρκία.

Εικ. 6. Η μάχη του Λάλα, Ιούνιος 1821. Χρωμολιθογραφία του Αλέξανδρου Ησαΐα, Βενετία, 1839.

Ο Ενωτικός αγώνας που ξεκίνησε αμέσως μετά  την ίδρυση του ελληνικού κράτους ενδυναμώθηκε, συν τω χρόνω, και απέκτησε και κοινωνικά χαρακτηριστικά, απότοκα και αυτά των ευρωπαϊκών ρευμάτων που έφταναν στο Ιόνιο ― το τελευταίο σύνορο του δυτικού πολιτισμού στην Ανατολή εκείνη την περίοδο.

Για τον ενωτικό αγώνα των Επτανήσιων, τις σχετικές με την Ένωση τάσεις που σημειώθηκαν στο επτανησιακό σώμα καθώς και τη στάση και τις ενέργειες των Βρετανών, τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε κεντρικό καθ’ όλο το διάστημα μέχρι και λίγο πριν την Ένωση το 1864, ασχολείται η συγγραφέας στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου της. Σε αυτό διακρίνει τις δύο τάσεις των Επτανήσιων που, συν τω χρόνω, κρυσταλλώθηκαν και σε πολιτικούς σχηματισμούς: τη μειοψηφική των Καταχθόνιων, των πιστών συνεργατών των Βρετανών που δεν επιθυμούσαν την Ένωση αφού δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους, και τη μεγάλη πλειοψηφική, η οποία και την επιθυμούσε και πάλευε γι’ αυτήν. Στην τελευταία διακρίνουμε δύο ρεύματα: τους Μεταρρυθμιστές, που θεωρούσαν ότι ναι μεν η Ένωση ήταν ο τελικός στόχος, αλλά γι’ αυτήν θα έπρεπε να ωριμάσουν οι συνθήκες τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στο ίδιο το ελληνικό βασίλειο, και μέχρι τότε να συνεχιστεί με όποια μορφή η ύπαρξη του επτανησιακού κράτους, και τους Ριζοσπάστες, που επιθυμούσαν άμεσα την Ένωση ως μέρος της ενοποίησης του ελληνικού χώρου και προσέδιδαν στον αγώνα χαρακτηριστικά κοινωνικής δικαιοσύνης, ισονομίας, δημοκρατίας κ.ο.κ. ― οι τελευταίοι ήταν τέκνα του Διαφωτισμού, της Γαλλικής Επανάστασης και των σύγχρονών τους προοδευτικών ιδεών που συντάρασσαν τον ευρωπαϊκό χώρο, ενώ το κόμμα τους υπήρξε το μοναδικό κόμμα αρχών στον ελλαδικό χώρο κατά τον 19ο αιώνα.

Εικ. 7. Οι Αντιπρόσωποι Ριζοσπάσται της Θ΄ Επτανησίου Βουλής.Η πρώτη πολιτική αφίσα του ελλαδικού χώρου.  

Οι αγώνες των Ριζοσπαστών, που πήραν και τη μορφή ένοπλων εξεγέρσεων στην Κεφαλονιά το 1848-1849, εξανάγκασαν τους Βρετανούς σε μεταρρυθμίσεις, όπως στην επέκταση του δικαιώματος ψήφου και στην ελευθεροτυπία, και τους πρόσφεραν τη δυνατότητα ―με επίκεντρό τους την Κεφαλονιά― να πυκνώσουν τις τάξεις τους και να οργανωθούν καλύτερα. Μετά το 1852, οι Βρετανοί, για να αντιμετωπίσουν τον ενωτικό αγώνα, επανήλθαν και πάλι στις πρακτικές βίας, τρομοκρατίας και καλπονοθείας, και οι Ριζοσπάστες βρέθηκαν εκ νέου στο στόχαστρό τους και διώχθηκαν πολυποίκιλα.

Εικ. 8. Κωνσταντίνος Λομβάρδος, Πηγή: Ποικίλη Στοά, Εθνικόν Ημερολόγιον, έτος έβδομον, Αθήνα 1888.

Στις εκλογές του 1852 λόγω των διώξεων αλλά και της αποχής των Κεφαλονιτών ριζοσπαστών, τα ηνία στο ριζοσπαστικό κίνημα πήραν αυτοί που, με επικεφαλής τους τον Ζακυνθινό Κωνσταντίνο Λομβάρδο, θεωρούσαν πρώτιστο σκοπό την Ένωση.  Γι’ αυτήν ήταν έτοιμοι να απεμπολήσουν τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του κινήματος το οποίο ευαγγελιζόταν ως πανελλήνιο όραμα τη βελτίωση των όρων ζωής, την ισονομία, τον αντιμοναρχισμό, την κοινωνική δικαιοσύνη, την πρόοδο. Το ρήγμα μεταξύ των δύο τάσεων παγιώθηκε το 1859 και οι παλαιοί Ριζοσπάστες βρέθηκαν σε μειονεκτική θέση έναντι των νεότερων, που στο όνομα της πατρίδας και της Μεγάλης Ιδέας, χωρίς κοινωνικό πρόταγμα αλλαγής, οδήγησαν άνευ όρων τα νησιά στην ένωση με την οπισθοδρομική, αδύναμη πολιτικά και οικονομικά Ελλάδα, η οποία προσπαθούσε να βρει τον βηματισμό της ανάμεσα στη Βαυαρική Σκύλλα και την ανατολίτικων καταβολών Χάρυβδη. Το κοινωνικό, εν τέλει, εξαφανίστηκε προς χάριν του εθνικού, με τα γνωστά αποτελέσματα, και οι παλιοί Ριζοσπάστες παραμερίστηκαν.

Το ελληνικό κράτος και οι εκπρόσωποί του κράτησαν απέναντι στον πόθο και τους αγώνες των Επτανήσιων για Ένωση μια στάση που φανέρωνε λίγο-πολύ αδιαφορία: δεν προσπάθησαν να τους εκμεταλλευτούν προς όφελός τους, να ασκήσουν πιέσεις υπέρ των αλύτρωτων αδελφών τους, να τους χρησιμοποιήσουν έστω ως διαπραγματευτικό χαρτί για άλλες τους επιδιώξεις. Δεν ήθελαν να έρθουν αντιμέτωποι με τη Μεγάλη Βρετανία και οι αλυτρωτικοί τους σχεδιασμοί επικεντρώνονταν στις οθωμανοκρατούμενες περιοχές της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, χωρίς ωστόσο τις οικονομικές και στρατιωτικές προϋποθέσεις για να τους πετύχουν… 

Οι αγώνες των Επτανήσιων για κοινωνική και εθνική αποκατάσταση, από τη μια, και από την άλλη, οι μεθοδεύσεις της κυβέρνησης του Λονδίνου, των Άγγλων τοποτηρητών και των τοπικών τους υποστηρικτών, η εκφρασμένη ήδη από το 1850 με ψήφισμα του επτανησιακού κοινοβουλίου απαίτηση για Ένωση, η αιματηρή καταστολή των εξεγέρσεων και οι διώξεις των αγωνιστών είχαν αρνητικό αντίκτυπο για τη βρετανική πολιτική, λόγω του ότι τα Επτάνησα αποτελούσαν τόσο μέρος του ευρύτερου ευρωπαϊκού χώρου όσο και του ελληνικού κόσμου της βάσης, δηλαδή του ευρωπαϊκού πολιτισμού.  Τα παραπάνω συνετέλεσαν, ανάμεσα σε άλλα, στην ωρίμανση της ιδέας της αποχώρησης των βρετανικών δυνάμεων με τρόπο που δεν θα επέφερε ζημιά στην παρουσία της Βρετανίας στην περιοχή και δεν θα φαινόταν ως νίκη του αντιαποικιακού αγώνα, αλλά αντίθετα θα μεγιστοποιούσε τα οφέλη και τους μακροχρόνιους σχεδιασμούς της τελευταίας.

Η Μεγάλη Βρετανία επέλεξε, λοιπόν, την παραχώρηση των Ιόνιων νησιών στο ελληνικό βασίλειο τη στιγμή που αυτή θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά της.

Η εκδίωξη του Όθωνα και η αναζήτηση νέου ξένου μονάρχη για την ανάρρησή του στον ελληνικό θρόνο ήταν η κατάλληλη στιγμή γι’ αυτήν. Τα Ιόνια νησιά θα δίνονταν ως προίκα στον νέο μονάρχη. Για τη θέση αυτή επιλέχθηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής τελικά ο Δανός Γεώργιος Α’ Γλίξμπουργκ. Χάρις στην επιλογή του τελευταίου, όπως έχει γραφεί, ο Βρετανός τοποτηρητής μεταφέρθηκε από την πόλη της Κέρκυρας στην Αθήνα και η Βρετανία προσέδεσε ουσιαστικά το βασίλειο στο άρμα της και καθόρισε, εν πολλοίς, τις οικονομικές και πολιτικές του διαδρομές. Οι άλλες Μεγάλες Δυνάμεις ενέκριναν κι αυτές την παραχώρηση, αφού βέβαια εξασφάλισαν ό,τι καλύτερο γινόταν για τα δικά τους συμφέροντα.

Εικ. 9. Η αναχώρηση του Γεωργίου Α΄ Γλίξμπουργκ από την Κοπεγχάγη, 1863. Πηγή: el.trvelogues.gr.
Εικ. 10. Προσωπογραφία του βασιλιά Γεώργιου Α΄ φιλοτεχνημένη από τον Κερκυραίο, γαλλικής καταγωγής ζωγράφο Βικέντιο Μποκατσίαμπη (περ. 1905). Δημοτική Πινακοθήκη Κέρκυρας.

Ας υπογραμμιστεί ότι στην επιλογή του Γεωργίου οι Έλληνες δεν έπαιξαν κανέναν απολύτως ρόλο ― αυτή αποφασίστηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις και ο μονάρχης επιβλήθηκε χωρίς ερώτηση και χωρίς όρους στους νέους του υπηκόους.

Όπως ειπώθηκε, προίκα του θα ήταν τα Επτάνησα.

Και οι Επτανήσιοι τι ρόλο έπαιξαν σε αυτό μετά από τόσες θυσίες;

Ουσιαστικά κανέναν. Η Βρετανία επιχείρησε να ακυρώσει στην πράξη τους αγώνες τους εναντίον της, εμφανιζόμενη να προχωρεί στην παραχώρηση από μεγαθυμία, και οι ίδιοι οι Ιόνιοι, που υπέφεραν επί δεκαετίες κάτω από τον βρετανικό ζυγό, θα έπρεπε τώρα δουλικά να απευθυνθούν στη Βασίλισσα για να ζητήσουν την παραχώρηση και απλά να συναινέσουν σε αυτήν δίνοντας την, είτε έτσι, είτε αλλιώς θετική τους ψήφο. Μέχρις εκεί και τίποτε περισσότερο.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι αρχικά η Βρετανία επεξεργάστηκε και άλλα σενάρια, όπως, για παράδειγμα, το να κρατήσει για τον εαυτό της την Κέρκυρα και τους Παξούς για να ελέγχει έτσι στρατιωτικά την Αδριατική  και να έχει μια ακόμα βάση για τα σχέδια της στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτό δεν στάθηκε δυνατόν, λόγω της αντίδρασης των υπόλοιπων Μεγάλων Δυνάμεων αλλά και των ίδιων των Επτανήσιων.

Επικεφαλής της ελληνικής διπλωματίας της εποχής για την Ένωση υπήρξε ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελλάδας Χαρίλαος Τρικούπης, αγγλόφιλος ο ίδιος. Στις διαπραγματεύσεις όπως είπαμε, ελάχιστο βάρος είχε η ελληνική πλευρά, αφού τα περισσότερα αποφασίζονταν ερήμην της, μιας και το ελληνικό κράτος ήταν αδύναμο οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά, και οι εκπρόσωποί του διακατέχονταν από φοβικά σύνδρομα απέναντι στους μεγάλους της εποχής. Αν και αποφεύχθηκαν κάποιοι  εξευτελιστικοί όροι, όπως αυτοί της συνεχούς ουδετερότητας των Ιονίων νησιών και του περιορισμού της ναυτικής και στρατιωτικής παρουσίας της Ελλάδας σε αυτά οι υπόλοιποι όροι για τους Επτανήσιους και το ελληνικό κράτος, όπως, για παράδειγμα, αυτοί της οικονομικής σύμβασης, οι εμπορικές συμφωνίες κ.λπ. υπήρξαν επιεικώς επιβαρυντικοί…

Εικ. 11. Οι Έλληνες πρίγκιπες παίζουν μουσική, ο Χ. Τρικούπης χτυπά παλαμάκια και η Ελλάδα χορεύει στον ρυθμό τους ― ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ εικονίζεται με φόντο την ελιά, το σύμβολο του τρικουπικού κόμματος, έγχρωμη λιθογραφία σε χαρτί, 1880, Νέος Αριστοφάνης, νο 201. Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Τι σήμαινε για τα Επτάνησα η επόμενη μέρα μετά την Ένωση;

Ο εθνικός στόχος της μεγάλης πλειοψηφίας των νησιωτών είχε επιτευχθεί…

Τα Ιόνια νησιά, προστιθέμενα στο ελληνικό κράτος, δεν το μεγάλωσαν μόνο σε έκταση, και πληθυσμό… Αποτέλεσαν μεταξύ άλλων γέφυρα για τη μεταλαμπάδευση του ευρωπαϊκού πνεύματος, της μουσικής, της παιδείας… Οι σπουδαγμένοι στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και στην Ιόνιο Ακαδημία προστέθηκαν στο δυναμικό του τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα…

Προβλήματα ανέκυψαν, όπως ήταν αναμενόμενο, λόγω των διαφορετικών καταβολών, αλλά και των νομικών περιβαλλόντων, πράγμα φυσικό αφού τα νέα τμήματα του ελληνικού κράτους έρχονταν από άλλο οργανωμένο πολιτειακό νομικό, φορολογικό και εκκλησιαστικό περιβάλλον.

Εικ. 12. Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Στέφανος Παδοβάς, Κωνσταντίνος Λομβάρδος στην Αθήνα το 1864, Αντιπρόσωποι των Ιονίων Νήσων στην Εθνοσυνέλευση μετά την Ένωση. Πηγή: Αριστοτέλους Βαλαωρίτου, Βίος και έργα, τόμος Α΄. Αθήνα, 1907.

Οι μειοψηφικές είναι αλήθεια, φωνές για μια σταδιακή αφομοίωση των Επτανήσων, όπως αυτή του Βαλαωρίτη, δεν εισακούστηκαν, καλυπτόμενες από τον βόμβο της εθνικής ενότητας. Τα νησιά αποτέλεσαν περιφέρεια του ελληνικού κράτους, γεγονός που είχε αντίκτυπο στην οικονομία, στις υπηρεσίες, τη φορολογία και την κοινωνική ζωή και η αισιοδοξία σιγά-σιγά χάθηκε. Τρόπον τινά πέρασαν σε δεύτερη μοίρα, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο έκλεισε, ειρηνοδικεία και δικαστήρια επίσης, νομοί συγχωνεύτηκαν, προνόμια χάθηκαν, νέοι φόροι προστέθηκαν, οι άρρενες ―η παραγωγική δύναμη του τόπου― θα έπρεπε να υπηρετούν στρατιωτική θητεία.

Όσο για τους επτανήσιους άρχοντες, παρότι οι τίτλοι τους δεν αναγνωρίζονταν από το ελληνικό κράτος, συνέχισαν να κυβερνούν, να ελέγχουν τους οικονομικούς πόρους, και να ορίζουν τις τύχες των νησιωτών μέχρι και μετά τον Μεσοπόλεμο. Τα επτανησιακά λιμάνια πέρασαν σε δεύτερη μοίρα μπροστά σε αυτά της Πάτρας, του Πειραιά και της Ερμούπολης, οι τοπικές αγορές βρέθηκαν σε τροχιά καθόδου και φτωχοποίησης… Οι ελπίδες των Επτανήσιων ότι θα μεταμορφώσουν το ελληνικό κράτος αποδείχθηκαν φρούδες γιατί αυτό στάθηκε εχθρικό σε κάθε τέτοια προσπάθεια, αφού είχε εγγενείς αδυναμίες βαθιά ριζωμένες στην τουρκοκρατία, και τα σχεδόν άδεια ταμεία του τα λυμαίνονταν τα ανάκτορα και οι ημέτεροι… Το ελληνικό κράτος μετέφερε τις αγκυλώσεις του και στον επτανησιακό χώρο, ο οποίος με την ολοένα και μικρότερη βαρύτητά του στα πολιτικά και οικονομικά δρώμενα της χώρας οδηγήθηκε σε αργή υποχώρηση, ώστε εν τέλει να εξομοιωθεί προς τα κάτω με τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο, διατηρώντας πάντα πολλές από τις πολιτισμικές του ιδιαιτερότητες.

Οι κάτοικοι του ελλαδικού κράτους υποδέχτηκαν τους Επτανήσιους με ένα κράμα χαράς, αμηχανίας και καχυποψίας. Στο πρόσωπό τους είδαν δυνάμει ανταγωνιστές και εξ αυτού κάποιοι έφτασαν στο να μην τους αναγνωρίζουν καν την κοινή καταγωγή, ονοματίζοντάς τους Φράγκους ― πράγμα που επαναλήφθηκε κάτω από άλλες συνθήκες το 1921 με τους μικρασιάτες πρόσφυγες, τους «τουρκόσπορους».

Στο πολιτικό πεδίο και στον τομέα της διοίκησης τα πράγματα υπήρξαν αρχικά ακόμα πιο έντονα αφού οι ελλαδίτες βουλευτές και κομματάρχες ένιωσαν να απειλούνται από τους πιο μορφωμένους και κοσμοπολίτες συναδέλφους τους από τον Ιόνιο χώρο.

Εικ. 13. Συνεδρίαση της Βουλής των Ελλήνων στα τέλη του 19ου αιώνα, ελαιογραφία του Ν. Ορλώφ, 1930. Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Οι ίδιοι οι Επτανήσιοι φανέρωσαν συχνά έναν συνδυασμό φοβικής-υπεροπτικής στάσης για τους «απέναντί» ― κάτι που συνεχίστηκε και, εν μέρει, συνεχίζεται μέχρι και τις μέρες μας, ενώ οι βουλευτές τους που προσήλθαν στη Βουλή για να υπερασπιστούν τον ενωτικό αγώνα και για να συμβάλλουν στη μεταμόρφωση και πρόοδο του ελληνικού κράτους σύντομα κατάλαβαν το ατελέσφορο των προσπαθειών τους και κάποιοι λίγοι, όπως ο Βαλαωρίτης αποχώρησαν απογοητευμένοι από τον πολιτικό στίβο, ενώ οι υπόλοιποι αποτέλεσαν στη συνέχεια, λίγο ως πολύ, γρανάζια μιας πολιτικής μηχανής που αντιμαχόταν την πρόοδο.

Παρά τον παραγκωνισμό και τη δευτερεύουσα μοίρα στην οποία βρέθηκαν, την πολιτική, πολιτιστική και οικονομική τους οπισθοχώρηση οι Επτανήσιοι ―ως αναπόσπαστο κομμάτι του νέου ελληνικού χώρου―, συμμετείχαν στις εθνικές και κοινωνικές αγωνίες, προσφέροντας πολλαπλά στην αναμόρφωση, τον εκπολιτισμό και την κοινοβουλευτική πρόοδό του, ένα με τους υπόλοιπους κατοίκους του ελληνικού κράτους στα σκαμπανεβάσματα και στους τρικυμισμούς της νεότερης ιστορίας του μέχρι τις μέρες μας.

Εδώ ολοκληρώνεται η παρουσίασή μου. Ελπίζω ότι κατάφερα να σας δώσω, στον λίγο αυτό χρόνο, μια συνεκτική εικόνα της εποχής και των γεγονότων βάσει του βιβλίου.

Θα κλείσω, λέγοντας ότι στα ερωτήματα που έθεσε το 2012 η συγγραφέας, εν μέσω σκληρών μνημονίων, σχετικά με τα Επτάνησα, την Ελλάδα και την Ευρώπη, δέκα χρόνια μετά θα μπορούσαν να προστεθούν και άλλα όπως, για παράδειγμα, τι σημαίνει επτανησιακή ταυτότητα στις μέρες μας, ποιες οι πολιτισμικές αντοχές 160 χρόνια μετά την Ένωση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, τι έχει επιφέρει η φοκλοροποίηση και εμπορευματοποίηση της πολιτισμικής παράδοσης, τι χαρακτηριστικά επιφέρει-επιβάλλει η μονοκρατορία του υπερτουρισμού, το airbnb, η υπεροικοδόμηση, η εγκατάλειψη του παραγωγικού πλούτου,  η χειμερινή εξ αυτών νησιωτική νάρκη, η καταστροφή του δημόσιου χώρου και του φυσικού περιβάλλοντος στο όνομα της ανάπτυξης, η ερημοποίηση των χωριών, οι μεγάλες αλλαγές στη σύνθεση του πληθυσμού και στην κατοχή γης, η εξατομίκευση και η άρνηση του κοινωνικού, ποια είναι η θέση της Ελλάδας στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα και ποια είναι η Ευρώπη του σήμερα εν μέσω του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, της οικονομικοπολιτικής κρίσης,  της επικράτησης του ανορθολογισμού και της μείωσης της βαρύτητάς της στα διεθνή δρώμενα, και τόσα άλλα που ο χρόνος δεν επιτρέπει να διατυπωθούν.

Εικ. 15. Η κυριαρχία του τουρισμού. Τα τέσσερα από τα 10 καλύτερα ελληνικά νησιά για τους Bρετανούς τουρίστες σύμφωνα με ψηφοφορία του «Which?» βρίσκονται στο Ιόνιο: 1η η Κεφαλονιά (85%), 2η η Λευκάδα (84%), 5η η Κέρκυρα 82%, 7η η Ζάκυνθος (79%). Πηγή: εφ. Guardian, 11 Μαρτίου 2023.

Ευχαριστώ από καρδιάς την Ένωση Επτανησίων Ελλάδας και την Ιόνια Βιβλιοθήκη που με προσκάλεσαν, τη διευθύνουσα Ελένη Κονοφάου, την  έφορο βιβλιοθήκης κ. Ρούτουλα, τη συγγραφέα Αδαμαντία Σπαθάτου, όσους και όσες εργάστηκαν για την εκδήλωση αυτή και βέβαια τον καθένα και την καθεμία από εσάς που μας τιμήσατε με την παρουσία σας…

Εικ. 16. Πηγή: myeptanisa.gr

 *****

Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς όσες κι όσους διαβάζουν τούτες τις γραμμές, πράγμα που σημαίνει ότι ολοκλήρωσαν την ανάγνωση του κειμένου μου: δεν υπάρχει τίποτε σημαντικότερο, πιστεύω, για ένα κείμενο από το να γίνεται κοινό κτήμα, να συναντά επιτέλους τους φυσικούς του αποδέκτες, τους αναγνώστες και τις αναγνώστριές του. 

Δράττομαι, επίσης, της ευκαιρίας να ευχαριστήσω κι από εδώ όλους εκείνους και εκείνες που επικοινώνησαν μαζί μου όλη αυτή την περίοδο «σιγής», το τελευταίο δεκάμηνο δηλαδή, παροτρύνοντάς με να δημοσιεύσω κάποιο ιστορικό ή λαογραφικό κείμενο στο διαδίκτυο, κι ακόμα περισσότερο όσους και όσες με τίμησαν προτείνοντάς μου να συμμετάσχω σε συνέδρια στη Λευκάδα και αλλού, σε ημερίδες, παρουσιάσεις βιβλίων αλλά και στη συγγραφή πρωτότυπων έργων ή τη συν-συγγραφή κειμένων (ποτέ άλλοτε δεν είχα τόσο πολλές προτάσεις σε τόσο λίγο χρόνο) και να ζητήσω ειλικρινή συγγνώμη που, παρά τη θέλησή μου, δεν μπόρεσα να ανταποκριθώ θετικά.

Την περίοδο όμως που ακολούθησε τη δημοσίευση του κειμένου για την απειλή που δέχεται η δημόσια χρήση της εμβληματικής παραλίας του Κάστρου (https://shorturl.at/wLS56) προσηλώθηκα στην ολοκλήρωση δύο εργασιών μου από αυτές που χρονίζουν:

Η πρώτη, οι συμβολαιογραφικές πράξεις του Τζόρτζη Τζερμπάνη (1692) έχει πλέον ολοκληρωθεί. Στην προσπάθεια μου όμως να κατανοήσω περισσότερο την περίοδο που συντάχθηκαν οι πράξεις και το ποια ακριβώς ήταν τα άτομα που αναγράφονται σε αυτές, καθώς και ποιος ο ρόλος τους στην τοπική κοινωνία της εποχής, ερεύνησα τόσο τα βιβλία του βενετικού δημοσίου που σώζονται στο Αρχείο της Λευκάδας όσο και χιλιάδες συμβολαιογραφικές πράξεις, βιβλία γεννήσεων, θανάτων και γάμων των εκκλησιών της πόλης μέχρι και το 1720. Η έρευνα είχε ως αποτέλεσμα τη συσσώρευση μεγάλου πλούτου πληροφοριών για το εμπόριο, τη συγκρότηση και επέκταση της πόλης, τις πληθυσμιακές κινήσεις, τις κοινωνικές τάξεις, τους ναούς και την Εκκλησία, τη ναυτιλία, το ιδίωμα και τα τοπικά έθιμα, και τόσα πολλά άλλα που ελπίζω ότι κάποια στιγμή θα βρουν τη θέση τους σε ανάλογες δημοσιεύσεις, μιας και αλλάζουν την εικόνα για πολλά από αυτά που γνωρίζουμε και συμπληρώνουν ακόμα περισσότερα.

Η δεύτερη, και σημαντικότερη, είναι φυσικά η ολοκλήρωση του Λεξικού της Λευκάδας, στην οποία έγιναν επίσης καίρια βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Επιτέλους μπήκε τελεία στην έρευνα, αφού μόλις τις μέρες αυτές προστέθηκε στο σώμα του Λεξικού και η τελευταία λέξη που αποδελτίωσα από τα βιβλία, τις δημοσιεύσεις και τα έγγραφα που απέμεναν ή που συγκέντρωσα από τον προφορικό λόγο. Εκκρεμεί, βέβαια, η διασταύρωση των ετυμολογιών, ο έλεγχος της αλφαβητικής κατάταξης των λημμάτων και των πηγών, καθώς και η τελική επιμέλεια των κειμένων ― εργασία κοπιώδης και χρονοβόρα, αλλά ο χρόνος που απαιτείται γι’ αυτά είναι ελάχιστος, αναλογικά πάντα, σε σχέση με αυτόν της συγκέντρωσης και επεξεργασίας του γλωσσικού υλικού.

Το επτάτομο Ιδιωματικό Λεξικό της Λευκάδας εκτείνεται σε 3.820 πυκνογραμμένες σελίδες, σχ. 17x24  (χωρίς τα προλογικά και χωρίς τα όσα αφορούν τις γλωσσικές ιδιαιτερότητές του — τα τελευταία θα εκδοθούν σε ξεχωριστό τόμο) και οι λέξεις που περιλαμβάνει ανέρχονται σε 30.465, με 29.238 λήμματα. Από αυτές, 14.142 εντοπίστηκαν μετά την έρευνά μου, ενώ 4.850 από αυτές δεν παρουσιάζονται πουθενά αλλού καταγεγραμμένες.

Μέσα στο τελευταίο δεκάμηνο μόνο δύο εξαιρέσεις υπήρξαν στην παραπάνω απόφαση: η συμμετοχή μου στην ημερίδα της Ένωσης Επτανησίων Ελλάδος και η σύνταξη του ιδιωματικού λεξιλογίου στο ωραίο βιβλίο του φίλου Πάνου Σκληρού, Εσύ πόσα πάσα μετράς, το οποίο θα κυκλοφορήσει τον επόμενο μήνα από τις εκδόσεις Fagotto, που πολύ προσφέρουν (και) στον τόπο μας. Του εύχομαι κι από εδώ να είναι καλοτάξιδο και στο επόμενο.

Τέλος, να σημειώσω ότι στους επόμενους μήνες και μέχρι το τέλος του χρόνου θα δημοσιευτούν διαδικτυακά με τη σειρά που ακολουθεί τρία λευκαδίτικα ανέκδοτα τα οποία έχω καταγράψει πριν από δεκαετίες και των οποίων οι ρίζες φτάνουν στη βενετοκρατία. Τα ανέκδοτα —όπως συνήθως συμβαίνει με τα κείμενά μου— αποτελούν βάση για μεγαλύτερα άρθρα που ερευνούν ιδιαίτερα θέματα της τοπικής μας μικροϊστορίας και είναι, κατά κύριο λόγο, άγνωστα ή αβιβλιογράφητα. Αυτά είναι τα εξής:

«“Οι τρεις χωραΐτες!” και από που μας έρχεται η λέξη “μπουρανέλος”»,

«“Φάμπρικε κογιόν!” και η ατέρμονη ανά τους αιώνες κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος» και,

«“Άμα είχα μυαλό!” και οι ανεμόμυλοι της Γύρας».

 Καλό υπόλοιπο καλοκαιριού!