Η «Εξάνθεια», η «Χοντριάδα» και το Κάστρο του «Καστανιά»

Κάστρο-κάστρο, Καστανιάς,
και χώρα Χοντριάδα
και μεσ’ τη μέση ολόδροση
ωραία πρασινάδα»

(από λαϊκό τετραστιχο του χωριού της Εξάνθειας)

Του Αντώνη Γ. Περδικάρη

Η αφορμή για την γραφή του άρθρου μου αυτού, ήταν ένα κείμενο του γνωστού λογίου και δασκάλου, Ι.Ν. Σταματέλου, ο οποίος θεωρείται από τους ειδικούς, «ο σπουδαιότερος λευκαδίτης φιλόλογος του 19^ου αιώνα». Το εν λόγω δημοσίευμα εμφανίστηκε στο περιοδικό «Νέα Πανδώρα» του έτους 1852 και σ’ αυτό αναφερόταν η  ύπαρξη «λειψάνων τειχοδομίας» στην περιοχή  του χωριού της Εξάνθειας.  Συγκεκριμένα,  ο Σταματέλος γράφει στην τελευταία παράγραφο του άρθρου αυτού:

«Καί τοσαϋτα ικανά εις άπόδειξιν τοϋ προς τά Αρχαιολογικά ζήλον έν τη μικρά ήμών Πατρίδι, όστις,νομίζομεν, άναφύεται έκ τών περιστοιχούντων ήμάς σωζομένων πλείστων της Αρχαιολογίας αντικειμένων, οίον τών Κυκλωπίων τειχών, τών ερειπίων της Λευκάδος, τών Ναών (Απόλλωνος καί “Ήρας), τοϋ Αλματος, τών λειψάνων τειχοδομίας έν Βασιλική καί Έξανθεία, τών άπειρων Νομισμάτων καϊ επιγραφών,τών μνημάτων, χωμάτων, καλπών, κ, τ. λ  τοσούτων ισχυρών έλατηρίων τοϋ προς τά άρχαία ζήλου ού μόνον τοις πεπαιδευμένοις, αλλά και τοις άπλώς εύαισθήτοις καί θελγομένοις εις τά μαρτύρια της προγονικής δόξης.»

Η συσχέτιση αυτή της Εξάνθειας- ενός χωριού συνδεδεμένου με τις αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας -το οποίο διατηρεί, σε πείσμα των καιρών, την αυθεντικότητα και την γραφικότητά του- με την χαμένη στις σκοτεινές ατραπούς του χρόνου παλαιά ιστορία του Νησιού μας, με γοήτευσε αρκετά και ήταν το έναυσμα να ξεκινήσω την έρευνα αυτή, κυριολεκτικά από το τίποτα. Ήθελα να ξανα-ανακαλύψω, αυτά τα  «λείψανα τειχοδομίας» τα οποία ήταν γνωστά στους διανοούμενους του 19^ου αιώνα και τα οποία οι σημερινοί κάτοικοι του χωριού αυτού αγνοούν και -εφ’ οσον ήταν εφικτό- να εξηγήσω την προέλευσή τους.

Εικόνα 1: Ο λόγιος του 19ου αιώνα, Ι.Ν. Σταματελος (φωτ. από την Δ.Β.Λ)

Ας κάνουμε λοιπόν,αρχικά,  μια σύντομη αναδρομή, να δούμε τι γνωρίζουμε σήμερα για το χωριό της Εξάνθειας, ένα ορεινό (υψόμετρο 628 μ.) χωριό της κεντρικής Λευκάδας, χτισμένο με αμφιθεατρική δομή στη δυτική πλαγιά του «Μέγα Όρους», του δεύτερου σε ύψος βουνού του Νησιού. Η απογραφή του 2011 αναφέρει 170 κατοίκους, αλλά υπήρχαν εποχές που ζούσαν τουλάχιστο διπλάσιοι. Το 1864, με την ενσωμάτωση της Λευκάδας στο τότε Βασίλειο της Ελλάδος, υπήρξε το σημαντικότερο οικιστικό κέντρο στη περιοχή. Ήταν έδρα Δήμου (Δήμος Εξανθείας), στον οποίο υπάγονταν και τα γύρω χωριά, Δρυμώνας, Άγιος Νικήτας και Καλαμίτσι.

Εικόνα 2: Σφραγίδα Δήμου Εξανθείας (19ος αιώνας)

  Χωριό με το όνομα Εξάνθεια εμφανίστηκε πρώτη φορά στο προσκήνιο , από τα τέλη του 16^ου με αρχές 17^ου αιώνα (περίοδος της Τουρκοκρατίας). Πιο πριν φαίνεται ότι υπήρχαν στην περιοχή διάφοροι διάσπαρτοι οικισμοί, με γνωστές ή άγνωστες ονομασίες όπως «Βλαχοχώρι», «Χοντριάδα» ή «Κοντριάδα», ένας τρίτος παλιός οικισμός, αποκαλούμενος σήμερα ως «Παλιό Χωριό» κ.λ.π. Με την δημιουργία της Εξάνθειας οι περισσότεροι εξ αυτών ενσωματώθηκαν στην νέα αυτή δομή. Π.χ. το Βλαχοχώρι (απ’ όπου πιθανότατα προέρχονται οι κάτοικοι με το επώνυμο «Βλάχος») εμφανίζεται στις Οθωμανικές πηγές κατά τις απογραφές μέχρι το έτος 1563 και δεν υπάρχει στην αμέσως επόμενη απογραφή του 1613, οπότε και εμφανίζεται πρώτη φορά το «χωρίον Εξάνθεια». Κάτι ανάλογο πιθανότατα συνέβη και στο λεγόμενο  «Παλιό  Χωριό» όπως φαίνεται ήταν η κοιτίδα των κατοίκων με το επίθετο «Γράψας» -ή ακριβέστερα, ορισμένων εξ αυτών. Αυτό το οποίο παραμένει σαν οικιστική ενότητα και μετά την δημιουργία της Εξάνθειας, είναι ο οικισμός «Χοντριάδα», ο οποίος εμφανίζεται, σαν οικισμός ή τοποθεσία και στους γνωστούς Ενετικούς χάρτες του 17^ου αιώνα (Coronelli, Alberti), σαφέστατα ακολουθεί όμως μια φθίνουσα χρονικά, πληθυσμιακή πορεία, η οποία είναι διακριτή και από τα στοιχεία της Οθωμανικής Διοίκησης και τελικά παύει να υφίσταται ως οικισμός, πιθανότατα πριν από τα μέσα του 18^ου αιώνα, καθώς δεν απεικονίζεται στον Ενετικό χάρτη του G. Delanges (1757). Η Χοντριάδα από τον 19^ο αιώνα και μετά είναι απλά ένα εύφορο βαθύπεδο, στο οποίο μάλιστα η ύπαρξη νερού, το καθιστούσε εξαιρετικά παραγωγικό και αποτελούσε προνομιούχα θέση καλλιέργιας, για τους αγρότες της Εξάνθειας.

Εικόνα 3: Η Εξάνθεια (V. Exantia) και τα γύρω χωριά στο χάρτη του G. Delanges (1757). Η «Χοντριάδα» δεν υφίσταται ως οικισμός (έχει , πιθανότατα, «απορροφηθεί» από την Εξάνθεια)

Εικόνα 4: Η περιοχή της Εξάνθειας τον 17ο αιώνα, στο χάρτη του Coronelli του 1688. Η “Χοντριάδα” (Condriada) αποτελεί ξεχωριστή συνάφεια στην περιοχή ενώ η Εξάνθεια (Esatia) είναι οικισμός της συνάφειας του Δρυμώνα (Drimoni)

Πιθανότατα ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που οι διάφοροι διάσπαρτοι οικισμοί συνεννώθηκαν στο Χωριό Εξάνθεια, ήταν η ανεύρεση νερού στη θέση αυτή.  Το νερό φαίνεται ότι ήταν ένα περιζήτητο «στοιχείο» στη περιοχή και όλοι οι οικισμοί θεωρητικά, είχαν έλλειμμα. Υπάρχει μια προφορική παράδοση του Χωριού, ότι το νερό στο μέρος αυτό ανακαλύφτηκε τυχαία, όταν κάποιος βοσκός παρακολούθησε τον τράγο του που χάνοταν μέσα στο δάσος και γύριζε με το γένι του βρεγμένο. Προφανώς και η κοινωνική οργάνωση της υπαίθρου σε μεγαλύτερα οικιστικά σύνολα, ήρθε σαν αποτέλεσμα της πίεσης των -φεουδαρχικών αρχικά και των αστικών αργότερα- θεσμών, ωστόσο το θέμα του νερού ταλαιπωρούσε τους κατοίκους του Χωριού μέχρι το β΄ μισό του 20^ου αιώνα. Εξ άλλου και στις προσωπικές αναμνήσεις από το χωριό αυτό, έχουν στοιχειώσει οι εικόνες με τις φτωχές γυναίκες της περιοχής να το κουβαλούν ακούραστες νερό από τη βρύση,  με τους «τζετζερέδες»  τους, μέσα από τα στενά μονοπάτια του Χωριού, για να καλύψουν τις οικιακές τους ανάγκες.

Εικόνα 5: Αόσπασμα από τον Ενετικό χάρτη του Alberti (1688). Στο χάρτη διακρίνονται οι οικισμοί της Εξάνθειας (Exanzia), του Καλαμιτσίου (Calamici) και της Καρυάς (Karia). Με έντονα στοιχεία,  αλλά  εμφανιση μικρού αριθμού κατοικιών σημειώνεται η θέση της «Χοντριάδας» (Condriada) και με  λιγότερο έντονα δύο άλλα γνωστά τοπονύμια στην περιοχή, ο «Καστανιάς» (Castana) και η «Φιλαρέτη» (S. Filaretto)

Από τα παραπάνω δεδομένα, καθίσταται σαφές, ότι το περιγραφέν από τον Ι.Ν. Σταματέλο, υπόλειμα παλαιού τείχους, συνδέεται μεν με την Εξάνθεια γεωγραφικά, αλλά σαφώς χρονικά είναι παλαιότερο του εν λόγω οικισμού, διότι το χωριό αυτό είναι ένα χωριό των τελευταίων τεσσάρων αιώνων, όταν υπήρχε- σχετικά- ασφάλεια στην περιοχή και οι κάτοικοι ζούσαν φτωχικά μεν, αλλά υπό την διοίκηση ισχυρών κρατικών οντοτήτων και συνεπώς θα ήταν αδιανόητο να δαπανούν χρόνο και χρήμα για την κατασκευή οχυρωματικών έργων για την προστασία από πιθανούς εξωτερικούς εχθρούς. Το τείχος που αναφέρει ο Σταματέλος, θα ήταν τείχος της Μεσαιωνικής ή της Αρχαίας περιόδου της ιστορίας της περιοχής, για την οποία ελάχιστα γνωρίζουμε, πέραν της αδιαμφισβήτητης παραδοχής ότι οι κάτοικοι διαβιούσαν σε μικρούς διασκορπισμένους στη περιοχή οικισμούς, ασχολούμενοι με γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες. Κατά τις περιόδους αυτές, σαφώς υπήρχε μεγαλύτερο έλλειμμα ασφαλείας, αφού είναι γνωστό, ότι -περαν των άλλων προβλημάτων- από την αρχαιότητα ακόμη υπήρχε το μεγάλο ζήτημα ασφάλειας λόγω  του φαινομένου της πειρατείας στη περιοχή. Το φαινόμενο αυτό διατηρήθηκεακόμα και κατά περίοδο της αυταρχικής διακυβέρνησης από τους Οθωμανούς (1479-1684), καθώς ηΤουρκική Διοίκηση ανεχόταν  συχνά τους πειρατές -όταν δεν τους ενίσχυε- αντιλαμβανόμενη ότι απ’αυτους κινδύνευαν μόνο τα Βενετσιανικα εμπορικά πλοία στη περιοχή και όχι τα Τουρκικά συμφέροντα. 

Φαίνεται ότι κατά τις παλαιότερες αυτές εποχές, οι κάτοικοι των διάσπαρτων καλλιεργητικών και κτηνοτροφικών κοινοτήτων, είχαν ανάγκη την ύπαρξη ενός ασύλου, όπου θα μπορούσαν να βρουν καταφύγιο τόσον οι ίδιοι όσο και τα ποίμνιά τους, στη περίπτωση που δεχόνταν επίθεση είτε από την θάλασσα , είτε από την στεριά. Η θέση αυτή του ασύλου, όφειλε να είναι, λογικά, σε κάποιο κρυφό και δυσπρόσιτο μέρος, ώστε  οι χρήστες να έχουν τον χρόνο και τα μέσα να οργανώσουν την άμυνά τους, κατά των επιδρομέων, ή και ακόμα να προετοιμάσουν αιφνιδιαστικές επιθέσεις εναντίον τους, εάν οι εχθροί παρέμεναν επι μακρόν λεηλατούντες την περιοχή. Ένα τέτοιο σενάριο, δεν φαντάζει απίθανο στη περίπτωση των οικισμών που προυπήρχαν της Εξάνθειας. Είναι κάτι που συνέβαινε, εξ άλλου, συχνά στην ηπειρωτική Ελλάδα. Χαρακτηριστικώς αναφέρω την περίπτωση του γνωστού κάστρου στο Κτένι Κοζάνης, ένα κάστρο που υψωνεται στην κορυφή ενός απότομου τραπεζοειδούς λόφου, περιέχον ερείπια οικισμού και του οποίου αποδεδειγμενα γινόταν χρήση, από την προϊστορική εποχή μέχρι τους Μεσαιωνικούς χρόνους. Αντίστοιχα για το νησί της Λευκάδας, υπάρχει η πληροφορία ότι το 1357, επί Ανδεγαυικής Διοικήσεως, όταν ο «αυθέντης» του Νησιού, Γρατιανός Ζώρζης, μαζί με τον αδελφό του Νικόλαο επεχείρησαν να καταστείλουν την εξέγερση των αγροτών, υποχρεώθηκαν να διανύσουν μια ορεινή και δύσβατη διαδρομή μήκους περίπου 10 μιλίων από την έδρα της Διοικησης (φρούριο Αγίας Μαύρας), προκειμένου να επιτεθούν στους εξεγερμένους χωρικούς, οι οποίοι είχαν οχυρωθεί σε φρούριο της περιοχής της Επισκοπής (Σφακιώτες). Συνεπώς εδώ έχουμε ιστορική επιβεβαίωση ότι οι αγροτικοί πληθυσμοί στο εσωτερικό του Νησιού, τουλάχιστο τον 14^ο αιώνα, διέθεταν οχυρωμένες θέσεις στις οποίες κατέφευγαν στη περίπτωση κινδύνου.

Πέραν των ανωτέρω, το «χαμένο κάστρο» της περιοχής της Εξάνθειας αναμένεται  να βρισκόταν σε περιοχή μη ορατή από την θάλασσα (και συνεπώς και από τα πειρατικά πλοία) και σε σχετικά κοντινή απόσταση από τον κύριο οικιστικό πυρήνα που όπως έχουμε εξηγήσει, στην προκειμένη περίπτωση – πριν δηλαδή την ανάδειξη της Εξάνθειας σε κεντρικό οικισμό στη περιοχή- ήταν η «Χοντριάδα», όπως αποδεικνύεται, τόσο από τις Οθωμανικές καταστιχώσεις και απογραφές, όπως καταγράφονται στα σχετικά ιστορικά έγγραφα, όσο και από τα συγγράμματα γεωγραφίας του 18^ου αιώνα.  O πατέρας της γεωγραφικής επιστήμης Anton Friedrich Büsching (1724-1793), σε διάσημο γεωγραφικό του σύγγραμμα,  αναφέρει χαρακτηριστικά  για την  περιοχή της Χοντριάδας:

«H περιοχή της Χοντριάδας έχει μια διέξοδο στη Δυτική πλευρά του νησιού, ανάμεσα στα όρη «Διαμιλιάνι» και καταλαμβάνει μια έκταση μεταξυ της περιοχής αυτής και των περιοχών της «Εγκλουβής» της «Καρυάς», του «Δρυμώνα» και του «Καλαμιτσίου». Η περιοχή αυτή έχει μόνο δύο χωριά, τον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Νικόλαο, εκτός από την Χοντριάδα που δίνει το όνομα στη περιοχή αλλά δεν έχει μεγάλο πληθυσμό»

Παρατηρούμε συνεπώς, ότι ακόμα και στο β΄ μισό του 18^ου αιώνα, όταν ο οικισμός   της «Χοντριάδας» εξαφανιζόνταν από τους χάρτες, εξακολουθούσε να θεωρείται ο σημαντικότερος οικισμός της περιοχής και η «πρωτεύουσα» της ομώνυμης «συνάφειας», από τους γεωγράφους της εποχής.

Για τους γνώστες της περιοχής, η «Χοντριάδα» είναι σήμερα μια πεδινή έκταση, που εκτείνεται νότιοδυτικά του οικισμού της Εξάνθειας, στα σύνορα της περιοχής του οικισμου αυτού με το Καλαμίτσι και τα Χορτάτα (Διαμιλιάνι), προς τα δυτικά και νότια αντίστοιχα και συνεπώς η πιθανή περιοχή του παλαιού κάστρου αναμένεται να βρίσκεται θεωρητικά ανατολικά της «Χοντριάδας», προς τη πλευρά του Μέγα Όρους, καθώς  θα ήταν ανόητο οι διωκόμενοι κάτοικοι να επιζητούν άσυλο προς τον βορρά και την βορειοδυτική ακτή του νησιού απ’ όπου ήταν αναμενόμενο να καταφθανουν οι επιδρομείς. Με βάση τον  Ενετικό χάρτη του Alberti ( βλ. παραπάνω) ο οποίος θεωρείται και ο περισσότερο αξιόπιστος της εποχής αυτής, υπάρχουν δύο θέσεις ανατολικά της «Χοντριάδας» που ονοματίζονται και φαίνεται ότι ίσως ήταν θέσεις αρχαιότερων οικισμών ή εν πασει περιπτώσει, περιοχές συγκέντρωσης καλλιεργητών της περιοχής. Οι θέσεις αυτές είναι οι σημερινές «Φιλαρέτη» και «Καστανιάς» που σημειώνονται στον χάρτη ως «S. Filaretto»  και «Castana» αντίστοιχα.

Κατόπιν τούτου κρίθηκε αναγκαία, η επίσκεψη των δύο αυτών αγροτικών περιοχών, για την πιθανότητα΄άμεσης παρατήρησης των υπολειμμάτων αρχαίου τείχους που αναφέρει ο Σταματέλος. Πράγματι, στη δεύτερη περιοχή, παρατηρήθηκαν μεγάλες συγκεντρώσεις παλαιών κατεργασμένων ογκολίθων που περικλείουν μια μεγάλης εκτάσεως ορεινή περιοχή, διατεταγμένη σε αναβαθμίδες. Τόσο τα κοντινά, όσο και τα μακρυνά πλάνα της περιοχής, αποδεικνύουν ότι πρόκειται για ογκώδες κατεργασμένο λίθινο υλικό, που έχει υποστεί την φθορά του χρόνου και διαθέτει σαφώς κλειστή δομή. Η όλη εικόνα ακόμα και σε κάποιον μη ειδικό, παραπέμπει σε ορεινό οικισμό περιβαλόμενο από τείχος. Είναι όντως έτσι; Και είναι άραγε το τείχος αυτό που ανακάλυψε ο Ι.Ν. Σταματέλος, δύο αιώνες νωρίτερα; Εδώ την σκυτάλη παίρνει η επιστήμη της αρχαιολογίας.

Εικόνα 6: Κοντινό πλάνο του τείχους του Καστανιά, όπου παρατηρούμε οτι αποτελειται από κατεργασμένους ογκόλιθους που έχουν υποστεί τη φθορά του χρόνου

Εικόνα 7: Μακρινό πλάνο του κάστρου του Καστανιά, όπου αναδεικνύεται η κλειστή δομή του. Η φωτογραφία είναι από το «Google Earth»

Ένα μικρό σχόλιο, πάνω στις ονομασίες χωριών και θέσεων της περιοχής: 
Όπως έχουμε εξηγήσει παραπάνω, η Εξάνθεια είναι ένα σχετικά πρόσφατη αφού εμφανίστηκε ως οικισμός, στο τέλος της περιόδου της Οθωμανικής κατάκτησης, όταν οι κάτοικοι της περιοχής είχαν αποκτήσει Ελληνική συνείδηση και η πλειοψηφία ήταν θαυμαστές του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού. Συνήθως βάπτιζαν τα παιδιά τους με χριστιανικά ονόματα αλλά τους έδιναν και ένα δεύτερο, αρχαίο Ελληνικό (π.χ. Χαρίλαος, Κλεάνθης κ.ά.). Στους οικισμούς τους, έδωσαν ονόματα χριστιανών αγίων του Ορθοδόξου δόγματος, αλλά πολλές φορές και ονόματα αρχαιοελληνικής προέλευσης, όπως π,χ. το όνομα Δρυμών (=δάσος). Η Εξάνθεια προέρχεται πιθανότατα από το αρχαιοελληνικό ρήμα εξανθέω-ώ που σημαίνει ραίνω με άνθη. Πρβλ:  την σύγχρονη λέξη εξάνθημα και τοπαρακάτω απόσπασμα από τους «Πέρσες» του Αισχύλου:

«ὕβρις γὰρ ἐξανθοῦσ’ ἐκάρπωσε στάχυν
ἄτης, ὅθεν πάγκλαυτον ἐξαμᾷ θέρος»

Αντίθετα, τα  ονόματα  όπως  Χοντριάδα (  ίσως con-Dryada,  η γνωστή νύμφη του δάσους και της βελανιδιάς-δρυός) και Καστανιάς ( από το Castaño, το γνωστό φυτό με αγκαθωτό περίβλημα), θεωρώ ότι έχουν λατινογενή προελευση, και συγκεκριμμένα Ισπανική, πιθανόν από την εποχή της εγκατάστασης στη περιοχή Σεφαραδιτών προσφύγων που εκδιώχθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο (τέλος 15^ου, αρχές 16^ου αιώνα) Σε κάθε περίπτωση,  μέσω  αυτών των ονομάτων, περιγράφεται ένα φυσικό περιβάλλον με πολλά δενδρα, μια δασώδης περιοχή που δεν ειναι συμβατή με την σημερινή πραγματικότητα, αλλά επιζεί ακόμα μεσα από τις ιστορίες και τους θρύλους των κατοίκων της περιοχής. Nα σημειωθεί τέλος ότι στη περίπτωση της «Φιλαρέτης»  -πραγματική ονομασία  άγιος Φιλάρεττος (S. Filaretto) –  εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι  αναφύονται ερωτήματα για την χρήση τέτοιου ονόματος, αφού ο ορθόδοξος άγιος με το όνομα αυτό προέρχεται από την μακρινή Ανατολή. Θεωρώ λοιπόν εδώ ότι κατά πάσαν πιθανότητα  το όνομα της θέσσης αυτής, δεν σχετίζεται με τον γνωστό τιμώμενο από την Εκκλησία της Ελλάδας, Φιλάρετο τον Ελεήμονα ο οποίος έζησε στην Παφλαγονία τον 8^ο αιώνα  (εορτ. 1^η Δεκεμβριου) αλλά  για τον μοναχό Φιλάρετο, ένα άγιο που έζησε τον 9^ο αιώνα στη Σικελία (Παλέρμο) και εορταζει 26 Απριλίου.

SUMMARY

Utilizing the information about the existence of some remains of an old wall in the area of the village Exanthia on the island of Lefkada, Greece, which was recorded in a 19th-century magazine by I.N. Stamatelos, a scholar of this period, the author locates the monument in a rural area called Castanias. The author, based on  the history of Exanthia, but also on the history of the main medieval  settlement of the area, called Contryada (a settlement that has now disappeared) claims that these ruins probably come from a medieval fortress to which the shepherds and cultivators of the area took refuge in cases  of a raid by enemy forces

Εικόνα 8: Ο προφήτης Ζαχαρίας, εικόνα της Επτανησιακής Σχολής (τέλος 18ου αιώνα) αγνώστου καλιτέχνη, από τον Ι.Ν. Παναγίας , στο “Παλιό Χωριό”, Εξάνθειας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βλάχος Ι. (2020): «Πότε συστάθηκε ο οικισμός της Εξάνθειας», άρθρο στην ιστοσελίδα «Λευκαδίτικα Νέα», αναρτήθηκε την 24/11/2020
2. Βλάχος Ν.Θ. (2009): «Το χωριό μας, Εξάνθεια Λευκαδας. Ιστορία και θρύλοι» (εκδ. Δήμος  Σφακιωτών) Αθήνα
3. Kαραπιδάκης Ν.Ε.(2004): «Από τις Αδελφότητες καλλιεργητών στο χωρίο» Πρακτικά Ζ΄ Πανιονίου Συνεδρίου (εκδ. Ε.Λ.Μ.) Αθήνα 
4. Kολοβός Η. κ.ά. (2013): «Οθωμανικές πηγές για την νεώτερη ιστορία της Λευκάδας» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) Ηράκλειο
5. Σάμσαρη Δ.Κ. (1989): «Ιστορική Γεωγραφία της Ρωμαϊκής Επαρχείας Μακεδονίας. Το τμήμα της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας» (εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών) Θεσσαλονίκη
6. Σκλαβενίτης Τ. (2007): «Ιωάννης Ν. Σταματελος (1822-1881).  Ο λόγιος και ο δάσκαλος. Τα δημοσιευματα. Τα καταλοιπα. Τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του….» (εκδ. Ε.Λ.Μ.) Αθήνα
7. Σταματελος Ι.Ν. (1852): «Ο προς αρχαιολογίαν έρως εν τη νήσω Λευκάδι», «Νέα Πανδωρα», τόμος Γ΄, φύλλο 63, σελ. 357-8.
8. Χοπφ Κ. (:Carl Hermann Friedrich Johann Hopf) (1870): «Γρατιανός Ζώρζης, Αυθέντης Λευκάδος, Ιστορική Πραγματεία» /μτφ. Ι.Α.Ρωμανού, (τυπογραφείο Ιωνία, αδελφών Κάων) Κέρκυρα 
9. Büsching A.F. (1778): “Nuova Geografia” (Presso Antonio  Zatta) Venezia
10. Di Honorar E. (1628): “Martyrologio Spirituale’ Venetia
11. White J. (2017): “Piracy and Law in the Ottoman Mediterranean” (Stanford University Press) Stanford, CA